Мухтар Казымоьлу (Иманов)

4. Əski türklərdə bayram anlayışı
Hər xalqın özünə görə bayram adət və ənə­nələri olduğu kimi, bayram anlayı­şı­nın da hər xalqın öz dilində mənası vardır. XI əsrdə Kaşqarlı Mahmud bu sözü “bed­hrem” kimi “Divan”ında izah etmiş və oğuzların onu “bayram” şək­lində işlətdiklərini qeyd etmişdir. Kaşqar­lı­nın verdiyi izaha görə “bayram əylənmə, gülmə halıdır”.

Bayram sözünün əski türkcədəki forması olan “bed­rem”, “bezrem” heç şübhəsiz ki, “bəzəmək” felindən ol­ma­lı­dır. Əski­dən də keçirilən bir sıra törənlərdə de­korasiyadan is­ti­fadə olunması məlumdur. Törən keçirilən yer bəzədilir və tən­tənəli vəziyyətə gətiri­lir. Əskidən də mövcud olan “bəz­rəm”lər türk xalqlarının dillərin­də indi də az dəyişikliklə iş­lən­məkdədir. Məsələn, tatar türklərinin dilində indi də bu söz “bəyrəm” şəklindədir. Bayram adında zənginləşmək anlamı da vardır.

M.Kaşqarlı qeyd edirdi ki, bayram yeri çiçəklərlə bəzədilir, çıraq və məşəllərlə işıqlan­dırılırdı ki, bura ürək açan bir yer olsun. Buradakı “işıqlandırma” qeydinə gö­rə bayramın axşam vaxtı da davam etməsini, çiçəklərlə bə­zə­dilməsi qeydi isə bayra­mın baharda keçirilməsi ehtimalını irəli sürməyə imkan verir.

Türklərin erkən xalq təqvimləri ili (yılı) ikiyə bölürdü: yaz və kış (qış). Nisbətən sonrakı dövrlərin xalq təqvimlərində isə bu dördə qədər genişlənir: yaz, yay, küz, kış. Göründüyü ki­mi, yaz yayla, kış isə küzlə şəkillənmişdir. Təbii ki, bu ilk növ­­­­bə­də iqlim şərtləri ilə əlaqəli olmuşdur. Bundan asılı ola­raq möv­süm ikiyə və ya dördə bölün­müşdür. Bu bölün­mə­nin əla­mət­ləri özünü “ba­har”ın şəkil­lənməsində, “ilkbahar” və “son­­­bahar” anlayışlarının yaran­masında da göstərir. Azər­baycan dilində “yaz” və “payız” sözləri də bir-birilə əla­qə­li­dir. Yaza ba­har da deyilir. Bu mənada yaz ilk bahar olur. Pa­yız isə sonbahara uyğun gəlir. S.Vurğunun məşhur “Cey­ran” şeirində “Elə ki, sonbahar ilk büsat qurur” misrasında da işlənmişdir. Payızın hərfi mənası “pa-e-yaz” birləş­məsindən iba­rət olub “yazın ayağı” demək­dir. Çünki buradakı “pa” fars­ca ayaq de­məkdir. “Yazın ayağı” yazın (dördlük mo­deldə ya­yın) sonu və ya sonbahardır. Təqvim anlayış­larındakı türk və fars sözlə­ri­nin birgə işlənərək yeni anlayış yarat­ması eyni za­man­da bu xalq­ların çox qədim zamanlardan birgə yaşa­dıq­la­rını göstər­məkdədir.

Türklər üçün yaz çox önəmli olmuş və ciddi həyati əhə­miyyət daşımışdır. İstər ovçuluq, istər maldarlıq, istərsə də əkin­çiliklə məş­ğul olan türklər olsun, o hər zaman yazı arzu­lamış, təbiəti diri görmək, günəş, istilik, yağış və yaşıllıq istə­mişdir. Ona görə də türklər ən əski çağlardan yazın gəlişini föv­­qəladə hadisə saymış, təbiətin bu möcüzəsini bayramla, şən­liklə və müxtəlif mərasimlərlə qarşılamışdır. Türklər yaza çə­­tin və uzun qışdan, soyuqdan və məhrumiyyətdən qurtuluş, xi­las, rifah və azadlıq kimi baxırdı.

Islam dövründə bayram yeni anlayışlarla zəngin­ləş­miş­dir. Bunların içində bayram mənalı ərəb sözü olan “eyd” geniş şəkil­də işlənməyə başlamışdır. “Eyd” əvvəlcə dini bay­ram­lara (Ra­mazan, Qurban) aid edilmiş, sonra isə, ümu­miy­yətlə, bayram an­layışını ifadə etmişdir. Farslar bayrama öz sözləri ilə “cəşn” deyirlər. Amma onlar da dini bayramları “çəşn” yox, “eyd” kimi sə­ciyyələndirirlər. Burada “cəşn”in da­ha çox şənlik, əyləncə məz­munu daşıması və sakrallıqdan uzaq­laşması meyli müşahidə olunur. “Eyd” isə əksinə, özündə məra­sim mühafizəkarlığını daha çox ehtiva etməsi ilə xarak­terizə olunur.

5. Günəşi çağırma mərasimi
“Bizdə qışın qurtarıb yazın başlanması ilə əlaqədar bir sıra mərasimlər də vardır ki, bunların bəziləri əksər rayonlarımızda elə məhz Novruz gün­lə­rində, bəziləri isə ayrı-ayrı yerlərdə bəzən qışın son ayıı, bəzən də yazın ilk ayı daxilində icra edilmişdir. Bunlardan biri “Günəşi çağırmaq” mərasimi imiş. Bu mərasimin indi də ancaq son dərəcə cılızlaşmış müxtəsər təfərrüatı və balaca bir nəğməsi qalmışdır. Cəmisi bir neçə bənddən ibarət olan bu nəğmədə günəş kəhər atlı insana bənzədilir, onun hətta bir oğlu, iki qızı olduğundan danışılır” [Təhmasib 2005:74].

Novruzun tərkibində arxaik ritual elementlərinin (səmə­ni cücərtmə, tonqal qalama, tonqal üstündən tullanma, qulaq falı və ya qapı dinləmə, yumurta boyama və yumurta döyüş­dürmə, qurşaq atdı, kosa-kosa, kəndirbaz oyunu, deyimlər, nəğ­mə­lər və s.) bəzən geniş şəkildə və bəzən də rudimentlər kimi müşahidə olunması onu ritualşünaslıq aspektindən də araş­dırmağı şərtləndirir.

Arxaik ritualın xalq ənənəsində yaşa­yan qalıq forması ilahiləşdirilmiş əcdadların kosmik dünyaya yola salma vasitəsi kimi öz aydın ifadəsini tonqal üstündən tullanmada ta­pır. Burada diqqəti çəkən əsas məsələlərdən biri ritualın keçirildiyi zamandır. Bu yazın gəlməsi ilə özündə mövsüm mə­ra­simi elementlərini bir­ləşdirmiş olur. Başqa deyilişlə, “günəşi qarşılama”, “yağış arzu­lama”, “toxum cücərtmə” və s. kimi həyati əhəmiyyət daşıyan arxaik ritual kompleksləri burada iştirak edir. Onların hər biri müəyyən bir elementlə simvolizə olunur. Məsələn, təbiətlə bağlı olan və insanların ya­şayışında mühüm əhəmiyyət daşıyan yaz mövsümü ilə başlanan yaşıllanmanı səməni təmsil etməkdədir. Bu ele­ment təbiətin dirliməsini bitki səviyyəsində simvolizə edir. Bu kompleksin içində ən mərkəzi mövqeyi tonqal tutur. Ton­qa­lın od, alov, atəş mənası bir sıra türk dillərində az fərqli söz­lərlə işlənməkdədir. Tonqal əski türkcədə günəşin doğma­sını bildirən “tanq” və günəşin qürubunu ifadə etmək üçün istifadə olunan “tünq” kəlmələri ilə fonetik və semantik ba­xım­dan əlaqəlidir. Bunlarla (tanq, tünq, tonqal) yaxın olan sak­ral məzmunlu, ruh anlamını ifadə edən “tın” sözü də var­dır. Eyni zamanda “Tanq Tenqri” inancının da türklərdə çox əski zamandan mövcud oldu­ğunu diqqətdən qaçırmamalıyıq. İndi rudimentlər şəklində olan ritual qalıqlarının arasındakı rabitənin təsəvvür olunması ilə arxaik ritualı daha optimal müstəvidə təhlil etmək olar. Heç şübhəsiz ki, bu elementlərin içində Tonqal ilk öncə günəşi və bun­dan sonra da Tanq Ten­qrini simvolizə edir. Diaxron yanaş­maya yer verməmizin sə­bəbi türk inanc sistemindəki üzvlən­mənin zamanla əlaqəli olmasıdır.

Tonqal və ya odla bağlı türk xalqlarında mövcud olan mər­a­simlərdən biri “Alas” sayılır. Bu mərasim Kazan tatarlarında “Ələşə” adı ilə keçirilib. Müasir dövrdə bu mərasim, demək olar ki, unudul­muşdur. R.Axmetyanov onu yaz təqvim mərasiminə aid edir [Axmet­yanov 1981: 67]. Mərasimin məzmunu arınmaq və sağlam­laşmaq məqsədilə yanan odun üstündən tullanmaqdır. A.İnan qeyd edir ki, belə rituallar digər müsəlman türk xalqla­rında da vardır. Təd­qi­qatçı onu da əlavə edir ki, qazaxlar və başqırdlar ritual zamanı yaylıq yandırırlar və “Alas, alas” deyə qışqırırlar, tüstünü xəs­tə­nin ətrafına dolandırırlar. Bunu bizdə üzərlik yandırıb tüstü ver­mək­lə müqayisə etmək olar. Bu ritualda od ilə arınmaya “alas­lama” deyi­lir. A.İnan bunu şər ruhlardan xilas olmaq cəhdi kimi şərh edir [İnan 1988: 88].

Q.Kamaliyevanın yazdığına görə, bu adət gənclər arasında yayılmış və sonra tamamilə unudulmuşdur. “Ələşə” hazırda ta­tarlar arasında qeyd olunmayan mərasimdir. Q.Kamaliyeva bu məra­simin yalnız Tatarıstan Respublikasının Atnin rayonunun Kuam kəndində qaldığını göstərir. Mərasimi müşahidə edən təd­qiqatçı yazır ki, məra­sim öz əvvəlki funksiyasını itirib və iba­dət şəklinə düşüb. Yaşlı adamlar gəlir və Tanrıya dua edirlər. Mə­rasim iştirakçıları Tanrıdan bol məhsul diləyir və ölmüş əc­dad­larının ruhuna dua edirlər [Kamaliyeva 2008]. Beləliklə, tədqi­qatda belə bir qə­naət ifadə olunur ki, tatarlarda qışın yola salın­ması və yazın qarşılanması kimi mövsüm mərasimləri mürəkkəb struktura ma­lik­dir və onlar xalq arasında geniş yayılıblar [Ka­maliyeva 2008].

Müəyyən və əlbəttə ki, kifayət qədər böyük bir dövrdə türk panteonunda mərkəzi mövqeyi günəşlə identik olan Tanq Tenqri tutmuşdur. Əski türklərdə günəş həm Tanrıdır, həm də ya­radıcı əcdaddır. Məsələn, sadə sosial kontekstdə Gün Oğuzun bö­yük oğludur, nəvələrinin atasıdır. Dünya mo­de­linin struktu­runda Xaos (Qara xan - Oğuzun atası) – Kosmos (Oğuz) münasi­bət­lə­ri­nin vəhdət və zidiyyətindən yaranan ye­ni həlqəni Gün təşkil edir. Əslində, Gün xan və Qara xan xaos-kosmos modelinin tərəf­ləri­dir. Oğuz onları əlaqələndirən və eyni zamanda yeni kos­mosun xaosda sakrallaşmasını tə­min edən mediatordur. Buradan alınan nəticəyə görə Gün gü­nəşdir və ya Tanq Tenqridir. Başqa deyilişlə də, Tanq Tenqri as­tral səviyyədə günəşlə, etnos səviy­yə­sində Oğuzla, insan səviyyəsində Gün xanla simvolizə olunmuşdur.

Günəş kultu birbaşa Tanrı kultu ilə əlaqəlidir. Gü­nəş (qoyaş) həm də “kin” (gün) adlanır. Burada işıq və həyat eyniləşdirilir. Hələ XVIII əsrdə alim İ.Qeorqi başqırd məra­sim­lərini təsvir edərək göstərir ki, onlar günəşə səcdə edir və ona qurban gəti­ridilər [Qeorqi 1776]. Qədim türk­­lər belə hesab edirdilər ki, gü­nəşin şüaları saplardır, on­ların vasitəsilə bitki ruhları günəşlə ünsiyyətdə olur [Popov 1936:48]. Başqırdlara görə günəş Tanrı­nın çöhrəsidir.

Başqırdların Günəş tanrını (Tösre Qoyaşı) qarşılama mə­rasimində üzü günəşə doğru dayanılır, ovuclar üzə tərəf ol­maqla əllər açılır. Xalq inancına görə Günəş Tanrı sağlamlıq verir. Günəşə müraciətlə oxunan ritual mətni belədir:

Ey Qoyaşım! = Ey Günəşim!
Ey, Tösre Qoyaş! = Ey Tanrı Günəş!
Yaqtı kin birzes = İşıqlı gün verdin,
Tınıs tin bir! = Dinc gecə ver!
As itmö! = Ac etmə!
Yalanqas itmö!= Yalın etmə!
Qartlıqta moxtaj itmö! = Qocalıqda möhtac etmə!
Yılıt bezze!= İsit bizi!
İret bezze!=Qızdır bizi!
Ey Tösre Qoyaş!= Ey Tanrı Günəş!

Bu müraciət formullarında Göy Tanrı və Günəş ey­ni­ləş­dirilir. Ayrıca işıqlanmanın özü böyüdülür və müstəqil gü­cə və ilahi təsirə malik olan və Günü bəxş edən Tanrı adlandırılır. Baş­qırd inanc­larında və miflərində Günəş Tanrı ilə Göy Tanrı dif­ferensasiya olunur [İstoriya Bakortstana 2004: 45]. Vol­qa­bo­yu türklərində, tatarlarda günəşi qarşılama ritualının izləri folklor mətnlərində qalmaqdadır. Məsələn:

Koyaş çık,

Koyaş çık –

deyə oxunan mətn həmin arxaik ritualın rudimentidir. Azər­bay­can folklorunda da Günəşi qarşılama ilə bağlı mətn mə­lum­dur:

Gün çıx, gün çıx,

Kəhər atı min çıx.

Keçəl qızı evdə qoy,

Saçlı qızı götür çıx.

Burada fiziki mənada geçəl qız istiliyi olmayan qış gü­nəşini, saçlı qız isə isti və işıqlı yaz günəşini bildirir. Bu an­lamda mə­lumat metaforik şəkildə ifadə olunmuşdur. Amma Gü­nəşin qadın kimi təsəvvür edilməsi Günəş Tanrı inancının tərkibində məh­suldarlıq kultunun olmasını bildirir.

Qeyd etdik ki, tonqal günəşi simvolizə edir. O da öz növ­bəsində Tanq Tenqrini ifadə etməkdədir. Məsələnin ger­çək məra­simi mahiyyəti də bu münasibətlər kontekstində izah oluna bilər. İnsanların Tonqal ətrafına toplaşması, onun üzə­rin­dən tullanması, ilk öncə hər hansı bir şəkildə onunla təmas ya­ratmağa cəhd etmə­si diqqəti çəkməkdədir. Əlbəttə, bu ar­xaik ritualdır; hətta rudi­mentlər səviyyəsində belə tərkibcə mü­rəkkəbdir. Çünki, burada əcdad dünya­sına yola salma və tonqalda Tenqriyə qurban vermə arxaik ritual hərəkətləri ger­çək­ləşməkdədir. Hər nə qədər tonqal üzərindən tullanarkən söy­lənən “Ağırlığım, uğurluğum burda qalsın” ritual deyimi “türklərdə odun arındırıcı” funksiyası ilə izah olunursa olun­sun, bizcə bu çox bəsit və ritualın sakral mahiyyəti ilə uz­laş­mayan profan səviyyəli bir yanaşmadan uzağa getmir. Özünü oda atan, alovun içərisindən keçən “ritual per­sonajı” özünü Tanq Tenqriyə qurban etmiş olur. Bu qurban vermə ritual və ya simvolik xarakter daşıyır. Özünü odda qurban verən fərd Tanq Tenqrini simvolizə edən Tonqalda onunla birləşir, bütövləşir, “o dünyada”, xaos məkanında olur, əcdad ruhları ilə, “tın”la təmas yaradır, orada sakrallaşır və yenidən oddan çı­xaraq “bu dünyaya”, kosmos məkanına qayıdır. Bizcə, pe­rifrastik for­mada işlənməsinə baxmayaraq, tərkibində iki se­man­temi birləş­dirən ritual deyiminin - “ağırlığın (fiziki) və uğur­luğun (mənəvi)” odda, tonqalda qalması isə fərdin fiziki və mənəvi baxımdan özünü Tanrıya qurban verməsinin ifadəsidir.

Tanq Tenqri ritualında əski türk toplumunun hər bir fər­di iştirak edir və sakral enerji ilə özünü zənginləşdirir. Hətta türklər mal-qaranı da iki tonqal arasından keçirərək onları da simvolik olaraq Tanrıya qurban verir və sakrallaşdırır. Bu ənə­nə bəzi konservativ mühitlərdə indi də qalmaqdadır.

6. Hodu mərasimi
Qədim mərasimlərdən biri də “Hodu” mərasimidir. “Bu da keçmişdə geniş yayılmış olan, hətta inqilabdan bir az əvvələ qədər də (1917-ci ildən əvvəl nəzərdə tutulur - A.X.) əksər rayonlarımızda icra edilən məra­sim­lərdən imiş. İndi bunun da müxtəsər təfərrüatı və kiçik bir nəğməsi qalmışdır. İstər inqilab­dan qabaqkı yerli ziyalıları­mı­zın verdikləri məlumatlardan, is­tərsə də sonrakı illərdə aparılmış araşdırmalardan, ən başlıcası isə mərasimin ünsür­lə­rin­dən və nəğ­mənin məzmunundan aydın gö­rünür ki, “Hodu” günəş ilahəsinin adı imiş. Yəqin birinci “Günəşi çağırmaq” mə­rasimi istənilən nəticəni vermədikdə, yəni “duman qaç­ma­dıqda”, “günəş kəhər atı minib qarı yerdən götürmək üçün çaxmadıqda” qədim azərbaycanlılar ikinci mərasimi icra edir, yəni “Hodu”nu qapı-qapı, zəmi-zəmi, kövşən-kövşən gəzdirib oxuyurmuşlar [Təhmasib 2005: 75].
7. Əcdad kultu ilə bağlı mərasimlər
M.Təhmasib Naxçıvanda keçirilən “Ata-baba günü”, “Xı­dırha xıdır” mərasimlərini əc­dad kultları ilə əlaqəli izah etmişdir [Təhmasib 2005: 67].

Qədim türklər ölmüş müqəddəslərə səcdə edər, onlara hə­yatlarının xüsusi günlərində və məqamlarında müraciət edər­dilər. Belə təsəvvür olunur ki, ölülərin ruhu göydə Tanrı­nın yanında olur və dirilərin bütün hərəkətlərini görür, şəri pisləyir, xeyiri bəyənirlər. Dirilərin xeyir əməllərindən ruhlar da xoşlanırlar. Başqırdlar ölüləri “Tösrö qolo” – “Tanrı qulu” adlandırırlar və ölümə də o dünyaya getmək deyirlər: “Asılına qayttı” (əslinə qayıtdı, başlanğıcına qayıtdı, Tanrıya qayıtdı) və ya “ete qat kikkö kitköndör” - “göyün yeddinci qatına getdi”- deyilir.

Başqırdlarda batırların (pəhləvanların) ənənəvi mərasim (yola) güləşi zamanı əcdad ruhların müraciət olunur: “Ey mə­nim atam, ey mənim Tuyış atamın ruhu, mənə yardım et”. Ona görə də “Yola kü­reşe” (mərasim güləşi) müqəddəs ma­hiy­yət daşıyır və onda qaydaları pozmaq “yola”nı pozmaqdır və suçdur. Güləş zamanı yasağı pozan­ları öldüyü zaman günah­karlara aid qəbi­ristanlıqda dəfn edirlər.

Əc­da­da sitayiş etmək və ona müracət etmək etnosun ruhi ye­nilənməsi və möhkəmlənməsi qaynaqlarından biridir. Əcdad kul­­tu, onların ruhlarına hörmət etmək insanların şüurunda dün­yanı, kainatı bütövləşdirir və bununla da bu dün­yadakı və o dün­yadakı həyatın sonsuzluğununu, ritm və ölçü kateqoriyalarını dərk etmə­yə kömək edir. Əcdadlarımız Tanrı inancında mənəvi sabitliyin dəyərini dərk edərək bu inanc vasitəsilə həyat fəlsə­fələ­rini təmin etmiş, böyüyünə sayğı, ki­çi­yinə qayğı göstərərək ruhi qidasını uca Tanrıdan və mü­qəddəs saydığı əcdad ruhlarından almışdır.

Müasir mədəniyyətdə də əcdad ruhları ən əziz günlərdə ziyarət edilir, onlarla təmas, ünsiyyət yaradılır. Novruz bay­ra­mında bayram axşamı evlər işıqlandırılmalı və qapılar bağ­lan­mamalıdır. Çünki belə günlərdə əcdad ruhları öz yaxınlarını ziya­rət edər, onların yaxşı yaşadığını, əminamanlığı, mehri­banlığı, bolluq və rifahı görüb sevinərlər. Belə olduğu zaman əcdadların ruhları şad olur.
8. Qurban mərasimi
Arxaik ritualın əsas elementlərindən biri qurbandır. Möv­süm mərasimlərinin qurbanları müxtəlif xalqalrın yaşayış şərtlərinə uyğun olaraq müəyyənləşir.

“Ünsiyyət nəzəriyyəsi”nə görə qurban ətinin yeyilməsi san­ki “tanrının yeyilməsi”dir. Bu mərasimə müxtəlif inkişaf et­miş dinlərdə də rast gəlinir [Tokarev 1990: 590].

Alman etnoqrafı Konrad Preysə görə qurban dinin “sehr” nəzəriyyəsi ilə əlaqəlidir. Bu nəzəriyyəyə görə tanrılar sehrli qüv­vələrin simvollarıdır. Buradan belə qənaət əldə edi­lir ki, qurban vermənin ilkin məqsədi ondan ibarətdir ki, heyvan qurban etmək daxildəki sehrli qüvvədən xilas olmağa cəhd etməkdir [Tokarev 1990: 590].

“Aldatma nəzəriyyəsi”nə görə qurban vermə adəti aldadıcılar tərəfindən düşünülmüş, guya ruhlara, əcdadlara, tanrılara veril­mək adı altında sadəlövh adamların hesabına yaşamaq məqsədi izlənmişdir. Amerika etnoqrafı Pol Radin sü­but etmişdir ki, aldat­ma sisteminin ilkin rüşeymləri hələ si­nifli cəmiyyətə qədər möv­cud olmuşdur [Tokarev 1990: 590].

S.A.Tokarev qurban ritualının beş əsas aspektini gös­tə­rir:

1) İbtidai təsərrüfat şərtləri (ovçuluq, maldarlıq və əkin­çilik);

2) Yaş-cins qarşılıqlı münasibətləri;

3) Ölülərə müraciət;

4) Tayfalararası münasibət;

5) Sosial təbəqələşmənin ilkin formaları [Tokarev 1990: 591].

Tanrıya qurban vermə ritualının bir sıra komponentləri baş­qırd türklərində qalmaqdadır. Burada tanrıçılıqla bağlı xalq de­yimləri, inanclar və mərasim mətnləri qorunmuşdur:

Ey kiktö yöşöise Biyik Tösre!= Ey, göydə yaşayan böyük Tanrı!

Bez başqorttar izqe urınqa kildek! =Biz başqırdlar müqəddəs yerə gəldik!
Bez ixlas yiröktön,= Bütün səmimi ürəkdən,

Röxmötle yiröktön= Şükür dolu ürəkdən,

Hin yaratqan qorbandarzınqı= Sən yaradan qurbandır ki,
Alıp kildek!=Alıb gəldik!
Bına əisö inəez, saf böröndör!= Buyur, saf qoyunlar!
Harı qöröbölöy bal= Kəhraba kimi bal
Aq möryendöy tarı =Ağ inci kimi darı
Haylap alqan arpa!= Seçib arınmış arpa
Bilöktörze qabul it! =Əllərinə qəbul et!
Üzes yaratqan xalqısa imenlek,= Özün yaratdığın xalqına
Tınıslıq əöm böxet bilök it! =Dinclik və bəxt pay et!
Xalqısdan irken tartıp alma,=Xalqından azadlığın dartıb alma
Hines boyoroq buyınsa irekle tıuzıq = Sənin buyruğun boyunca azad doğulmuşuq
İrekle yöşörqö boyor! =Azad yaşamaq buyur!
Yaman keşe yö en bezzes iitön baş bulmaəın!=Yaman adam və şər ruhlar başımız üstündə olmasın!
Yalnqanlıq, mökerlek keşene aulamaəın! =Yalançıliq və məkrlilik insanı aldatmasın!

At toqomon,= Yaxşı at göndər,

Mal-tıuarzı aeqla, yiter =Mal-qaranı qoru!
Yılı ebör, yaqtı bir= İşıq göndər, istilik ver!
Vaqıtında Erqö yamnqır bir!= Vaxtında yerə yağış ver!
Erzö arış mul yiəen, =Yerdə bol taxıl bitsin!
Erzö arpa kip yiəen!= Yerdə çoxl arpa bitsin!
Malnqa azıq kip buləın!= Mala azuqə çox olsun!
Başqorttarnqa yöyölöyqö= Başqırd yayalaqlarında
Sınqırınqa rizalıq bir! =Xeyir-bərəkət ver!
Biyik Tösre!= Böyük Tanrı!
Başqort xalqınıs donqaənın işet!= Başqırd xalqının duasın eşit!
Horanqandı yitö!=Arzularını yerinə yetir!
Biyik Tösre!= Böyük Tanrı!
Başqort xalqınıs donqaənın işet! =Başqırd xalqının dualarını eşit!
Telöktören qabul it! =Diləklərini qəbul et!
Ritualı icra edən ağsaqqalın ardından kişilər, qadınlar və uşaqlar əllərini göyə qaldırıb uca səslə təkrar edirlər: Biyik Tösre!( Böyük Tanrı!) Başqort xalqınıs donqaənın işet! (Başqırd xalqının dualarını eşit!) Telöktören qabul it! (Diləklərini qəbul et!) [Nefedov 1990: 129].

Arxaik qurbanvermə rituallarından biri ilk məhsulun simvo­lik qurban verilməsidir. Bu rituala görə meyvənin ilki, ovun ilki (bizim deyilişlə nübarı) və s. məhsul və ov hami ruh­larına qurban edilir. İlk məhsul qurban edilincəyə qədər on­lardan istifadə ya­saq­dır. Yalnız qurban verdikdən sonra tən­tənəli şəkildə şənlik edi­lir və yasaq aradan qaldırılmış olur. Bizdə nübarı ailənin ağ­saqqalına verirlər ki, bu da bir şəkildə həmin qurban vermənin türklərdə əcdad ruhu ilə əlaqəli ol­masını göstərir.

Novruzdan sonra bitkini, təbiəti, taxılı və çörəyi sim­vo­lizə edən səməninin axar suya atılması da ilk məhsulun hami ruh­lara qurban verilmə şəkillərindən biridir.

İlk məhsulun qurban verilməsi ritualının bəzi ele­ment­lə­ri türk xalqlarından biri olan çuvaşlarda qalmaqdadır. Burada ilk məhsul mərasim duası edilmədən yeyilmir.

Arxaik rituallardan biri də ayrıca olaraq ət qurbanı ver­mək­dir. Bu ritual zamanı qurbanlıq heyvanın ətindən bir par­ça ocağa atılır. Altaylarda məişətə uyğun olan içkilərin sağ əlin şəhadət barmağı ilə ruhların şərəfinə çilənməsi adəti qal­maq­dadır. Azər­baycanda qurbanlıq qoyunun qabaq qolunun aypara şəkilli qığır­dağını (xəmmirçəy) kəsib niyyət duası edə­rək evin tavanına doğ­ru üç dəfə atırlar. Əgər qığırdaq ta­va­na yapışıb qalarsa, bu niy­yətin qəbul olacağının əlamətidir.

Arxaik qurban rituallarından biri də ibtidai ovçuluq ənə­nəsi ilə bağlıdır. Bu Od qurbanıdır. Bu həm də “Nübar qurbanı” ilə sar­maşıq bir şəkildədir. Belə sarmaşıqlıq qədim Hindistanın Veda di­nində müşahidə olunur. Burada od tanrısı Aqni iki rolda çıxış edir: qurbanı göyə - Tanrıya aparan vasi­tə­çi və şəninə himnlər oxu­nan, qurbanlar verilən əsas tanrı­lar­dan biri kimi [Tokarev 1990: 593].

Sonralar atəşpərəstlik dinlərində (məzdəkizm, parsizm, iezi­dizm) od ilahi qüvvə kimi deyil, təmizləyici, arındırıcı qüv­və ki­mi çıxış edir. Amma odla arınma ideyası bir sıra din­lərə daxil olur. Hətta nə qədər qəribə görünsə də orta əsrlərdə fanatiklərin odda özünü yandırmasında da arxaik ritual ele­mentləri müşahidə olunur.

Bir sıra Sibir xalqlarında sağ heyvan qurban vermə adəti vardır. Qurbanlıq üçün seçilmiş ağ rəngli maral təsərrüfatda istifadə olunmur və ruhlara qurban edilərək azad edilir. Bu adət xantı, mansi, nens, selkup, evenk və başqa xalqlarda qal­maqdadır. Türk xalq­larından tuvalarda bu adət vardır. Altay­lar, xakaslar, buryatlar Tanrıya qurban dedikləri ağ rəngli atı sərbəst buraxır­lar [Tokarev 1990: 593]. Azərbaycan atalar sözündə sağ qurban vermənin izləri müşahidə olunur: “Balığı burax dər­ya­ya, balıq bilməsə də xaliq bilər”. Burada ibtidai övçuluq döv­rü­nün arxaik qurban ritualı ilə dini təsəvvürlər sarmaşıq şəkildə özünü göstərir.

Qurbanı sağ vermək və onu sərbəst buraxmaq “günah keçisi” ilə də qismən izah oluna bilər. Bu motiv Bibliyanın “Əski çağı­rış”ında da (Lev.16:10) vardır. Bunun əsas mənası ondan ibarət­dir ki, sərbəst buraxılan qurban həmin yerin bü­tün günahlarını götürüb oradan uzaqlaşdırır və bir şəkildə arınmağa, təmizlən­məyə xidmət etmiş olur. Bəzi xalqlarda hətta heyvanların ilahi­ləşdirilməsi inancı (məsələn, Hin­dis­tan­da inəklər və ilanlar) da müşahidə olunur.

İ.Kafesoğluna görə,“bozqır türklərinin inanclarını üç əsas nöqtədə ümumiləşdirmək olar:

a) Təbiət qüvvələrinə inanma;

b) Əcdad kultu;

c) Gök Tanrı” [Kafesoğlu 1980: 42].

İbtidai dövrün xalq inanclarında bir çox tanrı adları təbiət qüvvələrini göstərir. Hind tanrılarından Aqnı oddur, İndıra ildırım və yağış ilahəsəidir. Hind-İran mifologiyasında Fran­grasiyan (Əf­ra­siyab) savaş tanrısıdır. Sanskritcədəki Dyaus “parlaq səma” mə­na­sındadır. Əski yunan tanrılarından Apollon günəş və gənclik, Afrodita bahar və eşq ilahəsidir. Qə­dim Misirdə Nil bərəkət tanrı­sının adıdır. Zərdüşt dininin baş tanrısı Ahura Məzdanın təm­silçisi oddur və s. [Kafesoğlu 1980: 44].

Buradan çıxış edərək qurbanların da bunlara uyğun ola­raq verildiyini müəyyənləşdirmək olar. Yəni:

1) Təbitət qüvvələrinə və ya təbiət ruhlarına verilən qurbanlar;

2) Əcdad ruhlarına verilən qurbanlar;

3) Tanrıya verilən qurbanlar.

Novruz bayramı ilə bağlı adətlərdə bu qurbanların izləri özlərini bu və ya başqa şəkildə göstərir:

Səmənini cücərdərək və sonra onu axar suya ataraq “nü­bar qurbanı” veririk. Qeyd edək ki, səməni və zəmi eyni mən­şəli anla­yış­lardır və məhsul və əkin hami ruhlarıdır. Səməni bir sıra türk xalqlarındakı Saban (saman=səmən) ilə eyni termindir. Buna M.Kaşqarlının “Divan”ındakı savda rast gəlirik “Sabanda sandırış bolsa...”. Maraqlıdır ki, türkmənlər tonqala saman otu (odu) deyirlər. Azərbaycanda qalmış sə­mə­ni Saban (səpin, əkin, taxıl və s.) mərasiminin (Saban to­yunun - Sabantuyun) yalnız bir ele­men­tidir. Digər elementləri isə Volqaboyu türklərində qalmaqdadır.

Yumurta döyüşdürmək və xoruz döyüşdürmək kimi adət­lərdə də əski təbiət qüvvələrinə qurban vermənin izləri müşa­hidə olunur. Belə döyüşlərin səviyyələri müxtəlif ola bilər: quşlar səviyyəsində, heyvanlar səviyyəsində və insanlar sə­viy­yəsində. Quşlar səviy­yə­sindəki döyüşü yumurta döyüşdürmə, xoruz döyüşdürmə kimi sonradan oyun və əyləncə xarakteri almış adətlər göstərməkdədir. İt boğuş­durmaq, qoç, öküz, də­və və s. döyüşdürmək isə heyvan səviy­yəsini göstərir. İnsan səviyyəsində bu güləşlə ifadə olunur. Romalılara Etrusklardan keçmiş qladiator oyunu da arxaik qurban ritualının insan sə­viy­yəsini ifadə etməkdədir. İndi sakral mahiy­yətini itirib pro­fanlaşmış, oyun və əyləncəyə çevrilmiş bu adətlərin arxaik ritual semantikası qurban verməkdir.

Türk inanc sisteminin əsas komponentlərindən biri olan əcdad (ata) kultu və onunla bağlı verilən qurbanın izlərinə Nov­ruz adətlərində rast gəlirik. Bunun ən bariz forması məzar ziya­rətləridir. İnanca görə ata öldükdən sonra onun ruhu öv­ladlarını, qohumlarını və yaxınlarını qorumaqda davam edir. Qaynaqlara görə, Asya hunları hər ilin may ayının ortalarında atalara qurban verirlərmiş. Onlara görə, əcdad məzarları mü­qəddəs sayılmışdır. Avropa hun tarixində Atillanın ikinci Balkan səfərinin (447-ci il) səbəblərindən biri olaraq hun hökmdar ailəsi qəbirlərinin Marqos (Belqrad yaxınlığında Dunay üzə­rində şəhər-qala) yepiskopu tərəfindən açılaraq qarət edilməsi göstərilir. Bənzər bir hadisə də milad öncəsi 79-cu ildə hun hökmdarını moğol ohuanlarla savaşa sövq etmişdi.

Əski türklərdə əcdadlara mal və can qurbanları ve­ril­mişdir. Əski türklərdə ən böyük qurban bozqırlı türkün mü­qəd­dəs bir duyğu ilə sarıldığı atdır. Bir çox türk qəhrəmanları öldüyü zaman atları ilə birgə dəfn olunmuşdur. Digər hey­van­lardan cinsi erkək olanlar qurban üçün daha uyğun sayıl­mışdır [Kafesoğlu 1980: 50].

İnsan qurbanı verilməsi də hökmdar məzarlarından ay­dın olur. Belə ki, Atillanın ölümü münasibətilə bir çox adam­ların öldürülərək məzara qoyulmasını bildirən VI əsr tarix­çisi Jorda­nesin qeydinə görə Göytürk xanlarının məzar­ları başın­da düşman orduları başçılarının qurban edilməsi kimi bir mə­lu­mat da bura əlavə edilə bilər [Kafesoğlu 1980: 51]. İnsan qur­ba­nı vermək qədim dünyanın bir çox xalqlarında rast­lan­maq­dadır.

Türk inanc sistemində tanrıçılığın xüsusi mövqeyi vardır [Karimov 2005; Bayat 2005 və b.]. Din kimi mövcudluğu milad öncəsi V əsrə aid edilən Gök Tanrı Asya hunlarında tək ulu var­lığı təmsil etmişdir. Ancaq sonrakı dövrlərdə günəş, ay, ulduz kult­ları da müşahidə olunur. Hun hökmdarı hər sabah doğan gü­nəşə və gecə bədirlənmiş aya təzim edərmiş [Kafesoğlu 1980: 60].

M.Eliade türk icmalarında qurban vermə törənlərində şama­nın heç bir vəzifə tutmadığını, bunun ancaq müasir döv­rümüzdə torpaq və bərəkət ilə bağlı “Bay Ülgen”e verilən qur­bana aid olduğunu bildirir. At qurbanı mövzusunda şama­na düşən rolun son zamanlarda göründüyü isə V.Köppers tərəfindən təsbit edil­mişdir [Kafesoğlu 1980:58].

Qüdrətli əcdadların hami ruhuna kamlar (şamanlar) da mü­raciət edir. Bu zaman magik xarakterli mərasim mətni - xar­nau söylənir. Bu janr, qeyd etdiyimiz kimi, magik məz­munlu, sakral mahiyyətlidir, müxtəlif təbii qüvvələrə, hey­van­lar aləminə müra­ciətlə oxunur:

“Ruhumun əmrilə Qor­qu­dun qəlbilə Tülke ata sağaltdın.

Sağaltsan mən burdayam! “

Başqırdlarda Tulpı, Sukak ata, Kuzkurta, Karmkuta kimi müx­təlif hami ruhlar vardır. On­ların hamısı insanlarla səma ara­sında əlaqə yaradır və onları qoruyurlar. Bayram günləri onlar yerə enir və insanlara baş çəkirlər. Azərbaycanlılarda insanları onların hami ruhları olan qaraçuxalar qoruyurlar. Bayram gün­lərində qa­ra­çu­xalar ayaq üstə olur və bütün günü yatmazlar. Bu­nunla da bay­ramın nikbin ovqatda davam etməsinə ruhi bir dəstək vermiş olurlar.

Altay kamlarının ritual duasında Tanrıya (Tenqriyə) “Göy­lərin bö­yük atası Tenqri xan” deyə müraciət olunur [Bayat 2005]. Tenqri inan­cının da başlanğıcında dual sistemin möv­cudluğunu ehtimal et­mək olar. Bu xüsusilə Tenq-er (Tenqri) və Tenq-qiz (Ten­­qiz) adlarında özünü göstərir. Oğuzların ilkin tanrı pante­onun­da 6 (Gün, Ay, Ulduz, Göy, Dağ, Dəniz) tanrıdan biri də Ten­qizdir. Əgər Tenq eri Günəş kişi kimi anlasaq, o zaman Tenq-qizi de Günəş qadın kimi başa düşməliyik. Günəşə müra­ciətlə oxunan “saçlı qız” ifadəsi də bunu göstərir. Am­ma bu daha sonra vahid Tanrı ideyasında birləşmişdir. Tanrıçılıq duasının əlimizdə olan mətnləri islamın müqəddəs kitabındakı ayələrlə səs­ləşməkdədir:

Ey Tösrem! =Ey Tanrı!

Ber erzölö yuqəıs = Bir yerdə yoxsan,

Bar erzölö barəıs! = Hər yerdə varsan!

Hinnön yarzam, = Səndən yardım,

Hinnön Fərman!= Səndən fərman!

Bu sabit formullar Tanrıya müraciətlə, yalvarışla Tanrı­ya qurban vermə mərasimində iştirakçılar tərəfindən söylənir. Belə dualar eyni zamanda bir işə başlayanda, uzaq səfərə çı­xanda və həftənin xüsusi günlərində və ya ümumiyyətlə, Al­lahdan bir şey diləyəndə edilir:

Ey, Tösre tönqölöm!! =Ey Tanrı böyük!

Barəıs! =Varsan! Berəes! =Birsən!

Tisdöşes vö= Tayın yox.

Oqşaşın yuq! =Oxşarın yox.

Ni boyorəas bula,=Nə buyursan olar.

Boyorəmas yuq! =Buyurmadığın yox!

Türk xalqlarında Tanrı ilə yanaşı bəzi bölgələrdə Xuda deyi­lişi ilə də rastlaşırız. Məsələn, Başqırdıstanın bəzi rayon­la­rında (Çişmin, Urşak, Çermasan, Karmasan) Xuda adı sax­lanmaqdadır. Başqırdca buna kişi tanrı - Əot, Qot, qadın tanrı - Mada deyilir. German xalqlarında, məsələn, ingilislərdə God - tanrı (almanlarda - Gott), Mother - ana (almanlarda – Mitter). Bu­ra­da qoşa ilahi varlıq Əot/Qot və Mada/Maza ilə qarşı­laşı­rıq. Ehtimal edilir ki, bu inanc sisteminin kökləri tanrıçı­lıq­dan da daha öncəki inanc sistemlərinə aiddir.

Tölöqemdes barın bir! =Diləyimin hamısın ver!

Dişömbe kinindö= Düşənbə günündə

Bönqömbör tıunqan kinindö.= Peyqəmbər doğulan gündə

Hinnön əorayım, =Səndən istəyirəm

İxlas yalbaram.= Səmimiyyətlə yalvarıram,

Hinnön əorayım.= Səndən istəyirəm

Ey, Xozayım! Ey, Tösrem! =Ey Xudam! Ey Tanrım!

İzqe sönqöttö,= Xeyirli saatda dualarımı

Qabul it!=Qəbul et!

Bu mərasim duası mətnində ərəb və fars sözlərinin iş­lənməsindən də göründüyü kimi o İslam dönəmində dəyi­şik­liyə uğramış və İslami bir mahiyyət qazanmışdır.

Ayrıca olaraq Xuda inancının izləri yaz mövsümü ilə bağlı mərasimlərdə müşahidə olunmaqdadır. Azərbaycan folk­lorunda saxlanmış “Qodu-qodu” mərasimi Xudaya veilən qurbanla bağlı mərasimin bəzi ünsürlərini təsəvvür etməyə imkan verir:

Qodu-qodunu gördünmü?

Qoduya salam verdinmi?

Qodu burdan keçəndə

Qırmızı gün gördünmü?

Bizcə Qodu Xuda inancı ilə bağlıdır və onun şərəfinə keçi­ri­lən mərasimdə onun rəmzi və xalq deylişi ilə ifadəsidir. Qodunun (Xudanın) da günlə (Günəşlə) əlaqəli olması bu inanc­da da astral kultların, xüsusilə də, günəş kultunun möv­cud­luğunu göstərir. Bu mənada “Günəşi çağırma” arxaik ritualının “Tanq Tenqri” və “Qodu-qodu” variantları arasında müqayisələr aparmaq müm­kündür. “Tanq Tenqri” ritualının izləri VI-VIII əsrlərə aid əski yazılı mətnlərində qalmaqdadır [Klyaştornıy 1977; Biçurin 1950; Stebleva 1976; Xəlil 2001 və b.]. Məsələn,

Tanq Tenqri kelti!

Tanq Tenqri kelti!

Tanq Tenqri özü kelti!

Tanq Tenqri ritualında olduğu kimi, Qot (Xoda) məra­si­mi də tonqal ətrafında toplaşaraq, əlləri göyə açaraq, yalvarış və dua etməklə keçirilir.