Мухтар Казымоьлу (Иманов)

18. Türk xalqlarının digər yaz bayramları
Tatarıstanda “yaz işləri ilə bağlı bayramların ən böyüyü Sabantuy və ya Səpin toyudur. Bu bayram yazdakı səpin ilə bağ­lıdır. Müasir dövrdə yaz şumu çıxarıldıqdan və torpaq əkin üçün hazırlandıqdan sonra keçirilir. Sabantuy xalqın kö­nül­lü şəkildə bir yerə toplanaraq qeyd etdikləri musiqili-dra­ma­tik tamaşadır. Kənd­də yaranan bu bayram sonralar şəhər­lərə də yayılmış və təntənəli şəkildə qeyd olunmağa başlan­mışdır [Urmançe 2002: 62].

Tuvalılarda yeni il bayramı Şaqaadır. Bu buryatların Şa­qaalqan bayramına bənzərdir. Şaqaa yeni ayın görün­düyü ilk gün başlanır. Şaqaa Çin yeni ili ilə uyğun gəlmir. Məsə­lən, yeni il Çində 2009-cu ildə yanvarın 26- da giribsə, Şa­qa həmin ilin fev­ral ayının 25-də girmişdir. Tibet və monqol təq­vim­lə­rin­də olduğu kimi Tuvada da yeni il fevral-mart aylarında girir. Tuvalılar Şaqaa bayramlarında San saları ritualı keçi­rirlər. Bu qədim ritual od kultu ilə bağlıdır. Ritual milli parkda Kaa-Xem çayının sa­hilində keçirilir. Burada ritual tonqalı qalanır və Günəşin ilk şə­fəqləri görünəndə yandırılır. Şaman­lar yeni ildə Günəşi salam­layırlar. Qamlama davul sədaları və alqış səsləri altında icra edi­lir. Ritualın vacib elementi Günəşin “ki­çik qardaşı” olan oda qur­ban verilməsidir. Ənənəyə görə ton­qala ətin ən yaxşı tikələrini və öncədən hazırlanmış şirniyyat qo­yulur. San qurban tonqalını yan­dırmağa yalnız kişilər və 9 yaşından yuxarı oğlanlar gedə bilərlər. Bu ritualın Azərbaycanın Qazax rayonunda qeydə alınan “Dan atma” mərasiminə bənzərliyi vardır.

Xakaslarda Çıl pazı 22 martda keçirilir. Çıl pazının mənası “ilin başı” deməkdir. Bu xakasların yeni ilidir. Bu yaradılışın, Günəşin, təbiətin bayramıdır, təmiz­lən­mə bayramıdır. 22 iyunda keçirilən Uluq kün - Kün pazı Günəşə səcdə bayramıdır. İyun-iyul aylarında keçirilən Ot tayıq mərasimi “Oda səcdə” bayramıdır.

Çuvaşların yaz bayramı Akatuy adlanır. Bu mərasim əkin­çiliyə həsr olunur. Akatuy bayramı özündə bir sıra məra­sim və təntənəli ritualları birləşdirir. Aprel ayının son günlə­rində keçi­rilir. Çöldə əkin işlərinə başlanması ilə Akatuy baş­la­nır. Akatu­yun ritual hissəsinin keçirilməsi üçün pivə hazır­la­nır, yeməklər bişirilir, yumurta boyanır. Bayram müxtəlif evlərdə müxtəlif günlərdə başlanır və bir həftə davam edir. Bayram edilən evdə təntənəli stol açılır, qohumlar və qonşular dəvət edilir. Hər kəsə pivə paylanır. Sonra isə qədim “Alpan kaymi aki-suxi”(şumlamaq və səpmək bizim işimiz) nəğməsi oxunur. Dua zamanı çuvaşlar uca Tanrı Turadan və ona tabe olan xeyirxah ruhlardan bol məhsul, zənginlik, sağlamlıq diləyirlər.

Çuvaşlardan vacib dini bayram və mərasimlər əkin­çi­liklə bağlıdır. Bu mərasimlər başqa əkinçi xalqlarda olduğu kimi yeni il qabağı günəşin qış dönüm nöqtəsində olduğu vaxt başlanır və bundan sonra yazın başlanması bayramı gəlir. Am­ma ən əsas bayramlar yaz səpini ilə bağlı olaraq keçirilir. Buraya Aka patti, Akatuy və ya Sabantuy daxildir. Yayın əvvəlində məhsul yığımı ilə bağlı olaraq Uy çuk (tarla qurbanı) və Sinse bayramları qeyd olunur. Bu bay­ramlar bir həftə və daha çox davam edir. Bu bayramlarda bütün kənd və və ya bir neçə kənd bir yerdə iştirak edir. Mə­ra­simi yaşlı adamlar və ya xüsusi seçilmiş adamlar idarə edir­lər. Hər bir kənd üçün mərasim xüsusi olaraq müəy­yən­ləş­dirilmiş yerdə keçirilir. Mərasimin keçirilməsi üçün seçilən belə yerlər əsasən meşə və ya tala olur. Bayram zamanı bütün kənddən toplanmış pulla alınmış heyvan qurbanı kəsilir. Xü­su­si seçilmiş adamlar bayramla bağlı yasaqlara riayət olun­ma­sına nəzarət edirlər. Məsələn, Sinse zamanı heç bir kənd təsərrüfatı və torpaq işləri görmək olmaz. Çünki bu günlərdə “Yer ana hamilədir”. Bu yasağı pozan olarsa o, çox ciddi şə­kildə cəzalandırılır. Mərasimdə uca Tanrı Turaya dua edilir. Amma düşünmək olar ki, çox qədim dövrlərdə Yer anaya yalvarılmış, ona müraciət olunaraq dua edilmişdir. Ona üs­tün­lük verilməsinin izləri aydın cizgilərlə sax­lan­mış­dır [Tokarev 1990: 371].

Şərqi Türküstanda uyğurlar Novruzun başlanması ilə yeni ilin şərəfinə sevinc duyğusunu ifadə edən şeirlər, nəğ­mə­lər (nov­ruz­namələr) yazıb hazırlayırlar. Novruz günü bayram pal­tarları geyərək müqəddəs ibadətgahlara, çöllərə, çay kə­na­rına, işlək alış-veriş mərkəzlərinə toplanırlar. Milli oyun­lar oyna­nır, ozanlar türkü və şeir deyişmələri göstərirlər. Oxu­yanlar nəğmə söylər, rəqqaslar rəqs edərlər. Novruz məra­sim­lərinə məktəb uşaqları da çiçəklərlə bəzən­miş taxtalara yaz­dıqları “novruznamələri” nəğmə ilə oxuyaraq qatılırlar. Mə­rasi­min sonunda böyük qazanlarda hazırlanmış Novruz aşı birlikdə yeyilir.

Dağıstan xalqlarında yaz mövsümü ilə bağlı bahar bay­ram­ları keçirilir. Bu xalqların bəzilərində bu Novruzdur, bəzi­lərində Al bayram – “Qırmızı gün”dür. Bu bayramlarda dağ­larda, həyət­lərdə tonqal qalanır.

Kalmıklarda yazın ilk ayı keçirilən mərasim Çaqan sar adlanır. Kalmık dilində bunun mənası “ağ ay” deməkdir.

Hazırda İranda Novruz 13 gündə qeyd olunur. Zər­düşt­liyi davam etdirənlər yeni ili 5 gün qeyd edirlər, altıncı gü­nü - “Bö­yük Novruz”u (Novruz-e bozorq) isə Zərdüştün doğul­duğu gün hesab edirlər. İranda Novruzdan öncəki çərşən­bə­dən bayram başlanır. Bu Çərşənbe suri - “Od çərşənbəsi”dir.

Kəhrizyekəndə Novruz bayramına “Əmir bayramı” da de­yirlər. Bildiyimizə görə Həzrəti Əli əleyhüssəlam Novruz bayra­mın­da taxta çıxmışdır. Beləliklə, bu bayrama məzhəbi rəng verə­rək onu mühafizəkar adamların etirazlarından qoru­muşlar.

Novruz kəlməsi müxtəlif anlamlarda yozulub. O cüm­lədən Novruz kişilərə qoyulan adlardandır. Habelə Novruz gül adıdır. Yazın ilk günlərində qar əriməyə başladıqda, hələ başqa otlar, güllər göyər­məmişdən təpələrdə, dağlarda ərimiş qar arasından çıxan bir “ağ saqəli, göy rəngli, tək güllü, balaca və zərif bir çiçəyin adına da novruzgülü deyirlər.
19. Orta əsrlər dövrü oğuz mərasimləri və dövlətçilik
Türk dövlətçilik ənənələri və mərasim folkloru orta əsrlərdə geniş yayılmış oğuznamələrdə də əks olunub. Məlumdur ki, oğuz­namə “oğuzların kitabı” deməkdir. Bu kitab orta əsrlər oğuz ənənə­sinə uyğun olaraq özündə zəngin mərasim folkloru irsini əks etdirir. Bununla yanaşı bu kitablarda oğuzların dövlətçilik tarixləri və ənənə­ləri də geniş yer alır. Əski oğuznamələrdən biri haqqında “1309-1340-cı illərdə Misirdə yaşamış oğuz-səlcuq mənşəli Əbubəkr ibn Abdullah ibn Aybək əd-Dəvadari özünün ərəb dilində yazaraq 1309-cu ildə tamamladığı “Dürər ət-tican və təvarix qürər əz-zəman” (“Şöh­rət­ləndirilmişlərin tarixindən bir inci”) adlı kiçik həcmli tarix əsərində məlumat verir və ilk dəfə “oğuznamə” sözünü də o işlədir. Onun göstərdiyinə görə Sasani hökmdarı Ənuşirvanın (hakimiyyət illəri: 531-573) Mərv­dən Buzurq Mihr Baxtanq Farsiyə məxsus orta fars di­lində yazılmış həmin kitab Əbu Müslüm Xorasaninin (755- ci ildə öldürül­müş­dür) xəzinəsindən tapılmışdır. Aybək Dəva­da­rinin haqqında da­nışdığı əsər çox güman ki, türkcə yazılmış bir qəhrə­manlıq das­ta­nı olmuş və 826-cı ildə Bağdadda ya­şa­yan suriyalı həkim Cəb­rayıl Bəhşi tərəfindən ərəb dilinə tər­cü­mə olunmuşdur. Həmin nüsxədən istifadə edən Aybək Də­va­dari kitab haqqında yazır: “Mən istəyirəm bu tayfanın (türk­lərin – İ.O.) haradan gəldikləri və onların sələfləri haqqında bunların özlərinin doğma dillərində (uyğur dilində) yazılmış “Ulu xan Ata Bitiqçi” adlı kitablarına əsaslanaraq danışım. Bunun adının mənası “Böyük hökmdar - Ata haqqın­da kitab” deməkdir. Bu elə bir kitabdır ki, qədim türklərdən monqollar və qıpçaqlar bununla sevinir və məmnun olurdular, bu kitabın onların yanında böyük hörməti vardı. Həmçinin digər türklərin “Oğuznamə” adlı bir kitabları vardır. Onu əl­dən-ələ gəzdirirlər. Onda onların başı­na gələn rəvayətlər və ilk hökmdarları haqqında məlumat vardır” [Osmanlı 2003: 5-6]. F.Ba­yata görə, “Oğuznamə”lərin tarixi xroni­kalarda geniş yer alma­sı, daha doğrusu salnamələrin özündə mifik səciyyəli Oğuz şəcə­rəsini əritməsi, oğuznamə motivlərinin türk mədə­niy­yə­tin­də eni­nə və dərininə yayılmasını göstərir. Türk dastan ənə­nəsinin tarixi xronikalara keçməsi, epik yaradıcılığın “tarix­ləşməsi” etno­kulturoloji baxımdan eyni informasiyanın müx­təlif yönlərdən təqdimi idi. Bu informasiyanın özəyində fütu­hatçılıq ideyası du­rur­du. Oğuznamə motivlərinin türk epik ənənəsində geniş yayıl­masına səbəb də bu idi” [Bayat 1993:5-6] . K.V.Nərimanoğlu və F.Uğurlu “Oğuznamə”ni böyük bir mədə­­niy­yət hadisəsi kimi səciy­yələndirərək bu şəkildə xarakterizə edirlər:

“Oğuznamə – türk xalqının həyatını, mübarizəsini, mə­nə­viyyatını əks etdirən ədəbi-tarixi qaynaqdır.

Oğuznamə – oğuz eposudur.

Oğuznamə – oğuz tarixidir.

Oğuznamə – oğuz mədəniyyətinin nəsildən keçə-keçə ya­şayan həyat kitabıdır” [Xəlil 2014]. Oğuznamələrin materialını təşkil edən atalar söz­ləri, əfsanə və rəvayətlər özlərində döv­lətçilik ənənlərini daşıyan zən­gin məlumata malikdir. Burada mif və tarix bir-birinə qovuşmuş, gerçəklik əfsanələşmişdir. Amma bu əfsanəvi tarix oğuzlar tərəfin­dən yaşadılmış və orta əsrlərin sonlarında da gerçək bir tarix kimi qəbul olunmuşdur. Buna Əbül Qazi xan Xivəlinin “Şəcəreyi təraki­mə”­sində də rast gəlirik. Oğuz dövlət başçıları öz nəsil şəcərələrini Nuh peyğəmbərdən, əfsanəvi Oğuz xandan və onun böyük oğlu Gün xandan başla­yırlar. Məlumdur ki, XI əsr oğuzların döv­lətçilik tarix­lərində mü­hüm bir dövrdür. XI əsrdə Azər­bay­cana gəlmiş oğuz­­lar burada kifayət qədər kompakt yaşayan türkdilli yerli əhali ilə qarşı­laş­dılar. Gəlmə oğuz-qıpçaq­ların artıq Azərbaycanın əsl əhali­sinə çev­­­rilmiş Hun mənşəli türk­lərlə etnik yaxınlığı çoxsaylı faktlarla təs­diqlənir. Məsələn, tarixi əsərlərdə və eposda Oğuz xanın Hun hökm­darı Mete ilə eyniliyi haqqında çox deyilmişdir. Oğuzların 12 sağ, 12 sol ( yaxud İç və Daş oğuzlar) qanada bölünmüş 24 oğuz tay­fası hun­ların bölgüsünə (tümənbaşı ümumi adını daşıyan 24 hun ağ­saqqalı) tam uyğun gəlir. Şərq tərəfin knyaz və başçıları Şərq­də, Qərb tərəfin knyaz və başçıları Qərbdə yerləş­miş­dilər. S.P.Tolstov belə hesab edir ki, hun tarixi ənənəsi X-XI əsrlərdə onların xələfləri olan oğuz tayfaları tərəfindən qəbul edilmişdi. Bu ənə­nə­­nin davam etdiril­məsi “Oğuz­namə”lərd tam aydınlığı ilə görün­mək­də­dir.

Tədqiqatlarda oğuzların mifoloji əcdadı Oğuz xan haq­qında müxtəlif fikir və mülahizələr mövcuddur. Bu tipli araşdırmalar əsasən tarix və folklor münasibətləri çərçivəsində aparılır. Folk­lor­­şünas alim B.Ab­dulla Oğuz xanla bağlı fikirləri belə ümu­miləşdirir: “ N.Y.Biçurin xeyli araşdırma aparmaqla hökm ver­mişdir ki, Mete ilə Oğuz xan elə bir adamdır. Ziya Göyalp Oğuz xanı gah Mete, gah da “Kitab”ın (“Kitabi Dədə Qorqud” nəzərdə tutulur – A.X.) birinci boyundakı Dirsə xanın oğlu Buğac bil­mişdir. Ə.B.Ərcilasun da bu fikrə tərəfdar durmuşdur. Böyük tür­koloq V.V.Rodlovun fikrinə görə, maniliyi öz dövlətinin rəs­mi dini səviyyə­sinə ucaldan Begü Teqin, yaxud Begü Xaqan gerçək olaraq elə Oğuz xandır, R.Nura görə, Oğuzun mənası “öküz”dür, yunan hökmdarı İsgəndər Zülqərneyn (qoşabuy­nuzlu) də buynuz­ludur. Deməli, Oğuz xan Makedoniyalı Fi­lippin oğlu İsgəndərdir ki, var. Q.N.Potanin Oğuz xanla monqol əfsanələrində adı keçən Kirey xanla, Uxur-Bama xan arasında oxşarlıq, uyğunluq aramış­dır. Alman şərqşünası İ.Morquart Oğuz xanı Çingiz xanla bir bilmişdir”. F.Bayata görə, cahan dövləti qurmaq ideyası Oğuz adı ilə bağlı olub türk mədəniyyətində bir neçə dəfə müxtəlif tarixi və mifoloji obraz­lara transformasiya olunub. Bu baxımdan Çin mən­bə­lərinin təq­dim etdiyi Mete kompleksi türk-islam salna­məçilə­rinin oğuzna­mə­lərinə tam adekvatdır. Oğuz-Mete para­lelliyi hər şeydən əvvəl Mete­nin də cahan dövləti qurması, hun­ların xilaska­rı olması, hun ordu, inzibati, idarə institut­la­rının yaradıcısı kimi verilməsi ilə əlaqəlidir. Belə bir yaxınlıq N.Biçurinə Mete ilə Oğu­zu eyniləş­dir­məyə imkan vermişdir, çünki türklərin xilaskarı və el quran hökm­darları bu və ya digər dərəcədə Oğuza bən­zəyirdi və ya bənzə­dilirdi [Bayat 1993] . Mə­lumdur ki, Oğuz xan oğuz türklərinin mifoloji əc­dadı, soy baş­çısıdır. Oğuz dövlətçiliyi də Oğuz xandan başlanır. Bu özünü hökm­dar nəslinin şəcərələ­rində də göstərir. Oğuzların tarix səhnəsinə çıxdıq­ları zamandan Oğuz haqqında əfsanə və rəvayətlər də yaran­mışdır. Yazı mədə­niyyəti dövründə isə oğuz tarixi folklor yadda­şından yazıya alın­mışdır. Bu səbəb­dən də bu əfsanəvi bir tarixi xatırladır”.

Mövcud elmi fikrə gö­rə, əski çağlardan Oğuz dastanları şərq (Türkistan, Uzaq Şərq) və qərb (Azərbaycan və Ön Asiya) va­riant­­larında möv­cud olmuşdur. Bu variantlardan biri bizə qədər N.Biçu­rinin tərcüməsində gəlib çatan Çin qaynaqlarının Mete haqqında verdikləri yarıtarixi əfsanədir. Qərb variantına “Oğuz kağan” dastanı, Rəşidəddinin (XIV əsr), Yazıçıoğlu Əlinin (XV əsr), Hafiz Abrunun (XV əsr), Mahmudoğlu Həsən Bayatlının (XV əsr), Xandəmirin (XVI əsr), Salır Baba Qulalı oğlunun (XVI əsr), Əbül Qazinin (XVII əsr) və b. tarixçilərin əsərləri daxil­dir. Fəzlullah Rəşidəddinin “Oğuz­namə”si yazılı mən­bələrdən götü­rül­müşdür. “Fəzlullah Rəşi­dəddin Hə­mə­da­ni Qazan xanın (haki­miyyət illəri: 1295-1304) əmri ilə 1300/01-ci ildə yazmağa başla­dığı “Cami ət-təvarix” (Tarix­lər top­lusu) adlı məşhur əsərini Ol­cay­tu xan (hakimiyyət illəri: 1304-1316) döv­rün­də – 1310-cu ildə tamam­ladı” (43, 6). Rə­şi­dəd­dinin “Cami ət-təvarix” əsəri iki his­sə­dən ibarətdir. Bi­­rinci his­­­sə mon­qolların, ikinci his­sə isə türk­lərin ta­ri­xinə həsr olun­muşdur. Əsər Hü­­lakilərin zama­nın­da və on­ların sifa­rişi ilə hazır­landı­ğın­dan mon­­­­qol ta­rixi əv­vəl­də veril­mişdir. Oğuz­la­rın və türk­lə­rin tarixi” adlı hissədə Oğu­­zun doğul­ma­sı, uşaq­­lığı, Tanrıya iman etməsi, evlənməsi və zəfər yü­rüş­ləri nəql olunur. Eyni za­manda oğuz cəmiyyə­ti­nin sosial struk­turu, mər­kəzi hakimiyyət və onun qolları, tamqa və onqonları, yəni əski dövlət rəmzləri haq­qında müfəssəl məlumatlar verilir. “Cami ət-təvarix”də oğuzların mən­şəyi fəslində yazılır ki, 24 boy bərabər sayda olmaq üzrə Oğuz xanın altı oğlundan törəmişdir.

Ancaq daha diqqətəlayiq cəhət budur ki, dam­ğa­ları ayrı-ayrı olduğu halda hər dörd boy bir müştərək onqona malikdir. Bu fakt 24 oğuz boyunun da qədim zamanlarda altı boy halında yaşa­dığını göstərir. Bu altı onqonun hamısı meşə zonalarında yaşayan yırtıcı quşlardır [Sümər 1992: 28]. Hakimiyyətin mütənasib şə­kildə böl­güsünü humanist dövlətçilik ənənələri ilə əlaqələndirən T.Hacıyev bu dəyərlərə yüksək qiymət ve­rərək yazır: ”Qədim türk cəmiyyətində kamil humanizm təsa­düfi deyil. Bu, mükəm­məl dövlətçiliklə bağlı­dır. Təsəvvür edək ki, kapitalizmin yaran­ması zamanı parlament idarə üsulunu yüksək demokratiya faktı kimi qiymətləndirirlər. Bu parlamentdə sağlar və sollar olur ki, demokratizmi şərtlən­di­rən də bu palatalar arasındakı ictimai-sosial “duetlərdir”. Bu­yurun qədim Oğuzda həmin iki palatalı sistem – dibdə – ortada seçmə (xas) bəylər, sağ tərəfdə sağlar, sol tərəfdə sol­lar, eşikdə də qaydaya-intizama nəzarət edən yaxınlar:

Sağda oturan sağ bəylər,

Solda oturan sol bəylər,

Eşikdki inaqlar,

Düpdə oturan xas bəylər” [Rəşidəddin 2003: 93].

Oğuzların “Cami ət-təvarix” də verilmiş əfsanəvi tarix­lə­rindən dövlətə başçılıq edən yabqular haqqında məlumat var.

Burada yabqulardan bir çoxunun adı çəkilmişdir. Yab­qular qışda Sır-Dəryanın mənbəyi yaxınlığında yerləşən Yeni-Kənddə yaşayırdılar. Yabquların bizə məlum olan aşağıdakı məmurları vardı: sübaşı, yəni ordu komandanı. Səlcuq döv­rün­də sübaşı ünvanı bölgələrin hərbi valilərinə verilirdi. Yab­quların yüksək məmuru kül-ərkin idi. Kül-ərkin yabqunun naibi və ya vəkili deməkdir. Türkiyə səlcuqlarında bir səltənət naibliyi vəzifəsi möv­cud olmuşdur. Bundan əlavə, türkmən hökmdarlarının, bəy­lərinin də naibləri olduğu məlumdur. Oğuz yabqu dövlətində tar­xan və yınal ünvanlarını daşı­yan şəxslər də olmuşdur. Lakin bun­ların sadəcə olaraq əsilzadə titulları, yoxsa məmur ünvanları kimi işləndiyi bilinmir. Tür­kiyə səlcuq­larında mövcud olan bəylərbəyi vəzifəsinin yab­qular dövlətin­də olub-olmadığı məlum deyil [Sümər 1992: 72].

Yabquların möhür və fərmanlarına tuğraq (tuğra) deyil­məsi haqqında məlumat vardır. Sonralar Səlcuq dövlə­tində tuğralıq (ni­şançılıq) adlı bir məmur vəzifəsi də olmuşdur. Oğuzların di­vanı, vergi yığan məmurları, orduda ovçubaşı, əmir-axur kimi məmur­ları, çavuşları (təşrifat məmurları), bəkçiləri (mühafizəçilər) ol­ma­sı haqqında da bilgilər verilir [Sümər 1992: 72]. O da məlum olur ki, “oğuzlar işlərini məclislər quraraq məsləhət (gənəşmə) yolu ilə həll edərdilər. Oğuz sübaşısı Ətrək tarxan, yınal kimi oğuz başçılarını çağıraraq xəlifənin nümayəndə heyətinə qarşı necə davranmaq barədə onlarla məsləhətləşmişdi. Oğuz yabqu dövləti X əsrin birinci yarısın­da müstəqil və qüdrətli bir dövlət idi. O heç bir zaman bu və ya digər dövlətə, qövmə tabe olma­mışdır” [Sümər 1992:73]. Türk dövlətçiliyi islam dönəmində yeni keyfiyyətlər qazanır. Bura­da bəy, xaqan, yabqu, xan deyil, sultan və əmirlər dövləti ida­rə edirlər. Padşah, vəzir, vəkil idarəçiliyi isə bundan sonrakı dövrlərə aiddir. Türkiyədə sultanlıq, Azərba­y­canda isə şahlıq idarə sistemləri uzun müddət saxlanmışdır. Ağ­qoyunlular dö­nəmində dövlət başçısı bəy və ya padşah, Səfəvilər dövründə isə şah adlanırdı.

Orta çağ oğuz türklərinin mərasim folkloru özündə qədim dövrün arxaik ritual rudimentlərini saxlayır. Oğuz qaynaqlarında belə nümunələrə sıx şəkildə rast gəlirik. Qaynaqlardan aydın olur ki, oğuzlar təbiətlə iç-içə yaşamış, həyat ritmləri təbiətlə, möv­sümlə sıx şəkildə bağlı olmuşdur. Təbiətlə həmahəng həyat tərzi öz aydın ifadəsini rituallarda tapmışdır. Asral xarakterli rituallar, səma cisimlərinə (Günəşi çağırmaq) və ya təbiət hadisələrinə (yağış diləmək) müraciətlə bağlı mərasimlər olduqca qədimdir, bir çox xüsusiyyətləri ilə universali xarakterlidir və eyni zaman­da, digər türk xalqları ilə ortaqdır. Bunlarla yanaşı orta çağda oğuzların özünəməxsus ritualları da mövcud olmuşdur. Belə ri­tuallardan biri “Soy” ritualıdır.

“Sığır” deyilən milli ov ayinləri, şölən – yəni ümumi ziya­fətlər, yuğ – yəni matəm mərasimləri haqqında məlumatlara digər mənbələrdə də rast gəlinir. Amma DQK-də Oğuzun ritual ger­çəkliyi başqa heç bir mənbə ilə müqayisə olunmayacaq dərəcədə zəngindir. Ona görə də biz yalnız birinci boyun ritual səviyyəsini təsvir etməklə kifayətlənirik.

“Dirsə xan oğlı Buğac xan boyu”nda mətn toy ritualının təs­viri ilə başlanır:

1) ritualın dekorasiyası verilir;

2) ritualın icraçısı təqdim olunur (Qamğan oğlı xan Ba­yın­dır);

3) ritualın dövriliyi, periodikliyi bildirilir (ildə bir dəfə);

4) ritualın məkanı təsvir olunur;

5) ritualın kanonları və törə prinsipləri bəyan edilir (övladı olmayan öncədən qarğanır);

Bununla ritualın hazırlıq mərhələsi bitir. Ritualın vaxtı müəyyənləşdirilir. Zaman qəlibi rolunda soylama mətni verilir. Soylamadan anlaşılır ki, ritual səhər tezdən başlanır.

Ritual Dirsə xanın simasında təqdim olunur. Personajın ritual məkanına daxil olması üç mərhələlidir:

1) gəliş;

2) qarşılanma;

3) yerləşdirmə.

Bayındır xan ritual təşkil edir. Amma o, birbaşa ritual icraçısı deyildir. Ritual onun tapşırığı əsasında gerçəkləşdirilir. “Hökm – cəza – nəticə” formulunda toy-ritual tamamlanır.

Mətndə növbəti ritual dövrəsi – ulu toy ritualı başlanır. Ritual “qurban – dilək – nəticə” formulu üzrə reallaşır. Bütöv pro­ses üç aktdan ibarət olur: I-də qurban verilir, II-də hacət dilə­nir, III-də “bir ağzı dualının alqışı ilə Allah-təala bir əyal” verir.

Çağdaş prizmadan yanaşılsa, birinci toy üst qatda şöləndir, alt qatda isə soy törənidir. İkincisi, ulu toy isə üst qatda şölən mənasında toydur, alt qatda isə qurban törənidir. Mətndə verilmiş bu iki ritual qəhrəmanın qeyri-adi doğuluş motivini işarələyir. Növbəti ritual buğa savaşdırmadır. Advermə motivinin əsasında dayanan bu törənin ildə iki dəfə keçirildiyi bildirilir. Buradan bilinir ki, oğuzlar yazda və küzdə (payızda) yeniyetmələrə ad verib, onlara sosial status qazandırırlar.

Bu ritualda Oğuz bəyləri iştirak edir, ritualı Dədə Qorqud icra edir. Müsabiqədə 4 gənc iştirak etsədə, bunlardan yalnız biri – Dirsə xanın oğlu Buğac ad alır. Dədə Qorqudun dilindən verilən “soylama” da ritualda təqdim olunan şəxsin əsas keyfiyyət minimumu kimi “ərdəm” və “hünər” göstərilir. Görünür, Oğuz toplumunun alplıq dönə­mi üçün bu iki mənəvi keyfiyyət daha zəruri sayılmışdır. Amma ad verməyə təqdim olunmuş şəxs üçün təklif edilən ənamların hamı­sı maddidir: bəylik, taxt, at, qoyun, dəvə, ev, xüsusi geyim (paltar).

Epik təqdimatda Dədə Qorqud ad verir və neofiti yeni sta­tusa (bəyliyə) keçirərək qutlayır. Dirsə xan tələbləri gerçək­ləş­dirir. Deməli, əski oğuz cəmiyyətində “advermə” təklifini bəy­lər verir, Qorqud dədə reallaşdırır, xan, bəylik (sosial status), ha­kimiyyət (Oğuz hərbi-siyasi administrasiyasında rəsmi mövqe) və maddi tə'minat verir.

Bunun üçün:

1) hərbi səviyyədə – hünər və ərdəm faktı olmalıdır (fiziki və əqli yetkinlik);

2) sosial səviyyədə – Oğuz bəyləri bunu təsdiq etməlidir (manifestasiya olunmalıdır);

3) mənəvi səviyyədə – Dədə (Qorqud) elan edib legitim­ləş­dirməli və populyarlaşdırmalıdır;

4) siyasi səviyyədə – xan rəsmiləşdirməlidir.

Beləliklə, qəhrəmanın ad alması motivi özündə qeyd etdi­yimiz ritual elementlərini daşıyır. Mətndə növbəti ritual “Qanlı toy”dur. Bu ovu qutlama, ovu mübarək etmə mərasimidir. Bu mərasim Buğac atası Dirsə xanla birgə ovda olarkən anası tərə­findən hazırlanır. Ana oğlunun ilk ovunu mərasimdən keçirmək istəyir. Folklor motivi kimi bu, qəhrəmanın səfərə çıxması, ova getməsi kanonik formuludur. Amma onun əsasında dayanan ritual Buğacın atası tərəfindən yaralanaraq qayıtmaması səbəbindən ger­çəkləşmir.

Zəif şəkildə müşahidə olunsa da, mətndə daha bir ritual vardır. Bu, boy ritualıdır. Buğacın 40 namərdin dustaq etdiyi Dir­sə xanı xilas etməsindən sonra bu ritual keçirilir. Bu mərasimdə xanlar xanı iştirak edir, “oğlana bəylik və taxt verir”. Dədə Qorqud məhz bu zaman Buğacın mənsub olduğu boyu boylayır, öyür. Bu boyda verilən soylamaların heç birində “boy boyladı” ifadəsi işlənməyib. Yalnız sonuncu soylamada həm boy boylanır, həm soy soylanır, həm də oğuznamə düzülüb qoşulur. Təbii ki, bunun oğuzun sosial struk­turu ilə əlaqəsi vardır. Sosial struktur ritualda və folklorda öz ifadə­sini tapır, ona proyeksiya olunur. Bir nəslin öygüsü – soylama, bir qəbilənin öygüsü – boylama, bütün oğuzun (Qalın oğuzun) öygüsü – oğuznamə (ehtimal ki, bunun bir oğuzlama variant da olmuşdur).

Sonuncu və zəif görünən ritual qəhrəmanın qələbəsi moti­vinin əsasında dayanır.

Bütövlükdə I boy Oğuzun soy problemini özündə əks etdirir, toy (əslində soy) ritual ilə başlanır və boy ritual ilə tamamlanır.

Sonuncu element yumdur. “Yum” nədir? R.Kamala və S. Rzasoya görə, ritualdır; [Rzasoy 1999] ikinci onu, sadəcə olaraq, ritual, birinci isə “arxaik şaman ritual və janrı” adlandırır. Əgər yum ritualdırsa, onda o, hansı ritualdır, funksiyası nədir və s.

Yas mərasiminin arxaik adı “yuq”dur, onda söylənən mətnin janrı saqu - ağıdır. Toy – düyündür. Arxaik toy – el bayramıdır. Yağma, sığır, şölən kimi törənlər də mövcud olub. Amma bun­ların heç biri yum deyil. “Yum” adı altında verilən mətnin janrı sadəcə olaraq, alqışdır. Bizə görə, “yum” boyu, dastanı, məclisi qapamaq, bağlamaq, yummaq anla­mında bir sözdür. Ola bilər ki, ozan ağzında qəlibləşmiş bir söz olsun. Amma onun islam öncəsi, tanrıçılıq epoxasından gəlmə bir kəlmə olmasına şübhə yoxdur. Çünki islam ənənəsində məclisə “Fatihə” ilə xitam verilib. Ola bilərki, yum əski oğuzlarda xətm eləmək, bitirmək, tamamlamaq anlamında işlənib. DQK-də bu funksiyada müşahidə olunur.

20. Müasir dövrdə dövlətçilik və mərasim folkloru
Əlbəttə, mərasim kifayət qədər geniş bir sahədir və onun praktik aspektləri ilə yanaşı nəzəri məsələləri də möv­cuddur. Bir çox mərasimlərin çox əski tarixi-mədəni kökləri vardır və za­manla bir sıra dəyişikliklərə məruz qalaraq günü­müzə qədər gəlib çatmışdır. Mərasimlərin digər bir hissəsi isə yeni dövrlə bağlıdır. Müstəqil dövlətçilik dövrünün də mə­rasim mədəniyyəti mövcud­dur və bu məqam daha çox qlobal inteqrasiya prosesləri içəri­sində gerçək­ləşməkdədir.

Mərasim etnik-mədəni davranışın mühüm bir tərkib hissəsi olaraq milli mədəniyyətin təməllərindən birini təşkil edir. Çünki mərasim davranışı fərqli bir davranışdır və bu davranışda millət srəsmən özünü mikro dövlətçilik modelində təsdiq etmiş olur. Ona görə də mərasim mədəniyyəti dövlət anlayışı və millət davranışı üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Çünki dövlət təşkil olunmuş idarəçilik, millət təşkil olunmuş xalqdır; hər ikisində mütəşəkkillik mühüm prinsipdir. Mərasim insanları mütəşəkkillik mədəniyyətinə alışdırır və ictimai mə­dəniyyətin əsaslarını möhkəmləndirir.

Xüsusilə, polietnik və polikonfessional cəmiyyətlərdə mə­rasim ictimai birliyin, milli həmrəyləyin və sosial harmo­niyanın mənəvi əsaslarının möhkəmləndirilməsində aktiv işti­rak edir. Çün­ki sosial davranışın məzmununa mərasim mənə­vi dəyər kon­septi kimi daxil olur və onu daxildən zəngin­ləşdirir, eyni zaman­da to­lerantlığın güclənməsini təmin edir. Burada müxtəliflik bü­tün for­maları ilə vahid məcraya gəlir və ümumi bir axara çevrilir. Müx­təlif etnik qruplar, müxtəlif dini görüşlər vahid mərasim mədə­niyyəti içində birləşir və eyni davranışın daşıyıcısına çevrilirlər.

İctimai davranış mərasimdən kənarda adiləşir və onu bir bütövə çevirən mənəvi nüvənin cazibəsindən uzaqlaşır. Ona görə də intensiv olaraq cəmiyyətin mərasimdən keçməsi, cə­miyyətdəki müxtəlif qrup-ları birləşdirən sakral enerji ilə zən­ginləşməsi vacib sayılır. Burada sakrallaşma arxaik ritualın tam eynisi olmasa da müasir dövrün mərasim mədəniyyəti də mənəvi dəyər konsept­lərinin aktiv-ləş-dirilməsi ilə birləşdirici və ümumiləşdirici rol oynamaqdadır. Bu baxımdan müasir dövrün mərasimləri də sosiallaşma və ya sosial-laşdırma pro­sesində aktiv iştirak edir və cəmiyyətdəki müxtəlif qrupları vahid mənəvi dəyərlər ətrafında birləşdirmək üçün mühüm vəzifələri yerinə yetirir.

Mərasimin mədəniyyətdəki yerini, rolunu və dəyərini də­rindən bilən ümummilli lider Heydər Əliyev mərasim mə­dəniy­yətinə xüsusi diqqət edirdi. Mərasim mədəniyyətini təş­kil edən və onun fasiləsiz­liyini təmin edən əsas komponentləri və prosesi ümummilli liderin ifadəsilə belə xarakterizə olu­nur:

“Hər xalqın öz adət-ənənəsi var, öz milli-mənəvi və dini də­yərləri var. Biz öz milli-mənəvi dəyərlərimizlə fəxr edirik. Bi­zim xal-qımız yüz illərlə, min illərlə adət-ənənələrimizi, mil­li-mənəvi dəyər-lərimizi yaradıblar və bunlar indi bizim mə­nə­viyyatımızı təşkil edən amillərdəndir”. Burada ənənəvi mədə­niyyətin, ənənə­nin və milli varis-liyin rolu diqqətdə saxlanılır.

“Milli mədəniyyətin və milli mənlik şüurunun inkişaf qa­nuna­uyğunluqlarından biri mənəvi irsin varisliyidir. Məlum oldu­ğu kimi, mədəniyyət insanların maddi və mənəvi fəa­liyyətinin nəticələrində təcəssümünü tapmış sosial təcrübədir. Bu isə, bi­rincisi, o deməkdir ki, burada bu və ya digər xalq, millət təmsil olunur, deməli, onların dünya və ətraf mühiti dərk etməsi, xalqın ideya-psixoloji baxışları ehtiva edilir. İkincisi, mənəvi irs təkcə insanların təcrübəsi, bilikləri və fəaliyyətini deyil, həm də xalqın tarixi yad­daşını, onun dərk olun­muş mənafelərini və məqsədlərini əhatə edir. Xalqı vəh­dətdə birləşdirən bu subyektiv amillər onun milli inkişafının mühüm müqəddəm şərtləridir. Bu mənada Vətən amalın­dan söhbət gedərkən milli mədəniyyət və milli mənlik şüuru, milli təfəkkürün mental xüsusiyyətləri nəzərə alınmalı­dır. Bu ideya Heydər Əliyevin fəlsə­fəsində mühüm və gərəkli meto­doloji təhlil mexanizmi kimi çıxış edir” [Cəfərov 2002:110].

Milli köklərə bağlılıq milli xüsusiyyətlərin və milli adət­lərin qorunması ilə mümkün olur. “İnsan gərək heç vaxt öz mil­li kökünü, torpağını, vətənini, öz dilini unutmasın. Öz di­lini yad­­dan çıxarmasın. Öz milli-mənəvi ənənələrini unutma­sın. Özü də bir var ki, onu unutmuram, mənim xatirimdədir, hafi­zəm­dədir, bəli, bu, mənim millətimin xüsusiyyətidir, mil­ləti­min bu adəti var, bir də var ki, onu yaşatsın”. Heydər Əli­yev üçün əsas məqsədlərdən və milli-mənəvi hədəflərdən ən baş­lı­ca­sı həmrəylik məsələsi olmuşdur. Ona görə də o, deyirdi ki, “azər­baycanlılar həmrəy olsunlar, bir-birinə dayaq olsun­lar, bir-biri­nə yardım etsinlər, bir-birinin dərdinə yansınlar və bi­zim milli adət-ənənələrimizi, milli dəyərlərimizi birlikdə göz­ləsinlər, mil­li bayram­larımızı qeyd et­sin­lər. Təkcə müstə­qillik bayramını, Novruz bayramını deyil, bü­tün başqa bay­ramları da qeyd etsin­lər”. Bütün bu mərasim mə­dəniyyətinin zənginliyi cə­miyyətdə mənəvi sağlamlıq yaradan vasitə kimi diqqətə çatdırılır.

“Mənəvi sağlamlıq çox vacibdir. Bizim xalqımızın mil­li-mə­nəvi ənənələri, mədəni, milli dəyərləri həmişə, əsrlər bo­yu xalqı­mızı yüksək mənəviyyat ruhunda tərbiyə edib, böyü­düb, yaşadıb­dır. Biz fəxr edə bilərik ki, milli, dini, mənəvi ənənələrimiz, də­yərlərimiz daim ən yüksək mənəviyyatı əks etdiribdir. Biz çalış­malıyıq ki, bu mənəvi dəyərlərə həmişə sadiq olaq. Hər bir gənc öz kökünə sadiq olmalıdır, milli kö­künə, mənəvi kökünə sadiq olmalıdır. Bizim o kökümüz çox sağlam kökdür və biz onunla fəxr edə bilərik” [Qafarlı 2003: 40].

N.Cəfərov Heydər Əliyev haqqında yazdığı çoxsaylı əsərlə­rindən birində yazır: “Heydər Əliyev tamamilə doğru olaraq gös­tərir ki, Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi özünə­məx­sus (milli!) əlamət­lərlə ümumbəşəri əlamətlərin dialekti­ka­sı­nı, qarşılıqlı əla­qə­sini nümayiş etdirir. Və Azərbaycan xalqının tipologiyası, bizə məlum olan mədəniyyəti göstərir ki, o, içinə qapılmış, özünü dünya­dan təcrid etmiş bir xalqın mədəniyyəti deyildir – Azərbay­can mədəniy­yəti həmişə dün­ya­ya açıq bir xalqın mədəniyyəti olmuşdur” [Cəfərov 2002].

Heydər Əliyevin ideoloji konsepsiyası biri-birini ta­mam­­layan sistemlər şəklində idi. Ölkə içində əsas milli ideo­loji xətt azərbay­cançılıq seçilmişdi. Qeyd edim ki, bu ideo­lo­giyanın mü­kəm­məl əsasları vardır. Hələ XX əsrin əvvəllə­rində Əli bəy Hü­seynzadə, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala Məmmədzadə kimi böyük milli ideoloqların əsərlərində və ictimai-siyasi fəaliyyətlərində bu ideologiya mükəmməl şəkildə işlənib hazır­lanmışdı. Özündə türk­çü­lüyü, çağdaşlaş­manı və islamı birləşdirən Azərbaycan milli ideo­logiyası çağ­daş demokratik dəyərlərə söy­kənirdi. Heydər Əliyev Azər­bay­can tarixini, onun mədəniyyət və mənəviyyat resurslarını dərindən bilən bir şəxsiyyət idi. Ona görə də mənəvi quru­culuq işini mükəmməl təşkil etmək üçün vətəndaş həmrəy­liyinə aparan ən qısa yolu – azərbaycançılığı seçdi [Cəfərli 2003].

“Mədəni toplumun tarixi təsdiqi və milli özünüdərk prosesi, tarixin inkişaf stixiyasında obyektiv zərurət kimi han­sı mədəni-tarixi formada ifadə olunması və tarixin gedişatını hansı istiqa­mətlərdə müəyyənləşdirməsi yaranmış tarixi şə­rait­dən asılıdır. Müxtəlif zaman və məkanlarda yaranan tarixi şəraitlərdə vahid bir substansiyaya – mənəvi başlanğıca malik xalqlar yarat­dıqları mə­dəniyyətin bətnində yaşayan azadlıq, müstəqillik idealının ən yüksək sosial-siyasi təzahürü olan mil­li dövlət quruculuğu uğrunda mübarizəyə atılır və baş ver­miş ictimai-siyasi hadisələrin axarında xalqın əsrlərdən keçib gələn intellektinin üzə çıxması və misli görünməmiş bəşəri dühaların meydana gəlməsi üçün şərait yara­nır” [Kərimov 2003: 8]. Belə bir şəraitdə Heydər Əliyev Azərbay­can tarixinin müasir döv­rünə daxil olur və onun gedişatını xalqın xeyrinə olan məq­səd­yönlü bir məcraya yönəltməyə nail olur.

Ümummilli liderin müxtəlif mərasimlərdə, görüşlərdə və başqa tədbirlərdə etdiyi çıxışları, söylədiyi nitqləri, verdiyi fər­man­lar və göstərişlər üzərində müşahidələrdən aydın olur ki, bu böyük şəxsiyyətin milli-mənəvi quruculuq siyasəti mükəmməl kon­septual əsaslara malikdir; onun strategiyası və taktikası mövcuddur.

Müqəddəs dəyərlərin qorunmasında dini bayramların rolunu dəqiq müəyyənləşdirən Heydər Əliyev Qurban bayra­mının mə­nəvi dünyamızdakı yerini aydınlaşdırır: “Ulu baba­lardan, Həzrəti Mə­həm­məd peyğəmbərdən qalmış müqəddəs kitabımız Qurani-Kərim tə­rəfindən tövsiyə olunmuş Qurban bayramını azad və sər­bəst şə­rait­də qeyd edirik və beləliklə, Azərbaycan xalqının həm müs­tə­qil­liyini, həm milli azadlığını, həm də öz tarixi ənənələrinə sadiq ol­du­ğunu bütün dünyaya bir daha nümayiş etdiririk” [Əli­yev 1998: 18].

Ulu öndərin mərasim mədəniyyətimizlə bağlı geniş və stra­teji xarakterli fəaliyyətinin dörd mühüm istiqamətini qeyd etmək olar:

1. Mərasimlərin bərpası. Məlumdur ki, bizim müstə­qil­liyi­mizi itirdiyimiz dövrdə mərasim mədəniyyətimiz ağır itki­lərə mə­ruz qalmışdır. Müstəqil dövlət olmayanda rəsmi təsi­sat­lar və rəs­mi mədəni institutlar da olmur. Çünki bu ida­rə olunan bir me­xanizmdir. Adətlər şəklində icra olunan mə­rasimlər isə öz miq­yasına və təntənəsinə görə məhdud çevrəni əhatə edir. Başqa de­yilişlə, el bayramları ev bay­ramları şək­lində qeyd olu­nur. Bunları biz yaxın keçmişimizdə görmüşük. Heydər Əliye­vin mərasim mədəniyyətimizə verdiyi töhfələr­dən biri milli mərasimlərimizin bərpasıdır. Əlbəttə, bu bərpa məsələsi kifayət qədər mürəkkəbdir və uzun bir prosesi əhatə edir. Amma dövlət rəhbərinin təqvimi və rəqəmləri rəsmiləş­dirməsi ilə bu prosesin başlan­ması üçün vacib olan yaşıl işıq yandırılmış oldu.

Heydər Əliyev respublikaya rəhbərlik etdiyi dövrlərdə milli mərasim və bayramlar maneəsiz olaraq keçirilib. 1970-1980-ci illərdə toylar aşıqsız, yaslar mollasız olmayıb. Milli (məsələn, Nov­ruz bayramı) və dini bayramlar (məsələn, Ramazan, Qur­ban) dünyəvi bayramlarla (məsələn, Yeni il, 8 Mart – Qadınlar bay­ramı, 1 May – Zəhməkeşlərin həmrəylik günü və s.) eyni mütəşək­killikdə qeyd olunub. Amma Sovet bay­ramları (7 Noyabr – İnqilab günü, 23 Fevral – Ordu günü, Kons­titusiya günü və s.) xüsusi olaraq rəsmi səviyyədə geniş təşkil olunmurdu və bir növ simvolik xa­rakter daşıyırdı. Moskvaya həmin günün Azərbaycanda da qeyd olun­duğu haqqında mə­lumat göndərmək üçün bu da kifayət edirdi.

2. Mərasim yaradıcılığı. Heydər Əliyev mərasim mə­də­niy­yətinin bərpası ilə yanaşı bu mədəniyyəti daha da inkişaf etdir­miş, onu yeni-yeni mərasim formaları ilə zənginləş­dir­mişdir. So­vet dönəmində tarla düşərgələrində keçirilən “Məh­sul bayram­ları” insanları yeni-yeni əmək qələbələrinə ruhlan­dırırdı. Belə mə­rasimlər yüksək təntənə ilə qeyd olundu­ğun­dan insanların hə­yatına nikbin ovqat gətirir və onların ruhi-mənəvi durumuna pozitiv təsir göstərmiş olurdu. Heydər Əliyevin xüsusi diqqət verdiyi sahələrdən biri peşə bayramları idi. O istəyirdi ki, hər bir peşə zümrəsinin öz bayramı olsun və onlar bu günü həmrəylik nümayiş etdirərək birgə keçir­sinlər. Belə bayramların artıq bir hissəsi (məsələn, Müəllim günü, Həkim günü və s.) cəmiyyətdə oturuşub və müntəzəm xarakter alıb.

3. Mərasimlərin təşkili. Heydər Əliyev həm respub­li­ka rəh­bəri kimi, həm də dövlət başçısı kimi mərasimləri yük­sək səviy­yədə təşkil edirdi. Ümumxalq bayramları və peşə bayramlarının əksəriyyətində Heydər Əliyev şəxsən iştirak edirdi və bununla da bayramın təşkilini daha mütəşəkkil və möhtəşəm olmasını təmin etmiş olurdu. Çünki dövlət başçı­sının bayram mərasimində iştira­kı onun ən yüksək səviyyədə hazırlanması üçün kifayət edirdi.

Ümummilli lider Heydər Əliyev bədnam qonşuların iş­ğa­lı nəticə­sində yurd-yuvasını itirmiş qaçqın və didərgin və­təndaşla­rı­mı­zın yaşa­dığı çadır şəhərciklərində keçirilən toy mərasimlə­rində iştirak edirdi. Və bu iştirakı ilə həmin insan­lara sonsuz se­vinc bəxş edirdi. Onun diqqə­tindən heç nə ya­yın­mır, heç kim unu­dulmurdu. Ayrı-ayrı el sənətkar­larını bir­başa qəbul edir, on­ların ad günlərini təbrik edir, xidməti olan­ları müntəzəm olaraq orden və medallarla təltif edirdi. Belə həssas diqqəti və qayğını görən hər kəs indi onun haq­qında həyəcansız danışa bilmir.

4. Mərasim davranışı. Heydər Əliyevin mərasim mə­dəniy­yətinin inkişafındakı misilsiz xidmətlərindən biri də onun gös­tərdiyi şəxsi davranış nümunəsidir. Onun mərasim hərəkətləri, yerişi, duru­şu, mimikası, jestləri, çıxışı, nitqi, söy­lədiyi hər kəlmə nümunə­vidir, böyük və zəngin bir məktəbdir. Bu bizim mərasim mədəniyyəti tariximizdə ən parlaq səhifəni təşkil edir. Müstəqil dövlətçilik mədə­niyyətinin mərasimi əsas­­larının formalaşmasında Heydər Əliye­vin misilsiz xid­mət­ləri vardır. Rəsmi dövlət məra­sim­­lərinin təşkili ilə yanaşı bu mərasimdə iştirakın ən mükəmməl rəsmi nümunəsini gös­tərən Heydər Əliyev əslində yeni dövr döv­lət məra­sim mədə­niyyətimizin əsaslarını müəyyənləşdirmişdir.

Ümummilli liderin müxtəlif mərasimlərdə, görüşlərdə və baş­qa tədbirlərdə etdiyi çıxışları, söylədiyi nitqləri, verdiyi fər­manlar və göstərişlər üzərində müşahidələrdən aydın olur ki, bu böyük şəxsiyyətin milli-mənəvi quruculuq siyasəti mükəm­məl konseptual əsaslara malikdir; onun strategiyası və taktikası möv­cuddur. Onun milli-mənəvi quruculuq siyasəti azərbaycan­çı­lıq ideologiyasına əsaslanır. Azərbaycan vətəndir və bizi bir­ləşdirən müqəddəs dəyərdir. Heydər Əliyev milli ideologi­ya­mızın təməl pinsiplərinə milli-mənəvi dəyərləri­mizi, o sıradan adət və ənə­nələrimizi də aid edirdi. Milli adət­lərə, mərasimlərə və dini bay­ramlara da çox diqqətlə yanaşan Ulu Öndər Qurban bayramı haq­qındakı mülahi­zələrini belə aydınlaşdırırdı:

“Qurban bayramı İslam aləminin bizə yadigar qoyduğu mü­qəddəs bayramdır. Bu bayramı dünyada bütün müsəlman­lar qeyd edirlər. İndi biz milli ənənələrimizi, adətlərimizi, di­ni­mi­zi, mədə­niy­­yətimizi bərpa etmişik. Azərbaycan xalqı mil­li azad­lığa nail olub, özü öz taleyinin sahibidir. Ulu baba­lardan, Həzrəti Məhəm­məd Peyğəm­bərdən qalmış müqəddəs kitabı­mız Qurani-Kərim tərəfindən tövsiyə olunmuş Qurban bayra­mı­nı azad və sərbəst şəraitdə qeyd edirik və beləliklə, Azərbay­can xalqının həm müstə­qilliyini, həm milli azad­lığını, həm də öz tarixi ənənələrinə sadiq olduğunu bütün dünyaya bir daha nümayiş etdiririk”. Bu nümu­nə­də Heydər Əliyevin mili-mənə­vi dəyərlərimizə, adət və ənənələri­mizə, bayramla­rımıza və bü­tün məra­sim­lərimizə verdiyi önəm ay­dın şəkildə ifadə olun­muşdur. Burada bizim mərasim mədəniyyə­tinin perspektivləri üçün zəruri müddəalar da öz əksini tapmışdır. Bu sahədəki mə­dəniyyətimizin strateji inkişaf istiqamətləri həmin müddəaların fəlsəfi əsaslarını müəyyənləşdirən yuxa­rıdakı fikirlər­də ifadə olunmuşdur. Çünki bu nümunələrdə məsə­ləyə Heydər Əliyev baxışı, Ulu Öndər yanaşması vardır və bu bizim milli-mə­nəvi inkişaf konsepsiyamızın strateji əsaslarını təşkil edir.

Ulu Öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan mərasim mədə­niy­yəti tarixindəki xidmətləri misilsizdir. Onun bərpa etdiyi, inkişaf etdirdiyi, təşkil etdiyi və yaratdığı mərasimlər xalqı­mızın həya­tın­da ənənə şəklində yaşamaqdadır. Heydər Əliyev siyasi kursunun da­vam­çısı möhtərəm prezidentimiz İlham Əliyev ulu öndərin bu isti­qamətdəki quruculuq fəaliyyətini davam və inkişaf etdirmək­dədir.

Milli bayram mərasimlərinin təşkili, təntənənin miqyasının və bayram tətillərinin genişlən­dirilməsi bu sahədə aparılan mə­dəni quruculuq işinin uğurlu davamı kimi böyük mədəni və mə­nəvi dəyər daşımaqdadır.

21. Nəticə
Xalqımız milli müstəqil, hüquqi, demokratik dövlət qu­ru­culuğu prosesini yaşayır. Dövlətimizin və dövlətçiliyimizin möh­kəmləndiril­məsi üçün milli dövlətçilik ənənəmizin tarixi­nə və onun folklorda gerçəkləşən mənəvi məsələlərinin təsvi­rinə və təh­lilinə də diqqət artırılmalıdır. Bizim araşdırmaya cəlb etdiyi­miz qaynaqların hər biri məhz bu problem üzrə müs­təqil bir tədqiqatın mövzusu ola bilər və olmalıdır. Gə­ləcək tədqiqatlarda bu prob­lemlərin daha geniş araşdırmalara cəlb edilməsi də nəzərdən qa­çırılmamalıdır.

Tarixdən türklərin qurduğu böyük Hun imperatorluğu, Xəzər xaqanlığı, Göytürk imperatorluğu, Oğuz-Səlcuq impe­ra­torluğu, Os­man­lı imperatorluğu, Qaraxanlı dövləti, Bulqar dövləti, Uyğur döv­ləti və b. məlumdur. Türk xalqlarından biri kimi, biz bu döv­lətlərin, onların yaratdığı zəngin dövlətçilik mədəniyyətinin varis­ləriyik. Bununla yanaşı Şirvanşahlar döv­ləti, Ağqoyunlu dövləti, Qaraqo­yunlu dövləti, Səfəvi döv­ləti kimi Azərbaycan dövlətləri mövcud olub. Bunların hər bi­rinin milli dövlətçilik tariximizdə xüsusi xid­mətləri olub.

Dövlətçilik tarixi-ictimai mədəniyyətin ən yüksək for­ma­sıdır. Bu mədəniyyətə sahib olmayan xalqlar milli var­lıq­larını qoruya bilməmişlər. Bu mədəniyyətin və ənənənin qo­runmasını isə folklor, yaddaş, xalqın mənəvi bütövlüyünü təş­kil edən ehti­yatlar təmin edir. Bu mənada folklor və dövlət­çilik bir-birinə sıx surətdə bağlı, üzvi vəhdət təşkil edən mə­sə­lələrdir. Əgər məsələ­yə geniş prizmadan baxılsa dövlətçilik də xalq yaradıcılığının bir forması götürülə bilər. Cəmiyyət dün­yəvi qanunlara zaman-za­man uyğunlaşır, amma milli əx­laqa, milli ənənəyə və milli dav­ranışa zidd olmayan qanunlar ictimai münasibətlərdə dərhal öz təsdiqini tapır. Cəmiyyət həmişə sosial rifah və ədalətli idarəçilik haqqında düşünmüş­dür. Xalqın düşüncə və arzuları ədalətli hökm­dar ideyasını doğurmuşdur. Hər şeyi rəhbərindən gözləyən xalq bir çox hal­larda onu müqəddəs­ləşdirmiş və mütləqləşdir­mişdir. Bu dü­şüncələr də folklorda ifadə olunmuş, xalq içində də, saray­lar­da da dövlətçiliyin mənəvi məlumat dəstəyi, onu kamil­ləş­dirən əsas faktor kimi çıxış etmişdir.
Qaynaqlar
Abdulla 2005 – Abdulla B. Salur Qazan (tarix, yoxsa mif...). Bakı: Ozan, 2005.

Axmetyanov 1981 – Axmetyanov R.Q. Obşaya leksika duxovnoy kulturı narodov Sredneqo Povoljya. M.: Nauka, 1981.

Altay folkloru – Altayskiy folklor. Qorno-Altaysk, 1995.

Bayat 1993 – Bayat F. Oğuz epik ənənəsi və “Oğuz kağan” das­tanı. Bakı: Sabah, 1993.

Bayat 2005 – Bayat F. Türk dini-mifoloji siste­minde Tanrı (semantik fun­k­­siyası ve etimo­logi­ya­sı) Azərbaycan şifahi xalq ədə­biyyatına dair tədqiqlər, XVII, Kitab, Bakı: Səda, 2005 s.70-107.

Bayramqızı 2009 – Bayramqızı Ə. Türk xalqlarının ortaq Yeni Gün bayramı. Xalq qəzeti, 21 mart, 2009.

Biçurin 1950 – Biçurin N.Y. Sobranie svedeniy o narodax, obi­tav­şix v Sredney Azii v drevnie vremena. M.-L., t. I. 1950.
Cəfərli 2003 – Cəfərli M. Heydər Əliyev: xalqın güvənc yeri və milli ifti­xarı // Heydər Əliyev və milli-mənəvi dəyərlərimiz. Bakı: Səda, 2003, s.20-24.

Cəfərov 2002 – Cəfərov N. Azərbaycanşünaslığa giriş. Bakı: AzAtaM, 2002.

Əliyev 1998 – Əliyev R. Heydər Əliyev, din və mənəvi dəyərlər. Bakı: İrşad, 1998.

Ərcilasun Ə. Salur Qazan kimdir? / Dədə Qorqud, toplu, 2003, sayı 2.

Hacıyev T. Dədə Qorqud: dilimiz, düşüncəmiz. Bakı: Elm, 1999.

Xəlil 2001 – Xəlil A. Mahmud Kaşqarlının “Kitabi-divani-lüğət-it türk” əsərində ədəbi mətnlər. Bakı: Səda, 2001.

Xəlil 2014 – Xəlil A. Folklor və dövlətçilik. Bakı: Elm və təhsil, 2014.

Xəlil 2012 – Xəlil A. Türk xalqlarının yaz bayramları və Novruz. Bakı: Elm və təhsil, 2012.

Xəlil 2006 – Xəlil A. Əski türk savlarının semiotikası. Bakı: Nurlan, 2006.

İnan 1988 – İnan A. Şamanizm tarixta həm buqön. Öfö: Kitap, 1988.

İsmayılov 1996 – İsmayılov İ. Azərbaycanda dövlətçilik fikri oçerk­ləri. Bakı: Maarif, 1996.

İstoriya Başkor­tostana 2004 – İstoriya Başkor­tostana s drevneyşix vremen do naşix dney. Ufa, 2004.

Kafesoğlu 1980 – Kafesoğlu İ. Eski Türk Dini. Ankara, 1980.

Kamal 1999 – Kamal R. Kitabi-Dədə Qorqud: arxaik ritual semantikası. Bakı, 1999.

Kamalieva 2008 – Kamalieva Q. Kalendarno-obryadovaya poeziya tatar­sko­qo naroda. Avtoreferat kand. dis. Kazan, 2008.

Karimov 2005 – Karimov K.K. Tenqrianstvo — drevnee verovanie tyurkov i monqolov // Ural-Altay: çerez veka v buduşee. Ufa: Qilem, 2005, s. 407-409.

Kaşqarlı 1992 – M.Kaşgarlı. Divanü luqati it-türk. I-II-II ciltler. Hazırlayan B.Atalay. Ankara, 1992.

Kazımoğlu M. Folklorda obrazın ikiləşməsi. Bakı: Elm, 2011.

KDQ – Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988.

Kərimov 2003 – Kərimov M. Heydər Əliyev fenomeni // Milli Elmlər Akademiyası bizim milli sərvətimizdir – onu qoruyub saxla­ma­lıyıq. “Elm” qəzetinin xüsusi buraxılışı, 2003, s.8-46.

Klyaştornıy 1981 – Klyaştornıy S.Q.Mifoloqiçeskie syujeti v drevnetyurkskix pam­yatnikax // Tyurkoloqiçeskiy sbornik. 1977, M., 1981, s.117-138.

Köprülü M.F. Türk edebiyatında ilk mütasavvıflar. Ankara, 1991

Kvilnikova 2001 – Kvilnikova E.N. Kalendarnıe obıçai. Obryadı qaqau­zov // Vesti Qaqauzii. 9, 16, 23 oktyabr 2001.

Qafarlı 2003 – Qafarlı R. Heydər Əliyev və qədim türk mifoloji-folklor irsi // Heydər Əliyev və milli mənəvi dəyər­lərimiz. Bakı: Səda, 2003, s.52-70.

Qeorqi İ. Opisanie vsex v Ros­siyskom qosudarstve narodov obitayuşix, takje ix jiteyskix obryadov, verı, obıknoveniy jili., SPb. Ç.2. 1776.

Nefedov F..D. Uşkul // Başkiriya v russkoy literature. 1990.

Osmanlı İ. Ön söz / Rəşidəddin. Oğuznamə.B., Azər­baycan Milli Ensiklopediyası, 2003, s.5-11.

Ögəl 1989 – Ögel B. Türk mitolojisi. Ankara, 1989.

Ögəl 1992 – Ögəl B. Böyük hun imperiyası. I kitab. Bakı: Gənclik, 1992.

Potapov 1986 – Potapov L.P. Sakralnoe znaçenie slova «boqatıy» v Altae – sayanskix tyurkskix yazıkax (po gtnoqrafiçeskim materialam) // Turkoloqika. L.: Nauka, 1986, s. 230-237.

Ramazanova 2001 – Ramazanova D.B. Seber dialeklarından materiallar. Kazan: Fiker, 2001.

Rəşidəddin 2003 – Rəşidəddin. Oğuznamə. Bakı: Azərbaycan Milli Ensik­lope­diyası, 2003.

Rzasoy S. “Kitabi-Dədə Qorqud” süjetlərinin ritual-mifoloji semantikasından (Eposun ilk boyu əsasında) / Kitabi-Dədə Qor­qud – 1300. Bakı, 1999.

Stebleva 1975 – Stebleva İ.V Poetika drevne-tyurkskoy literaturı i ee trans­formatsiya v ranneklassiçeskiy period. M., 1976.

Sümər 1992 – Sümər F. Oğuzlar. Bakı: Yazıçı,1992.

Şerbak A.M. Oquz-name. Muxabbet-name. Pam­yat­­niki drev-nouyqurskoy starouzbekskoy pismennosti. M., 1959.

Terner 1983 – Terner V. Simvol i ritual. Moskva, 1983

Təhmasib 2005 – Məmmədhüseyn Təhmasib. Məqalələr // Tərtib edənlər: M.Cə­fər­li, O.Əliyev. Bakı: Elm, 2005.

Tokarev 1990 – Tokarev S.A. Rannie formı reliqii. M., 1990.

Toporov 1969 – Toporov V.N. K rekonstruksii indo­evropeyskoqo rituala i ritualno-poetiçeskix formul (na materiale zaqovorov) // Trudı po znakovım sistemam. Tartu, 1969.

Tusi 1989 – Tusi Xacə Nəsirəddin. Əxlaqi-nasiri. Azərbaycan dili­nə tər­cü­mə edın, müqəddimə və şərhlərin müəllifi R.Sultanovun. Bakı: Elm, 1989.

Urmançe 2002 – Urmançe F. Tatar xalık ijatı. Kazan: Məqa­rif, 2002.

Yakutskie narodnıe skazki. M., Detskaya literatura, 1983

httr:www.prazdnikimira.ru

QƏDİM TÜRKLƏRİN DƏFN MƏRASİMLƏRİ

XALQ İNAMLARI KONTEKSTİNDƏ
Elçin Abbasov

[e-mail]
FUNERAL CEREMONY OF THE ANCIENT TURKS

IN THE CONTEXT OF FOLK BELIEFS

SUMMARY

Turkic people as the genetic followers of tribes settled in Central Asia thousand years ago are carriers of certain details of specific culture belonging to ancestors in a large scale. The creation of the great political units, empires of Turks although opens the way to cultural unification of ethnicities including to these political units, together with the general rules and the canons of single religious belief system some elements of ancient traditions are being passed to a new area. It shows itself in funeral ceremonies more clearly. In this article the funeral ceremonies of the Turks are investigated connecting with folk beliefs.

Key words: Turkic Khaganate, Oguz, funeral ceremony, yug, tul, sculptures of rams, Azerbaijan culture.