Мухтар Казымоьлу (Иманов)
ПОХОРОННЫЕ ОБРЯДЫ ДРЕВНИХ ТЮРКОВ
Yüklə 1,6 Mb.
|
ПОХОРОННЫЕ ОБРЯДЫ ДРЕВНИХ ТЮРКОВВ КОНТЕКСТЕ НАРОДНЫХ ВЕРОВАНИЙРЕЗЮМЕТюркские народы как генетические последователи племен, обосновавшихся еще тысяча лет назад в Центральной Азии, являются также носителями определенных деталей специифической культуры своих предков. Несмотря на то, что большие империи и политические объединения тюрков открывали путь для культурной унификации разных племен и этносов, на протяжении всей истории наряду с общими канонами единой (господствующий) религиозной системы сохранялись и элементы старых традиций. Это еще больше себя проявляло в похоронном обряде. В настоящей статье рассматриваются древние похоронные обряды тюрков в связи с народными верованиями. Ключевые слова: Тюркский каганат, Огузы, похоронный обряд, йуг, тул, надгробные сооружения в виде барана, азербайджанская культура. 1. Türkütlərə qədərki dövrdə Böyük Çöldə və Altayda dəfn adətləri Orta əsrlərin tarixin üfüqündə görünməsi ilə dünya səhnəsinə çıxan, Ərəb xilafəti, Sasanilər, Bizans və Tan (Çin) imperatorluqları ilə mübarizə gücünə malik nəhəng imperiya quran, ilk dəfə rəsmən özlərini və dövlətlərini Türk (Türküt) adlandıran xalq min illər onlardan öncə Mərkəzi Asiyada məskun olmuş tayfaların genetik davamçıları kimi əcdadlarına məxsus spesifik mədəniyyətin də böyük ölçüdə daşıyıcıları idilər. Bir tərəfdən ucsuz-bucaqsız cöllərin, səhraların, digər tərəfdən yaşıl meşələrin, hündür dağların qovuşduğu Altay çoxsaylı fərqli mədəniyyətlərin və ənənələrin çuğlaşdığı bir məkan idi. B.e.ə. I minilliyin ortalarından etibarən Böyük Çöldə və Altayda ilk çarlıqların – Skif, Sak, Kanqyuy, Syunnu (Hun) və b. meydana çıxması, böyük siyasi birliklərin yaranması bu siyası birliklərə daxil olan tayfaların, etnosların mədəni unifikasiyası üçün yol açsa da, ortaya çıxan ümumi qayda-qanunlar və vahid (və ya hakim) dini inam sisteminin kanonları ilə yanaşı köhnə ənənələrin də müəyyən elementləri yeni çağa daşınmaqda idi. Bu ilk növbədə özünü dəfn adətərində büruzə verirdi. Min illər öncə Cənubi Sibirdə - Altayda məskunlaşan əhalinin dəfn ritualları, inanc sistemindən qaynaqlanan fərqli özəlliklərə malik idi. Qədim Altay tayfaları arasında ağaclarda dəfn, dağlarda-qayalıqlarda dəfn, daş yeşiklərdə dəfn, torpaqda basdırılma (inqumasiya), kremasiya, kurqanlarda və kriptlərdə dəfn və s. kimi fərqli dəfn adətləri mövcud idi. Ölülərin kütləvi və ayrı, eləcə də zaman və mövsümlə əlaqəli dəfni praktikasına da geniş rast gəlmək olurdu. Ölüləri müəyyən mövsümlərdə dəfn etmək hələ Afanasyev mədəniyyəti (e.ə. III-II minilliklər, Xakasiya) dövründən var idi. Afanasyevlilər qışda ölənlərin başlarını bədənlərindən ayırıb cəsədlərini xüsusi anbarlarda saxlayır (başqa ehtimala görə, qışda ölənlərin başsız bədənlərini yazadək ağaclar üzərində qurulmuş kürsülərdə yerləşdirir və ya xəzə bürüyüb ağaclardan asarmışlar), yaz gələndə dəfn edirdilər. Məzarlarda tapılan ölülərin qatlanmış vəziyyətdə olması bəzi alimlərə belə mülahizə yürütməyə imkan vermişdir ki, ölülər dəfnə qədər çöməlmiş və ya oturaq vəziyyətdə saxlanırmışlar. Yarı ovçu-yarı maldar afanasyevlilər geniş, kvadrat formalı qəbirlər qazır və bu qəbirlərə, cinsindən və yaşından aslı olmayaraq, 3-9 ölü qoyurdular. Qəbrə ölülərin “ümumi istifadəsi üçün” qab-qacaqlar, yemək-içmək də qoyulurdu. Məzarların üzərini tirlərlə bağlayıb, üstündə təpəcik düzəldirdilər. Tayfa başçılarının məzarı seçilirdi. Başçıları ümumtayfa qəbirstanlığında basdırmırdılar. Aşkar olunmuş bir belə məzarda qoca başçı, arvadı və azyaşlı uşaqlarla dəfn olunub. Başçının və arvadın cəsədi başsızdır. Onların yanına nəhəng küp və hakimiyyət simvolu olan dəmir əsa qoyulub. Məzarın ətrafı düz daş plitələrlə 20 m. diametrində çəpərlənib, qəbrin üzərində 2 m. hündürlükdə təpə düzəldilib. Daş çəpərlər ölülər aləminin hüdudlarını bəlli edirdi. Başın bədəndən ayrılması göstərir ki, onlar dəfnədək ölünün simasını itirməməsinə çalışırdılar. Və yaxud da bu, hansısa ayin üçün belə edilirdi. Cəsədlərin istiqaməti, başı şərqə idi. Onlardan sonra məlum Okunev mədəniyyətində (e.ə. II minillik, Minusinsk) çöl və tayqa ənənələri daha da çuğlaşırdı. Okunevlilər böyük nüfuz sahibi insanları tək basdırılmaqla kurqanlarda dəfn edirdilər. Başqa kurqanlarda insanlar kollektiv dəfn edilirdilər. Bəzi məzarlardan unikal təsvirli (günəş ilahəsi, səmavi öküz, qurd və s.) stellalar aşkarlanmışdır. Ölünün üzünü həyat rəmzi olan qırmızı oxra ilə rəngləyirdilər. Görünür, onlar insan ruhlarının yenidən həyata qayıdacağına inanırdılar. Bəzi qəbirlərə (bunlar gənclərə aidir) çoxlu qoyun astraqalları qoyulmuşdur. Okunev mədəniyyəti daşıyıcılarının Minusinsk çökəkliyindən Mərkəzi Asiyanın içərilərinə doğru hərəkət edə biləcəkləri və özləri ilə müəyyən ideyalar və ənənələr gətirə biləcəkləri (xüsusən ayinlərdə və sənətdə) təxmin edilir (Savinov 1994: 90-91). Həmin mədəniyyətin sonralar “maral daş” sütunlarının yaranmasına rəvac verdiyi də istisna edilmir. Okunevlilərdən çoxlu büt-heykəllər qalmışdır. Heykəllər, təxminən eyni şəkildə olmalarına baxmayaraq, bəzən bir yerdə, sıra ilə düzülürdü (“maral daşları” kimi). Heykəllərin üzü şərqə baxırdı ki, bu da onların günəşlə, dolayısı ilə, törəyişlə, artımla bağlı olmasına işarət edir. Həm “maral daşları”, həm də Okunev heykəlləri qurbangah kimi istifadə olunurdu. Okunev mədəniyyətinin sonrakı dövrlərdə Tesin-Taştık mədəniyyətinə təsiri, hətta skif və hun mədəniyyəti daxilində izlərini sürdürə bilməsi qəbul edilməkdədir (Kuzmin 2006: 343-344) D.Q.Savinov “Arvasiya köçərilərinin mədəniyyətində maral daşlar” kitabında yazır ki, “heyvan qulaqlılıq” Karakol, Biçiktu-Bom qaya rəsmlərində, I Pazırık kurqanında aşkarlanmış üzəngilər üzərindəki antropomorf təsvirlərdə də yer alır. Tək-tək rastlanılsa da, bu müşahidələr göstərir ki, “heyvan qulaqlı” təsvirlər digər elementlərlə yanaşı, erkən köçərilərin ideologiyasında xüsusi məna kəsb etmiş və bu səbəbdən də daş sütunlarda əksini tapmışdır (Savinov 1994: 85). «Okunevlilər və tesinlilər avropoid-monqoloid qarışıq irqi elementlərə sahib idilər, ölülərini dibinə plitə döşənmiş daş qutu qəbirlərdə dəfn edərdilər. Okunevlilər ölünü dizi yuxarı qatlanmış, başı yuxarı qaldırılmış vəziyyətdə basdırırdılar. Eyni şeyi başqa mədəniyyətin təmsilçiləri (tesinlilər) də edirdi. Qədim tayfalar içərisində yalnız okunevlilər geometrik qablar düzəldir və qəbirə cüyür astraqalları (topuq sümükləri) qoyurdular” (Vedetskaya 1999: 181). Okunevlilərin ölülərin kəllə sümüyünü trepanasiya etdikləri də məlumdur. Taqarlılar dövründə Altayda kurqanların ölçüsü ölünün cəmiyyətdəki statusuna uyğun hazırlanırdı. Daha yüksək mənsəb sahubləri daha böyük kurqanlarda dəfn edilirdilər. Taqar hökmdarları hələ sağlıqlarında özlərinə piramidaya bənzər nəhəng kurqanlar düzəltdirirdilər. Tikinti üçün lazım olan iri daşları, böyük ağacları çox uzaq yerlərdən daşıyıb gətirirdilər. Başçıların kurqanlarında “çar ailəsi” üzvlərinin, qurban edilən insanların cəcədləri tapılıb. Tyfanın sıravi üzvləri kurqanlarda kütləvi (bəzən ölülərin sayı 100-ə çatırdı) basdırılırdı. Taqar aristokratlarının bütün dörd ayağının yuxarı uçu sayqa (və ya keçi) formasında hazırlanmış taxta çarpayılar üzərində basdırıldığı halları da məlumdur. Bunlar taqarlılarda totem və ya ölünü o biri dünyaya yola salan, onu şərdən qoruyan magik heyvanlar ola bilərdilər. 
Salbık kurqanı (Xakasiya). Taqar mədəniyyəti (e.ə. IX-e.ə. III əsrlər) dövrünə aid çar məzarları iri daşlarla çəpərlənmiş dördkünc nəhəng torpaq piramidalar formasında idilər. E.ə IV-III əsrlərə (Tesin mədəniyyəti) aid digər bir “çar kurqanı”ndan da səpələnmiş sümüklərdən ayrı 4 trepanasiya olunmuş kəllə tapılması göstərir ki, insanlar balzamlanır və ya mumiyalanırdı. Başları, müəyyən müddət bədəndən ayrı saxlanıldığı üçün də trepanasiya edə bilərdilər. Daha sonrakı dövrdə – Taştık mədəniyyətində (e.ə. II əsr – b.e. V əsri) aristokratlar hündür yerlərdə düzəldilən böyük sərdabələrdə dəfn edilirdi. Döyüş tatulu bir-cox cəsədlərin balzamlandığı, yanına hunlarda hakimiyyət simvolu sayılan ritual çətiri qoyulduğu aşkar edilib. Hun-sarmat dövründən etibarən Sayan-Altaylarda və Minusinsk çökəkliyində kenotaf (boş məzar, boş tabutun və ya mərhumu əvəzləyən müqəvvanın basdırılması, dəfn olunmamış mərhuma qəbirüstü abidə qoyulması) hazırlanması hallarına rastlaşılır. Bu da uzaq yerlərdə döyüşlərdə öldüyü üçün və ya başqa bu kimi səbəbdən dəfn edilə bilməyən döyüşçülərə aid ola bilərdi. Taştık mədəniyyətində, meyitin yandırılması adəti geniş yayılmışdı. Həmin mərhələyə aid Altay kript-məzarlarından çoxsaylı maskalar tapılmışdır. Əvvəl gil, sonra gips maskalardan istifadə olunmuşdur. Ölülər qəbirlərə yerləşdirilməzdən öncə haradasa saxlanılırdı. Maska ölünün üzünə, bəzən çiyinlərinədək gil və ya gips çəkilməklə hazırlanırdı. Dəfn kamerası düzəldilir, kameralarda ölülər və ya onun manekeni, kəlləsi, yaxud sümükləri qoyulurdu. Maskalar, bir tərəfdən ölülərin üzünü dəfnə qədər qorumaq, digər tərəfdən manekenlə (bu maneken mümkündür ki, mərhumun evində qoyulurdu) simgələdiyi ölü arasında daha çox vizual eyniyyət saxlamaq məqsədi daşıyırdı. Maskalar qırmızı, göy, göyümtül-qara rənglərdə spiralvari və ya düzünə xətlərlə bəzədilirdi. Bilirik ki, sonralar xakaslar ölünün bədənində ritual döymələr edirdilər. Bəzilərinə görə, təsvirlərdə simaların (və ya maskaların) üzərindəki xətlər diri insanları ölmüş əcdadlarından və ya qohumlarından – ruhlardan qorumaq, daha doğrusu ölüləri təcrid etmək məqsədi daşımışdır. Hər halda, üzə bu tipli naxışların çəkilməsi ritual təyinatlıdır və bizə görə, onların çoxluğu əks olunduğu obyektin sakrallıq dərəcəsinin, ululuğunun göstəricisidir. Ölü (və ya onun sümükləri) məzara qoyulanda, onun üzü maskalı manekeni də ora yerləşdirilir və dəfn kamerasına od vurulurdu. Taştıklılar müqəvvalara xəz kürklər, samur dərisindən papaq, ayaqqabı geyindirirmişlər. Nisbətən sonrakı dövr Taştık məzarlarında ölünün maskası üzərinə dəri örtük (corab – ?) keçirilirdi (Azərbaycan dilində “başına corab hörmək” ifadəsini diqqət et). Bəzi hallarda cəsədlər ayrıca yandırılırmış. İnsan boyunda kuklalara saman doldurub, içərisinə kremasiya olunmuş insanın külü olan torba tikirmişlər.
Bu dəfn adətləri, xüsusən maskalar çoxsaylı suallar doğurmuşdur. Onun daha inandırıcı yozumunu, bizcə, etnoqraf və arxeoloq A.N.Lipski vermişdir. A.N.Lipski yazırdı ki, Sibir xalqları – xakaslar, ulçilər, nanaylar və başqaları insan skletə çevrilməmiş ruhunun ölülər aləminə getmədiyinə inanırlar. Bu səbəbdən də, insan cəsədi cürüyənədək ruhu azmasın deyə, ölünün müqəvvasını düzəldir, müqəvvaya “yerləşən” ruha qulluq göstərir, onu qoruyur, “yedirir-içirir”, ona qurbanlar verirdilər. Dəfn zamanı müqəvvanı qəbrin üstünə və ya yandırıb külünü qəbrin içinə qoyurmuşlar (Lipski 1956: 59-61). Xantlarda ölünün kuklasını adətən dul arvadı hazırlayarmış. Əvvəl ölünün kiçik müqəvvası hazırlanarmış. İl tamam olanda, artıq mərhumun insan boyu kuklası düzəldilər və qəbrə qoyularmış. Bu xalqların əski inamlarına görə insan öldükdən bir müddət sonra onun ruhu yeni doğulmuş körpə halında yenidən dünyaya qayıdacaqmış. Ruh, o dünyaya gedə bilməyəndə, yeni doğulan insanların da sayı azalırmış. Kumandinlər isə hesab edirmişlər ki, dəfnində səhvə yol verilmiş ölü turlaqa çevrilir, meşələrdə, dağ-dərələrdə dolaşır və yolçuları qorxudur. Cənubi Altay əhalisi inanırmış ki, insan kutu demonik tanrı-ruh tərəfindən yeyildiyi üçün ölür. Lakin əsl ruh (onlar buna süne deyirmişlər) insan öləndə onu tərk etməyib ölü basdırılanadək onunla qalır. 40 gün sonra ölən adamın kutunu yeyən ruh süneni ölülər dünyasının hakimi Arbıs xanın yanına aparır (Alekseyev 1990: 168). Altaylılara görə, insan öləndə süne əvvəlcə 3 gün heç nə başa düşmür, ev-eşıkdə gəzir, sonra bilir ki, o azaddır və çıxıb gedə bilər (Alekseyev 1990: 169). Kumandinlərə görə isə ölünün sürü 40 gün insanlar arasında dolaşır, sonra şaman onu Erliyin səltənətinə yola salır (Alekseyev 1990: 170). Kaçinlərə görə də belə idi. Tuvin-torcinlərə görə sünezin 7 gün insanlar arasında qalır, sonra düz 1 ilə əcdadlarının yanına gedib çatır (Alekseyev 1990: 147). Şorlara görə, insanın tını dəfndən üç gün sonra onu tərk edirmiş. Bu səbəbdən əvvəllər ölüləri ağaclarda, ağaclarda qurulan taxtlarda dəfn edirmişlər. Teleutlara görə, insanı tərk etmiş kut “dul”a çevrilir, şər qüvvələr dulu yedikdə, insan ölür. Yakutlara görə, sür və kutu insana ana bətnində olanda Ayıhıt verirdi (Alekseyev 1990: 130). Xakaslara görə, heyvanlara və insanlara kutu göylər verir, Imay-iççite onu körpələrə çatdırırdı. Herodotun məlumatından Mərkəzi Asiyada yaşayan tayfalardan issedonlarda əcdad (atalar) kultunun olduğunu öyrənə bilirik. Herodota görə issedonlardan kiminsə atası ölsə, əza məclisinə bütün qohumlar yığışıb heyvan kəsib ziyafət verərdilər. İssedonlar ölmüş atalarının kəlləsini ətdən təmizləyib qızıla tutur, büt kimi saxlayırdılar. Hər il öğul atasının şərəfinə kəlləyə böyük qurbanlar verirdi (Herodot 1972: 193). Herodot xüsusən skiflərin dəfn adətləri barədə müfəssəl məlumatlar vermişdir. Skif çarı ölən zaman böyük dördkünc qəbir qazılırdı. Cəsədi arabaya qoyur, üstünü mumla örtürdülər. Sonra ölünün iç orqanlarını çıxarır, qarnını buxur, ətirli otlar (kiperus), kərəviz, razyana toxumları ilə doldurub tikirdilər. Cənazə arabası bu qəbilədən o qəbiləyə aparılır, dəfn qəfiləsi gedən hər yerdə mərasim düzənlənirmiş. Mərasimə toplananların başlarından bir çəngə tük qorardığı, qulaqlarını, əllərini, alınların, burunlarını kəsik-kəsik etdikləri, sol qollarını oxla deşdikləri haqqında bilgimiz vardır. Bütün əyalətləri gəzdikdən sonra çənazə Skifiyanın ucqar yerində yerləşən çar məzarlığına gətirilirmiş. Cəsədi saman döşəkdə qəbrə qoyur, ətrafına nizələr sancıb, üstünə taxta lövhələr döşəyirmişlər. Bunun üzəri qamış həsirlə örtülürmüş. Herodot yazır ki, qəbrın digər hissəsində çarın çariyələrindən biri, aşpazı, ilxıçısı, saqisi (şərab paylayanı), cangüdəni, qasidi boğulmaqla öldürülüb dəfn edilirmiş. Məzarda həmçinin çarın atlarından və bütün ev heyvanlarından da bir neçəsi basdırılırmış. Mütləq ritual elementi kimi çarın məzarına qızıl çam qoyulurmuş. Sonra məzarın üstündə böyük təpə ucaldılırmış. Bir il tamam olanda vəfat etmiş çarın xidmətçilərindən 50 nəfər seçib, 50 ən seçmə atla bərabər boğulma yolu ilə öldürürlərmiş. Cəsədlərin iç orqanlarını çıxarıb qarnını kəpəklə doldurur, təzədən tikirlərmiş. Araba təkəri sağanağının yarısını qabarığı aşağı olmaqla iki taxta dirək üzərinə bərkidirmişlər. Təkərin digər yarısı başqa iki dirəyə bərkidilirmiş. Çoxlu belə dirəklər düzəldirmişlər. Sonra atları yoğun payaya keçirir, at keçirilmiş payaları biri çiyin, ikinçisi qarın hissəsini saxlamaq üçün bu dirəklərin üstünə qoyurmuşlar. Öldürülmüş qulluqçuları da payaya keçirib, bu atların üstündə oturdurmuşlar. Bu payanın aşağı ucu atın keçirildiyi payaya bərkidilirmiş. Bu çür dirəklər çarın məzarı ətrafında qoyulurmuş (Herodot 1972: 204-205). Herodotun Göründüyü kimi, skiflər ölüər aləminə bu həyatın davamı kimi baxırdılar. İnsan bu dünyada hansı sosial statusda idisə, ölülər aləmində də həmin statusda idi.
Mərkəzi Asiya hunları, Çin mənbələrində verilən məlumata görə, ölülərinə xəz, qızıl, zərxara geyindirib iki iç-içə tabutda dəfn edirmişlər. Hökmdarla bərabər 100-dən artıq (bəzən bir neçə yüz) xidmətində duran insanlar da öldürülüb onun kurqanında basdırılırmış (Biçurin 1950: 50). Hunlar öz əcdadlarının məzarlarına xüsusi ehtiram bəslərmişlər. Düşmənləri hunlardan imtiqam almaq istədikdə bəzən onların məzarlıqlarını dağıdardılar. Bu səbəbdən hun hökmdarlarının məzarları göz-qulaqdan uzaq yerlərdə yerləşirdi. Rumıniyada aşkarlanmış hun məzarında ölü qızıl dekorlu taxta tabutda, qızıla tutlmuş parçaya bükülərək (və ya zərxara paltar geydirilərək) basdırılıb. Başına daş-qaşla bəzədilmiş zərxara sarğı bağlanıb (Harhoyu 1998: 172). Maraqlıdır ki, hun başçısına və ya onun yerli canişininə aid edilən məzar çay qırağında aşkarlanıb, yaxınlıqda başqa məzarların olmaması, onun məzarının məqsədli olaraq kənar, tədric olunmuş yerdə hazırlandığını göstərir. Məzarda ölənin atı (atın üzərindəki qayışlar qızıl və daş-qaşla bəzədilib), silah-sursatı da aşkarlanıb (Harhoyu 1998: 172). İordanın Priskə əsaslanıb verdiyi məlumatda da, Attila ölən zaman hunların saçlarını yolub, üzlərini kəsik-kəsik etdikləri, “böyük qəhrəmanın qadınların göz yaşı ilə deyil, kişilərin qanı ilə” axır mənzilə yola salındığını qeyd edilir. “Çənazəni çölün ortasında ipək çadırda qoydular. Bu çox heyrətləndirici və dəbdəbəli mənzərə idi. Bütün hun tayfasının say-seçmə atlıları sirk göstərisində olduğu kimi çadırın ətrafında dövrə vurdular. Onun şərəfinə dedikləri yas nəğmələrində göstərdiyi şücaətləri yada saldılar: “Böyük hun kralı Attila, Mundzukun oğlu, şanlı tayfaların ağası! Sən, indiyədək görünməmiş əzəmətinlə skif və german ellərinə hakim oldun, şəhərlərini alıb Roma dünyasının hər iki imperiyasına dəhşət yaşatdın. Qalanları talan edilib, məhv olmasınlar deyə, yalvar-yapışla sənə hər il bac-xərac verdilər. Bütün bunları uğurla sona çatdırdın. Sən düşmənin yarasından, özümüzkülərin xəyanətindən ölmədin. Sevinc və şadlıq içində, ağrı-acı duymadan, xalqımız sağ-salamat ikən vəfat etdin. Bu ölümü kim götürər, əgər qisası alınmayacaqsa?” (İordan 2001: 110-111). Yenə İordanın məlumatına görə, hunlar dəfnə gələnlər üçün böyük ziyafət təşkil etmişdilər. Attila gecəykən gizlincə dəfn edilmişdi. Onun nəşi biri qızıl, biri gümüş, biri möhkəm dəmirdən olan üç iç-içə tabuta qoyulmuş, yanına silahları, qiymətli əşyaları yerləşdirilmişdi. İordan məlumat verir ki, Attilanın kurqanını hazırlayanlar, qəbrin yeri gizlin qalsın deyə, öldürülmüşdülər. Amma burada bir sual doğur: Attilanın kurqanının üstündə böyük ziyafət verildiyi halda, kurqanı inşa edənlərin öldürülməsi nəyi gizlədə bilərdi? Burada, Menandrın “Tarix” əsərində Türküt yabqusu Dizavulun (İstemi Bahadur yabqunun) 576-cı ildə vəfatı münasibətilə düzənlənmiş mərasimdən sonra, ölü basdırılan zaman onun atlarının və dörd əsir “hun”un “ziyafətin necə təm-təraqlı keçməsi barədə məlumatı o dünyada Dizavula çatdırmaq məqsədilə” öldürüldüyü faktını xatırladan E.Ç.Skrijinskayanın bunun bir ritual öldürülmə ola biləcəyi ehtimalı önə çıxır. İbn Fədlan da yazır ki, Xəzər xaqanı öləndə bir neçə ev-qəbirlər hazırlanırdı. Bunların hansının xaqanın məzarı olduğu gizlin qalsın deyə, ölünü dəfn edənlərin sonra boynunu vururdular (Kovalevski 1956: 146-147). İbn-Fədlan Volqa bulqarlarının “başçılardan” birinin dəfnini təsvir edərkən, ölünü qadınların deyil, kişilərin səs-küylə ağladığını, ölənin qapısından bayraq asdıqlarını, yuğda “kölələrin” özlərini qayışla vuraraq bədənlərində qancırlar yaratdıqlarını, ölünün məzarı ətrafına silah-sursatını qoyduqlarını qeyd edir. O həm də göstərir ki, ölüyə 2 il matəm saxlanılırdı. İki ilin tanmamında evin qapısı ağzından bayraq götürülür, ziyafət verilirdi. Ölənin arvadı var idisə, bundan sonra ərə gedə bilərdi. Bir Çin mənbəsində deyilir ki, qədim uyğurlar (Qaoqyuy) ölülərini qazılmış qəbrə qoyur, lakin üzərini torpaqla örtmürlər. Ölünün, sanki diriymiş kimi, belinə qılınc bağlayır, əlinə dartılmış yay, qoltuğuna nizə verirlər (Biçurin 1950: 215-216). Erkən orta əsrlərdə dubolar da eynən türkütlər kimi ölü üzərində yuğ mərasimi düzənlərdilər. Lakin sonra, cəsəd olan tabutu dağlara aparıb orada qoyar və ya ağaçlara bağlardılar (Biçurin 1950: 348). Monqolların əsdadlarından sayılan kidanlar da mərhumlarını bu tip dəfn edirdilər (Biçurin 1950: 362). 
Aranqas. Yakutiya 2. Türk xaqanlığında dəfn adətləri Bu təsəvvürlərin daha inkişaf etmiş şəklini qədim türklərdə görürük. Orxon-Yenisey qəbirüstü yazılarından qədim türklərin rəsmi dəfn mərasimi barədə ətraflı məlumat almaq olur. Türk mədəniyyət tarixçisi Emel Esin Çin mənbələrində bu mövzuda informasiyaları da diqqətə alaraq, göytürklərin dəfn mərasimləri haqqında yazır: “Cəsəd qübbəli dairəvi formalı çadıra qoyulur, təqvimdə uyğun bir gün seçilərək yuğ mərasimi iki mərhələdə icra olunur. Göytürk bəylərinin məzar daşlarında yuğ tarixləri verildiyinə görə, gün müəyyənləşdirilərkən bəzi astroloji təsəvvürlərə əsaslanıldığından danışa bilərik. Mərasim üçün seçilən gündə cəsəd at üstünə mindirilib bəzən çadır şəklində olan bir köşkün içində silahları, güzgü və başqa qiymətli əşyaları ilə yandırılır, başqa bir mövsümda torpağa basdırılırdı. Türk kağanlarının məzar abidələri dağ şəklində idi. Daha sonralar göytürklərdə və Oğuz türklərində olduğu kimi cəsəd yandırılmadan basdırılırdısa, geyimli və zirehli, əlində bir qədəh içki, atıyla bərabər məzara yerləşdirilirdi. Məzar abidəsi olaraq ölənin bir portreti və həyatı boyunca girdiyi savaşlardan səhnələr təsvir edilirdi” (Esin 2006: 252-253). 
Yuğ mərasimi. Pəncikənd. II məbəd divarında rəsm (VII-VIII əsrlər) Maraqlıdır ki, bəzi hallarda dəfnin (ölünün külünün basdırılması) və ya yuğun ayın 27-ci günü gerçəkləşdiyi qeyd olunmuşdur. Məsələn, Kültigin abidəsində mərhumun həm yuğ mərasimi, həm də ona ucaldılan “barakın, bədizin və bitik daşının” bitimi ayrı-ayrı tarixlərdə, lakin ayın 27-sində gerçəkləşmişdi. Dəfn dini baxımdan xüsusi bir hadisə olduğundan onun gününün müəyyənləşməsi, təbii ki, təsadüfi seçilə bilməzdi. Yəqin ki, bunun Ayın Yer ətrafında dövrü ilə bir əlaqəsi vardı. Məlumdur ki, Ayın Yer ətrafında tam dövrü 27.3 sutkaya bərabərdir. Lakin Yer də özü Günəş ətrafında dövr etdiyindən Ay fazalarının dövri dəyiməsini yerdən yalnız hər 29.5 sutkadan bir müşahidə etmək olar. Qədim türklər siderik və sinodik aylar barədə incəlikləri bilməsələr belə, onlar adi gözlə Ayın fəzada gözdən itməsi ilə yeni doğuluşu arasındakı 1-2 günün fərqində idilər. Ölünün Ay itəndə dəfni bir inam sistemi ilə bağlı olmalı idi. Bu iddia ilə bağlı qeyd edək ki, çuvaşlar arasında hələ indi də az da olsa rastlanan ölüyə yupa ucaltmaq ənənəsinə görə, yupa məzar üstünə oktyabrın son və ya noyabrın birinci həftəsi (köhnə təqvimdə yupa ayında), ya Ay tam dolu olanda, ya da itmək üzrə olarkən qoyulurdu. Maraqlıdır ki, çuvaşlar Müqəddəs Pyotr günündən (12 iyul) sonra ölənlərə yupanı yupa ayında, yupa mərasimlərindən sonra ölənlərə isə Pyotr günündən əvvəlki son həftədə (şənbə günündə) qoyarmışlar (Stolyarova 2006: 113). Əlavə edək ki, bir çox türk-islam məzarlarının üzərindəki aypara – yeni doğmuş Ay həlqəsi daha əski adətlərdə ölünün əlində tutduğu həyat kasası ilə də assosiasiya oluna bilərdi. Xaqanların, əsizadələrin ruhu sadə xalqın nümayəndələrindən fərqli olaraq göyə – Tanrı dərgahına uçurdu. L.P.Potapov Ongin yazısını öyrənən C.Klosonun qənaətlərini diqqətə alıb, yazır ki, qədim türk yazılarında yüksək rütbəli insanlara münasibətdə öldü yerinə, çox vaxt, “ucub getdi” – “uç”, “uca bar” və ya sadəcə “bar” kimi ifadələr işlədildiyi halda, aşağı təbəqə nümayəndələri, düşmənlər, canilər və s. haqqında əsasən “öl” kəlməsi işlədilib (Potapov 1991: 151). Bu da türklərin ucmaq (cənnət) və tamu (cəhənnəm) haqqında artıq formalaşmış təsəvvürlərə malik olduğunu göstərirdi. Qeyd edək ki, qədim türklər üçün ölüm ümumiyyətlə bir məkandan başqa məkana köç olduğundan başdaşı yazılarında “ayrılmaq” ifadəsi daha çox rastlanılır. Türk xaqanlığında rəsmi dəfn törəni barədə informasiya verə bilmək baxımından son illərdə Monqolustanda tapılmış bir Türk xaqanının məzarı xüsusi maraq doğurur. Xaqanın kiçik qutuda olan külü ikiqat taxta tabutda dəfn olunub. Kameraların birində bişmiş torpaqdan düzəldilmiş, təxminən 25-32 sm. hündürlükdə fiqurlar rəsmi dəfn mərasimini əks etdirməkdədir. Burada xaqanı son mənzilinə yola salan atlı qvardiya, əyanlar (bunlar dəfndə iştirak edən xarici səfirlər də ola bilər), saray xanımları, qulluqcular, orkestr (atlı musiqiçilərin bir neçəsinin əlində dəfə və tütəyə bənzər alətləri görmək olur) üzvlərinin fiqurları nizamla düzülmüşdür. Heykəlciklərin bir-neçəsinin əlində tuğlar, ştandartlar və ya bayraqlar tutmuş olması da diqqət çəkir. Məzarda xaqanın bəzədilmiş zirehli atının, ov itinin – tazısının, eləcə də ev heyvanlarının (qoç, donuz, toyuq) heykəlcikləri aşkarlanıb. Xaqanın şəxsi qızıl parçı tabutunun yanına qoyulub. Məzarın olduğu otağın qapısı ağzında iki tərəfdə də qarovulcu və mifik heyvan fiquru qoyulub. Mifik heyvanlar qədim çinlilərin məzarı mühafizə edən çjenmuşou adlı fantastik məxluqlarını xatırladır. Mümkündür ki, onlardan biri öküzə (və ya marala) bənzər, lakin çox zaman təkbuynuzlu, at dırnaqlı, aslan bədənli təsəvvür edilən Tsilin (Cilin) adlı mifik obrazı təcəssüm etdirir. Onun funksiyası ölünü şər qüvvələrdən qorumaq və o biri dünyaya çatdırmaq idi. Adətən Çin imperatorlarının məzarlarında onun fiquru qəbrin üstündə qoyulurdu. Kurqanın ortasındakı 22 metrlik dəhlizin divarları real həyat lövhələri, nəbati naxışlar və mifik obrazların (xüsusən nəhəng mifik barsın) təsviri ilə bəzədilib. Burada ölən hökmdarın məqbərəsinin (Göytürk yazılarında “barak” adlanır) təsviri var. Məzarda xaqanın öz heykəli yoxdur. Ola bilər, onun balbalı sərdabə önündə qoyulubmuş. Lakin sonralar məhv olmuşdur. 
Türk xaqanının məzarında nizamla düzülmüş fiqurlar rəsmi dəfn mərasimini təsvir edirdi (VII əsr, Monqolustan Altayı) Yəqin ki, ğöytürklərin yalnız ali zümrəsi (və ya hakim tayfası) üçün öləndən sonra kremasiya xarakterik olmuşdur. Digərləri ölülərini torpaqda dəfn edirdilər. Məzar divarında lotos çiçəyinin təsviri, meyitin kremasiyası, mavi rənglərdən geniş istifadə buddist dini adətlərini işarə edə bilər. Buddizm məzarın aid olduğu dönəmdə - təxminən VI əsrdə Çində çox yayılmışdı. Az sonra Tan imperiyasında (618-907) daha da çiçəkləndi və oradan missioner-monaxlar onu Koreyaya, Yaponiyaya yaydılar. 702-ci ildə vəfat edən Dzito buddist adətincə kremasiya edilmiş ilk yapon imperatoru olmuşdu. Təbii ki, Çinlə daha sıx əlaqədə olan Türküt dövləti bu dini ekspansiyadan kənarda buraxıla bilməzdi. Türküt hökmdarlarından Taspar (və ya Tappar/Tatpar) kağan (hakimiyyəti: 572-581) 574-cü ildə rəsmən budduzmi qəbul etmişdi. L.Qumilyov hətta bu fakta əsaslanıb, “Taspar” ləqəbinin türkcədəki “tabaq”, “tava” sözləri ilə bağlı ola biləcəyini söyləmişdir. O, buddizmə həddən artıq aludə olan xanın rahiblər kimi özü ilə patra – sədəqə paylamaq üçün dolça gəzdirə bilməsi və xalq arasında bu ləqəbi almasını ehtimal edirdi. Bütün bunlarla yanaşı, buddizlə türklərin “tanışlığı” daha əvvəllər – hunların dönəmindən də başlaya bilərdi. Digər tərəfdən, bəllidir ki, Türküstanın qədim tayfalarından olan kuşanlar da Hindistana hakim olduqları dönəmdə (II-III əsrlər) buddizmi qəbul etmişdilər. Lakin bu fikirlə də razılaşmaq lazımdır ki, göy türklərdə sakral rənglərdən idi. Kremasiya adəti də Altaylarda min il öncədən bəri praktikada vardı. Digər bir fakt da budur ki, Göytürklərin məşhur siyasi xadimi Tonyukukun təkidi ilə buddizm türklərə yad və zərərli bir dini təlim kimi rədd ediləndən sonra da hökmdar nəslinin öldükdən sonra kremasiyası davam etmişdi. Digər türk hökmdarlarının, sərkərdələrinin da məzarları belə tipdə idi. Kutluq İltəris xaqana aid edilən kurqanın (“Şivit ulaan” kurqanı) yanında 8 balbal, 5 qoç, 2 köpək, 2 “şir” (Cilin) heykəli tapılmışdır. Taspar xaqana, Bilgə xaqana, Külteginə, Moyun Çura aid edilən məzarlardakı dikili daşlar bağa fiquru üzərində ucalır. Uzaq Şərq xalqlarının mifologiyasında bağa (əslində əjdaha Biksi) axirət səadəti, əbədilik, güc və dözümlülük rəmzi, əjdahanın 9 oğlundan biri sayılırdı. Cində imperator məqbərələrində əsas kalonları və ya stellanı Biksinin heykəli saxlayırdı (xüsusən Min sülaləsi (1368-1644) dövrünə aid məzarlarda çox rastlanılır). Türk xaqanlarının dəfnində Çindəki kimi bir imperator dəbdəbəsinin yamsılanması mümkündür. Digər tərəfdən məzar-abidə komplekslərini də əsasən cinlilər hazırlayırdılar. Xaqanın heykəli və ya stellası, onun döyüşdə yendiyi və ya öldürdüyü adamların balbalları məzarın önündə qoyulurdu. Balballar bardaş qurub oturmuş və əllərində qədəh və ya kasa tutmuş insanları təsvir edirdi. Bəzən balbalların sırası bir-neçə kilometr uzanırdı. Bundan fərqli olaraq, o dönəm Tan sülaləsi imperatorlarının movzoleylərinin çölündə sıra ilə uzanan fiqurlar dəfnə gəlmiş xarici ölkə elçilərinin heykəlləri sayılırdı. Mövzeleyin içindəki fiqurlar isə imperatorun qulluqcularını təcəssüm etdirirdi. 
Göytürk sərkərdəsi Külteginin məzarı üstündəki heykəlinin baş hissəsi. Balbal sözü, zənnimizcə, İran mənşəli “pəhləvan” sözündəndir (pəhləvan ~ pəlvan ~ balvan ~ balbal) və mümkündür ki, Orta Asiyada türk və İran tayfalarının çox qədim savaşlarının izini yaşadır. Düşmən döyüşçüsü kimi türklərin leksikonuna daxil olan bu söz, ilk əvvəl İranda Parfiya (Pəhləv) döyüşçüsünə münasibətdə işlənmiş, sonralar, ümumiyyətlə “bahadır”, “döyüşçü” mənaları kəsb etmişdir. Əlavə edim ki, oğuzlar Qazaxıstan çöllərində məskun olduqları zamanlar daş balballar yerinə, məzara mərhumun öldürdüyü düşmən döyüşçüləri simgələyən odunçaqlar yerləşdirirdilər ki, ruslar indi də belə oduncaqlara “balvan” deyirlər. Qədim türklər vəfat edən yüksək rütbəli insanların nəşini çadıra qoyur, at belində yeddi dəfə ətrafında dövrə vururdular. Sonra yuğ mərasimi düzənlənirdi. Çin mənbəsinə görə üzünə bıçaq çəkib qan axıtmaq 7 dəfə təkrar olunurdu (Biçurin 1950: 230). Sonra “seçilmiş bir gün” mərhumun əşyalarını və mindiyi atlarını ölənin çəsədi ilə birlikdə yandırırdılar. Bunların və mərhumun külünü müəyyən bir gün qəbirdə basdırırdılar. Yazda və yayda öləni yarpaqlar saralıb tökülməyə başlayanda, payızda və qışda öləni çiçəklər açmağa başlayanda dəfn edirdilər (Biçurin 1950: 230). Vəfat etdiyi gündə olduğu kimi, dəfn günü də qohumları qurban kəsir, atlarda çapır, üzlərini doğrayırdılar. Qəbir üzərində tikilən sərdabədə onun təsvirini və ömrü boyu iştirak etdiyi döyüşlər haqqında yazılar həkk edirdilər (Biçurin 1950: 230).
Xaqanların, sərkərdələrin, qəhrəman döyüşçülərin məzarları önündə öldürdüyü düşmənlərin sayı qədər “daşlar” ucaldır, qurban edilən heyvanların başlarını [ağacdan - ?] asırdılar. Dəfn günü kişili-qadınlı hamı qəbiristanlığa yığışır, bir qız bir kişinin xoşuna gəlsə, sonra ona elçi göndərirdi. Bu zaman, qızın valideynləri nadir hallarda təklifi rədd edirdilər (Biçurin 1950: 230). Xəzərlərlə bağlı məlumatında Musa Kalankatuklu da yazır ki, meyitlər üstündə dumbul və zurna çalır, bıçaq və ya xəncərlərlə yanaqlarını, əl və ayaqlarını çərtib qan axıdırlar. O, yəqin ki, ölülərin də dəfn edildiyi “təntənəli gündə kişilərin lüt-üryan halda bir-birlərilə və ya dəstə-dəstəylə qəbiristan yaxınlığındakı meydanda qılınclarla döyüşmələrini”, at və güləş yarışları düzənlədiyini də qeyd edir (Kalankatuklu 1993: 156). Qədim qırğızlar da ölü üzərində yuğ keçirirdilər. Amma, Çin mənbəsinə görə üzlərini doğramazdılar. Ölünü kəfənləyib üzərində ağlaşarmışlar. Meyit yandırıldıqdan sonra qalan sür-sümüyü bir ilin tamamında dəfn edilirmiş. Bundan sonra müəyyən bir gün xatirəsinə yas tutulurmuş (Biçurin 1950: 353). Biz bilirik ki, kidanlar, ölünü arabada dağa aparıb oradakı bir ağacın başından asarmışlar. Lakin onlar 3 il sonra ölülərin sür-sümüyünü toplar və yandırarmışlar. Maraqlıdır ki, kidanlarda Taştık mədəniyyətində rastlaşdığımız kimi ölü maskaları vardı. Qədim türklər, M.Kaşqarlının “Divan”ına əsaslansaq, məzara “yerçü”, “sin”, “tuplu” və s. deyirmişlər (DLT 2006: III, 33, 143; DLT 2006: IV, 567). Azərbaycan dilindəki sinə daşı – “başdaşı” ifadəsi buradandır. Bu söz həmin mənada Sarı Aşığın (XVII) məşhur bayatısında qorunub qalıb:
Göytürklərə aid yazılı abidələrinə, eləcə də digər qədim türk yazılı abidələrinə baxsaq, qeyd etməliyik ki, türkütlər və göytürklərdə doğum (həyat) və ölüm müstəsna olaraq Tanrı və Umayın ixtiyarında idi. Göy Tanrı günah və ya pis əmələ görə insana cəza verə bilər, yaxşı, ona xoş gələn əməlin müqabilində mükafatlandıra bilərdi (Göytürk yazıları ilə bərabər “Kitabi-Dədə Qorqud”da Dəli Domrul və ya Dirsə xanla bağlı süjeti yada salaq). İnsan ömrünün müddətini Tanrı müəyyən edirdi (“Öd Tenqri yasar”). Tanrı insanı cəmiyyət içində yüksəldir (“Tanrı başımdan tutub yuxarı çəkdi”) və ya endirirdi. Hər şey onun buyruğu və ya istəyi ilə olurdu (“Tanrı istədiyi üçün xaqan oldum”). Bununla yanaşı bəxtin (bəxt tanrısı – Yol Tanrı var idi: “Bəxtim olduğu üçün”) və Umay ananın da insanın həyatında, xüsusən insanın xoşbəxt olmasında öz ilahi rolu vardı. Türk dövləti, xaqanlıq Tanrı iradəsinin təcəssümü olaraq sakral idi. Türklər yeri (Iduq Sub-Yer) və Vətən torpağını (Ötüken) da müqəddəsləşdirirdilər. Yeraltı dünyanın hakimi Erlik xan və digər aşağı dünya ruhları “Tanrısifətli, göylərdən enmiş” və öləndən sonra da ruhu göylərə uçan xaqan soyunun rəsmi dini sistemində kult olaraq yer almırdı. Lakin əcdad kultu (atalar kultu) tanrıçılıqda mühüm yer tuturdu. Çin mənbələri Türküt xaqanlarının öz əyan-əşrəfi ilə bərabər ildə bir dəfə əcdadlarının ruhuna qurbanlar kəsdiklərini qeyd etmişlər (Biçurin 1950: 230-231, 279). Böyük rəhbərlərin, dini funksionerlərin öldükdən sonra ruhlarının müəyyən yerin hamisinə çevrildiyi və o yerlə assosiasiya olunduğu faktı bu gün də türk xalqları arasında rastlanılır. Umumi şəkildə müxtəlif təbiət obyektlərinin (göllərin, çayların, küləyin, ağacların, dağların, qayalıqların, heyvanların və s.) sahibləri - əyələrin mövcudluğuna inanırdılar. 3. Türk xaqanlığından sonrakı dönəm türklərin dəfn mərasimləri (Dəşti-Qıpçaq, Oğuz yabquluğu, Anadolu bəylikləri, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Osmanlılar) Göytürk xaqanlığı parçalanıb dağıldıqdan sonra onların nəsilləri içərisində cənubda oğuzlar, şimalda qıpçaqlar dominant siyasi qüvvəyə çevrildilər. Oğuzların islamın hakim olduğu Yaxın Şərqlə, qıpçaqların həm islam dünyası, həm də xristianlığın tam hakim olduğu Qərblə (Rus dövləti) mədəni əlaqələrinin intensivləşməsi, müəyyən mənada inteqrasiya prosesləri, onların dəfn adətlərində islama və xristianlığa xas bir sıra yenilikləri ortaya çıxarmaqda idi. Lakin bu proseslər çox ləng gedirdi və adətlər uzun müddət dəyişməz qalmışdı. X-XIII əsrlərdə Böyük Çölə hakim olan kimak-qıpçaqlarda ölülərin cəsədinin basdırılması ilə yanaşı, kremasiya olunduğu məlumdur. Ölü adətən taxta tabutda arxası üstündə basdırılırdı. Qəbirlərin istiqaməti (başı) qərbə idi. Döyüşçüləri atı və ya atının müqəvvası ilə yanaşı basdırırdılar. Son dövrlərədək xakaslar ölünün o dünya üçün kəsilən atına “xoylaqa”, yakutlar “xaylaqa”, “xalduqa”, altaylılar “xoyla at” deyirdilər. Qıpçaqlar ölünün əlinə kasa verirdilər (məzara qoyulan bu kumıs qabına yakutlar “simir” deyirlər). Gilyom de Rubruk qıpçaqların (əsilzadələrin) dəfn adəti ilə bağlı yazırdı ki, ölünün qəbri üstündə böyük təpə düzəldir, mərhumun üzü şərqə baxan və göbəyi üzərində kasa tutmuş heykəlini qoyurlar. “Varlılar üçün piramidalar, yəni şiş uclu evlər tikirlər. Bəzi yerlərdə mən [qəbirlər üzərində] kərpic qüllələr (yəqin günbəzlər – E.A.), oralarda daş olmasa belə, daş evlər gördüm” (Rubruk 1957: 102-103). Pubruk həm də şahidi olduğu bir dəfndə ölünün önünə kumus və ət qoyulduğu, məzarın hər tərəfində 4 at dərisi taxılmış payalar basdırıldığı (cəmi 16) haqqında məlumat verir (Rubruk 1957: 103). Rubrukun ölənin xristianlığı qəbul etmiş birisi olması barədə qeydi də göstərir ki, istər islam, istər xristian (daha əvvəllər buddist, iudaist və manixeyizmin ayrı-ayrı xaqanlıqlarda rəsmən qəbul edilməsinə baxmayaraq) dinləri türklərin dəfn adətlərini uzun müddət modifikasiya edə bilməmişdir. Qıpçaqlarda qohumlar yanaşı basdırılırmış. Covanni Karpiniyə görə həmin çağda monqollarda ölünün adını dilə gətirmək yasağı varmış (Karpini 1957: 32). Hökmdarlar, böyük nüfuz sahibləri gizli yerdə dəfn olunurmuş (Karpini 1957: 32). Qazaxlarda ölünün müvəqqəti kuklasını – tul hazırlamaq adəti XIX əsrin sonunadək yaşamışdır. Mərhum üçün yas saxlanmasının əlaməti olaraq, yurtadan ölənin yaşına adekvat (ağ – qocalar, ağ-qara – orta yaşlılar, qırmızı – cavanlar üçün) rəngdə bayraq asarmışlar. Qazax və qırğızlarda həm də qəbir üstündə icra olunan jırtıs adəti də vardı ki, bu da mərhumin paltarının parçalanıb dəfnə gələnlərə paylanmasından ibarət idi (sonralar paltar parça ilə əvəz olunmuşdu). İnanırdılar ki, bu parça vəfat etmiş şəxslə “əlaqənin” itməsinə imkan verməz. Xanların, nüfuzlu adamların dəfni zamanı onların şərəfinə at yarışları təşkil olunarmış. Mərkəzi Asiya çöllərindən şimala doğru – Sibirin dərinliklərinə hərəkət edən türklərdə (kurıkan-yakutlarda) dəfn ənənələri arxaik elementləri daha çox qorumaqda idi: XVIII əsrədək yakutlar qışda ölənləri yurtada saxlayıb, köçərmişlər. Yazda İsıax bayramından sonra qohum-əqrəba yığışar, ölünü tabuta qoyar, ən yaxşı paltarları ilə dəfn edərmiş. Qəbrin künclərinə başı quş formalı dirəklər basdırarmışlar. Bu quşlar – “yolüü suola turaaqa” (ölüm qarğası) guya ölünün ruhunu o dünyaya müşayiət edərmiş. Yeddisi günü qəbir üstə yığışar, qəbir üstə heyvan kəsərmişlər. Kəsilən atların sayı qədər qəbir ətrafına tirlər basdırarmışlar (burada qədim ənənənin dövr keçdikcə dəyişdiyinə, payaya taxılan heyvanların müqəvvalar, daha sonralar sadəsə tirlərlə əvəzləndiyinə şahid oluruq). Sonra 9-cu, 40-cü günlər qeyd edilərmiş. XVIII əsrədək yakutlarda həm də ölüyandırma adəti də olub. Yüksək zümrə nümayəndələri, hakimlərlə bərabər qulluqçuları, arvadı da dəfn edilirmiş (və ya bərabər yandırılırmış). Qurbanlıq atın sümüklərini zədələməzmişlər ki, at o dünyada şikəst, axsaq olar. Ölmüş varlı yakutların ili qeyd olunarmış. Altayda da qədim ənənələr hakim idi. Son vaxtlaradək kumandinlər ölünü yuyar, ən yaxşı paltarını geyindirər, ölən gün sıqıt – ağlaşma mərasimi keçirərmişlər. Ölünü başı qərbə tərəf dəfn edərmişlər. Tabutu qəbrə qoyandan sonra hər kəs üç dəfə qəbrə bir ovuc torpaq atarmış. Qəbir üstə gələnlər içkiyə qonaq edilərmiş. Daha sonra qəbrin ətrafında üç dəfə dövr edib vidalaşarmışlar. Ən axırda yaşlı qohumlardan biri qalar, bir çəngə ot qoparıb qəbrə atarmış (Alekseyev 1990: 200-201). Oğuzlar da ölənin şərəfinə yuğ mərasimi keçirər, böyük ziyafət verərdilər. Adətən mərhumun mal-qarası, atları kəsilirdi, məzarı üstündə başdaşı qoyulurdu. Nüfuz sahiblərinə, sosial statusu yüksək olanlara türbə ucaldılırdı. X əsrin I rübündə oğuzlar arasında olan İbn Fədlan onların dəfn adətləri barədə əhatəli məlumat vermişdir. Ona görə ölüyə böyük, ev kimi qəbir qazılırdı. Mərhumun əyninə gödəkcəsi geydirilir, kəməri taxılır, yayı yanına qoyulur, əlinə nəbiz (içki – E.A.) dolu taxta kasa verilirdi. Ona aid bütün əşyaları gətirib bu evə yerləşdirirdilər. Ölünü burada oturdub, evin üstünü döşəyir, üzərində gildən günbəz düzəldirdilər (Kovalevski 1956: 128). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Oğuz yabquluğunda hakimiyyətin təhvil-təslimi də “kasa təqdimi mərasimi” adlanırdı (Rəşidəddin 1999: 44). Kasanı taxta oturan yeni padşaha Dədə Qorqud və ya onun statusunda olan şəxs təqdim etməli idi. Bu da bir sosial statustan başqa sosial statusa keçidi simvolizə edirdi. Ölü əlindəki kasa da bunun kimi, bir yandan vəfat etmiş insanın bir aləmdən (dirilər dünyasından) digər aləmə (ölülər dünyasına) keçidinə, digər tərəfdən də zamanı dolduqda, yenidən həmin aləmdən geriyə dönəcəyinə inamı ifadə edirdi. O biri dünya bu dünyanın davamı olduğu kimi düşünüldüyündən, bir gün insanın o biri dünyada mövcudluğunu bitirib, körpə ruh şəklində bu dünyaya yenidən dönəcəyi qənaətinin doğması tamamilə mümkün idi. Ölülər aləmindəki həyat da bir gün sona yetməli və insan yenidən bu dünyaya qayıtmalı idi. Bu təsəvvürlər şamanizmdən qaynaqlanırdı və min illər qabaq yarana bilərdi. Qəbrə qoyulan kasanın həyat qədəhini simvolu olduğu və bu gün Azərbaycan dilində işlənən “səbr kasası daşmaq”, türkcədə “səbr daşı qırılmaq”, “kasanı daşıran son damcı” ifadələrinin həmin passiv müddətin bitimini ifadə etdiyi qənaətinə gəlmək olar. Maraqlıdır ki, bu ifadələr qədim türklərdən rus dilinə də keçib. Yenə İbn Fədlanın məlumatlarında oxuyuruq ki, oğuzlar mərhumun atlarını kəsər, başını, dərisini, ayaqlarını və quyruğunu saxlayıb, qalan ətini bişirib ölü üçün verilən ziyafətdə yeyərdilər. Bu saxlanılanları ölünün məzarı yanında qurulan payalara keçirib deyərdilər ki, bu atlarla o cənnətə gedəcək. Əgər bu adam igid olmuş və adam öldürmüşdüsə, onda onun qəbrinə öldürdüyü adamların sayı qədər oduncaq heykəllər yerləşdirirdilər və deyirdilər ki, bunlar mərhuma cənnətdə xidmət edəcək oğlanlardır (yəni döyüşçülərdir – E.A.). Taxta heykəllərin Göytürk dönəmindəki öldürülən düşmən balballarını əvəz etdiyi aydındır. Əldə olan məlumatlarda rastlanmasaq da, oğuzların da ölünün dəri və ya taxta müqəvvasını hazırladıqları və yas tutulan müddətdə onu evdə saxladıqlarını ehtimal edə bilərik. Müqəvvaya ölənin paltarları – dəri gödəkcəsi geydirilir, “başına” çorab keçirilirdi. Oğuzlar həmin müqəvvaya “tul/dul” deyirdilər. Çul/tul/dul yümşaq dəridən hazırlanmış əşya bildirirdi və indi də türk dillərində “tuluq”, “tulup”, “culka”, “cul” sözlərində ilkin semantik mənası ilə bağlılğını saxlamaqdadır. Azərbaycan dialektlərində “culu çıxmaq”, “çul düşmək” ifadələri də qalmaqdadır. Oğuz qrupu türk dillərində əri vəfat etmiş qadın dul adlanır. Türklərin babalarının ən azından Taştık dövründən ölüyə dul qoyma ənənəsinə sahib olduğunu biz yuxarıda görmüşdük. Bu ənənənin mənşəyi Sibirin tarixöncəsi tayfalarının inamlarından qaynaqlanırdı.
Bu dini funksionerlər ekstaz yolu ilə ruhlar dünyasına meditasiya edən peşəkar şamanlar deyildilər. “Oğuz kağan” dastanında “yuxu yozan, qeybdən xəbər verən” ağ saçlı, ağ saqqallı, müdrik qoca Uluq Türük obrazı var ki, Göy Tanrı yuxularında ona vəhy edir (Bayat 1993). “Kitabi-Dədə Qorqud”da bu obrazın analoqu Qorqud Atadır. 
Şuşada azərbaycanlı əsilzadənin qəbri. V.V.Vereşaqinin tablosu, 1865. 
Qoç baş daşları. Naxçıvan, XIV-XVI əsrlər. Mərhuma 1 il, bəzən daha uzun müddət yas tutulardı. Rəşidəddin “Oğuznamə”sində deyilir ki, Buğra xan arvadı Bayır xatun vəfat edəndə “üç il yas tutdu, otaqdan bayıra çıxmadı, saçlarını kəsmədi” (Rəşiddədin 1999: 50). İslam dünyasına daxil olduqdan sonra, oğuzlar bu adətlərini müəyyən qədər korrektə etmişdilər. “Kitabi-Dədə Qorqud” və “Koroğlu” dastanlarında bu dəyişikliyi əks etdirən məlumatlara rastlana bilərik: ölən igidin atının quyruğun kəsər, atı bəzəyib qəbir üstünə gətirərdilər, ölü tabutda basdırılardı. Sonrakı dönəmlərdə məzar başında at müqəvvalarını at heykəlləri əvəz etmişdi. Azırbaycanda bu adət əxminən XIX əsrə qədər yaşamışdır.
Azərbaycan folklorunda biz qoçun işıqlı dünya ilə qaranlıq dünya arasında mediator olması barədə inamın izlərinə “Məlik Məmməd” nağılında rast gəlirik. Məlik Məmməd quyuda olarkən onu qaranlıq dünyaya “cümə günü qiblə tərəfdən gələn” qara qoç aparır (Qarabağ 2012: 209). Elə burada deyilir ki, Məlik Məmməd işıqlı dünyaya qayıtmaq üçün ağ qoça minməli idi. “Quyu”nun mifoloji semantikası qəbirlə eyniyyət təşkil edir: bu yeraltı dünyayanın keçididir. Qaranlıq dünyadakı maçərasının sonunda Məlik Məmməd “yekə çinar ağaçının dibində uzanır”, bu çinarın başındakı yuvada quşçuğazları yemək istəyən əjdahanı öldürür və Simurq (mətndə “tutuquşu”) onu işıqlı dünyaya qaytarır. Nağıldakı çinar ağacının arxaik semantikası üç vertikal aləmi birləşdirən Dünya ağacına dayanır. Məlik Məmmədin öz əti ilə Simurğu yedirtməsi də, əslində çox-çox qədim – insan cəsədlərinin dəfndən əvvəl ətdən təmizlənmək üçün ağaclarda və ya qayalıq yerlərdə yırtıcı qurd-quşlara təslim edilməsi kimi bir adətin əks-sədasıdır. Dünya ağaçı ilə əlaqəli Simurq obrazının “Avesta”dan qaynaqlandığını və “əjdahaya qalib gəlmiş üçüncü oğul” haqqında hind-Avropa mifini diqqətə alsaq, burada zaroastrizm dəfn elementlərindən də danışmaq olar. Hər halda ölülər dünyasında olan insanın – Məlik Məmmədin qaranlıq dünyadan dönərkən “ətini tökməsi” ibtidai təsəvvürlərə tam uyğun idi. “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda qəhrəman ölən zaman bəylərin “ökür-ökür” ağlaşdığı, “zarlıqlar qıldığı”, qızların yanaqlarını yırtdığı, saçlarını yolduğu, qohumların “ağ çıxardıb, qara geyindiyi”, ağı dediyi barədə məlumatlar verilir. “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy”da Basatın qardaşı Qıyan Səlcük üçün söylədi mətn də bir ağı örnəyidir: Qıraq yerdə tikilmiş otaxların O zalım yıqdırdı ola, qardaş! Yügrək olan atlarun tovlasından O zalım seçdirdi ola, qardaş! Şülənində qırdığın qoyunun O zalım qırdı ola, qardaş! Bisərək-bisərək dəvələrin qatarından O zalım ayırdımı ola, qardaş! Güvəncimlə gətirdügün gəlincügün O zalım səndən ayırdı ola, qardaş! Ağ saqqalı babamı “Oğul” deyü ağlatdın ola, qardaş! Ağca yüzlü anamı “Oğul” deyü sızlatdın ola, qardaş! Qarşı yatan dağım yüksəgi qardaş! Aqıntılı görklü suyumun daşqını qardaş! Güclü belim qüvvəti, Qarannu gözlərimin aydını qardaş! (KDQ 2000: 91). “Kitabi-Dədə Qorqud”da da görünür ki, ölülər dünyası bu dünyanın davamı sayılırdı. Qazan xan Tumanın qalasının təkurunun ölüləri üçün verdiyi aşı “yer altında”, yəni o dünyada əllərindən alıb, onları ac qoyur. Qıpçaqlar və oğuzlar müəyyən vaxtlarda ölüləri üçün qəbrə “yemək-içmək” aparır, qurban kəsirdilər. Bu adət Novruzda məzarın üzərinə bayram şirniyyatı qoyulması, ölünün ruhuna halva çalınması və s. şəkildə son zamanlaradək Azərbaycanın müxtəlif bəlgələrində qorunurdu. Azərbaycanın bir çox yerlərində XX əsrin ortalarınadək “seyid payı” mövcud idi ki, bu da əcdada qurban vermənin bir forması idi. Eposda Beyrəyin ölüm xəbəri eşidiləndə “Ağ evi-eşıgində şivən qopdı. Qaza bənzər qızı-gəlini ağ çıqardı, qara geydi. Ağ-boz atının quyruğunu kəsdilər. Qırq-əlli yigit qara geyüb-göy sarındılar. Qazan bəgə gəldilər, sarıqlarını yerə urdılar. “Beyrək” deyü çoq ağladılar. Qazanın əlini öpdilər. “Sən sağ ol, Beyrək öldi!” – dedilər.... Qazan bu xəbəri eşıtdi. Dəstmalını əlinə alub ökür-ökür ağladı. Divanda zarlıq qıldı. Həp anda bəglər ağlaşdılar. Qazan vardı, odasına girdi, yedi gün divana çiqmadı, ağladı oturdı” deyilir (KDQ 2000: 111). “Koroğlu” şeirlərinin birində də aşağıdakı misra keçir: Qəbrimi qaz qatı-qatı, Üstündə bəzət Qıratı. Haqqın bir gün qıyamatı Qopunca gözlərəm səni. Türklər inanırdılar ki, əri vəfat etmiş qadın əgər sonralar ailə qurarsa belə, öləndən sonra yenə birinci ərinin yanına qayıdacaq. Oğuzlar ölünün 3-ü, 7-si, 40-ı və ilini qeyd edərmişlər. 40-dan sonra gələn bayram (Azərbaycanda əvvəllər yaz – Novruz bayramı) “Qara bayram” sayılardı. XIV əsr Anadoludakı oğuz bəyliklərini gəzmiş İbn Bəttutə oğuz bəylərinin cəsədlərinin mumiyalandığı və qəbirləri üzərində qübbə düzəldildiyi haqqında məlumat verir. O, Saruxanlı bəylərindən birinin vəfat edərkən cəsədinin mumiyalanıb qalaylı dəmir üzlü taxta tabuta qoyulduğu, tabutun da tavanı açıq bir qübbədə asıldığını yazır və əlavə edir ki, “başqa bəylərlə də belə edilmişdi” (İbn-Bəttutə 1993: 42). Səyyah həm də çoxsaylı qəbirlər üzərində evə bənzər taxta otaqlar qurulduğunu qeyd edir (İbn-Bəttutə 1993: 42). Burada varlılar üçün qırx gün ehsan verildiyi, Qurban və Ramazan bayramlarında əvvəlcə qəbirlərin ziyarət olunduğu kimi faktlarla da qaırşılaşırıq (İbn-Bəttutə 1993: 40-42). Nə qərbi Qazaxıstandakı Oğuz yabquluğunda və nə də sonralar oğuzların meyitləri ağacda dəfnetmə və ya yandırma adətlərinə aid faktlar yoxdur. Düzdür, Seyfəddin Rzasoy ağacda dəfn etmənin ümumtürk kosmoloji düşüncəsinin qədim ritual formulu kimi “Dədə Qorqud”da özünü büruzə verdiyini önə sürmüşdür. O, “Balbalçikay” Altay eposunun qəhrəmanı Ermelçinəklə “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı Uruz obrazını müqayisə edərkən yazır: “Atasının Ermelçinəyi dəfn etmək istədiyi ağaclar adi ağaclar deyil. Onlar “ana ağac” (“ene aqaş”) adlandırılır. Ana ağac kosmoloji semantikası baxımından Dünya ağacıdır. Onun “ana” adlandırılması ölmüş qəhrəmanı yenidən doğması ilə bağlıdır. Ana ağacın qəhrəmanın meyitini qaytarması kosmoloji planda onun Ermelçinəyi ölüb-dirilmə formulundan keçirməsi, yəni qəhrəmanın ağacda ölüb-dirilməsidir. Bu halda Ermelçinəyin həmfunksiyası olan Uruzun da ağacda asılması, başqa sözlə, öldürülməsi/dəfn edilməsi onun ağac vasitəsilə ölüb-dirilməsidir (Rzasoy 2015: 395-396). Oğuz mifologiyasına diqqət yetirsək, Oğuz kağanın Yer stixiyalarını təmsil edən oğulları – Göy xan (hava), Dağ xan (torpaq), Dəniz xan (su) bir ağac koğuşunda tapılan qızdan doğulmuşdular. Kamil Hüseynoğlu yazır ki, Dünya ağacının kölgəsində tanrılar və digər mifoloji personajlar nəinki doğulurlar, həm də ölürlər. “İncil” əfsanələrindən də buna misal göstərmək olar: bir qayda olaraq, deyilir ki, İisus (İsa) xaça mismarlanmışdır. Ancaq “xaç” kimi tərcümə edilən söz yunan dilindəki orijinalda hər yerdə “stavros” (dirək) və ya “ksyulon” (ağac) şəklində yazılmışdır. Bu isə o deməkdir ki, xristian xilaskar ağaca və ya dirəyə mismarlanmışdır. Bundan əlavə, rəsmi kilsə tərəfindən rədd edilən xristian əfsanələrində açıqdan-açığa bildirilir ki, İisus Dünya ağacının üzərində ölmüşdür” (Hüseynoğlu 2010: 76). Beləliklə, Dünya ağacında dəfn yenidən (tezliklə) həyata qayıtmaqla bağlı təsəvvürləri əks etdirirdi. Sibirdə - Yakutiyada XX əsrin II yarısınadək şamanların dəfn olunduğu ağacüstü qəbirlərə - aranqaslara rast gəlinməsi bu tip dəfnin orada müəyyən kateqoriyadan olan insanlar üçün hələ uzun müddət tətbiq edildiyini göstərirdi. Anadoludakı türkmən bəyliklərinin, eləcə də Osmanlı dövrünün bir çox günbəzvari türbələri ikimərtəbəli tikilirdi. Yer səthindən aşağıdakı alt qat cəsəd olan məzar otağından ibarət olurdu, üst qatdakı otaqda tabutun əksi kimi boş sənduqə yerləşirdi. Ola bilsin, cəsəd bir müddət bu sənduqədə saxlanılıb, sonra aşağıda basdırılırmış. 
I Sultan Süleymanın dəfn mərasimi. “Tarih-i Sultan Süleyman” əsərində miniatür, 1579. Osmanlı sultanları vəfat etdikdə onların məzarı üstə çadır qurulub, 40 gün “Quran” oxunurdu. “Tarih-i Sultan Süleyman”dakı (“Zəfərnamə”də) bir miniatürdə 1566-cı ildə Zigetvarda ölmüş I Sultan Süleymanın tabutunun üstünün qıraqları qırmızı haşıyəli Kəbə örtüyü ilə örtüldüyü, baş tərəfinə isə padşahın böyük çalmasının taxılmış olduğu görünür. Şəkildə sultanın məzarının bir çadır içərisində qazıldığı da aydın verilib (Yazar 2014: 95). Məzar üzərində çadır qurulması və ya nəşin çadıra qoyulmasının bir qədim türk ənənəsi olduğunu biz artıq yuxarıda qeyd etmişdik. Jan-Pol Ru da qədim türklərin matəm çadırı haqqında əski mənbələrdəki məlumatları incələyərək yazırdı ki, çoxsaylı mətnlərdən ölünün çadıra yerləşdirildiyini öyrənə bilirik. “Şübhəsiz ki, sözü gedən çadır, ölənin hayatda ikən sahib olduğu çadır deyildir. Bu çadır, ümumən cənazə törənləri üçün istifadə olunan, ya da bu vəsilə ilə qurulan xüsusi bir yer, bir dəfn yeridir” (Ru 2000: 219). Osmanlı padşahları vəfat etdiyi an ölümü xalqa və orduya duyurulmazdı. Adətən ölüm faktı, yeni sultanın saraya gəlib taxt-tacı təhvil aldığı vaxtadək – 10, 20, 40 və s. gün müddətində gizli saxlanılırdı. Bunun ritual xarakterli olmayıb, düşmənin vəziyyətdən sui-istifadəsinə və ölkədə hər hansı çaxnaşmaya yol açmamaq məqsədi güddüyünü söyləmək lazımdır. Osmanlı sultanlarının mumiyalanmasına bir Səlcuq ənənəsinin davamı kimi baxılsa da, adətən uzaq səfərlərdə öldüyü üçün paytaxta gətirilməsi uzun zaman tələb edən və ya siyasi səbəblərdən ölüm faktı gizlədilən padşahların cəsədinin dəfnə qədər saxlanılmasının başqa yolu da yox idi. 1501-ci ildə dəniz quldurları tərəfindən əsir alınıb Osmanlı sarayına qul kimi satılan və 10 il Sultan II Bəyazidin xidmətində çalışan Covanni Antonio Menavino Anadoluda şahidi olduğu yas mərasimləri haqqında qeydlərində türklərin müharibədə məğlub olduqda və ya böyük dövlət adamlarından, sultan ailəsindən vəfat edən olduqda bütün ölkədə matəm elan etdikləri barədə məlumat verir. Sultan Bəyazidin oğullarından biri vəfat edərkən gözyaşı axıdaraq hökmdarlıq çalmasını yerə vurduğunu, otağındakı bütün bər-bəzəyi ortadan qaldırıb, xalıları tərsə cevirtdirdiyini, ölkədə 3 günlük matəm elan edib, bu müddətdə dükanların bağlanmasına və heç bir musiqi çalınmaması əmr verdiyini onun qeydlərindən öyrənə bilirik (Vural 2012: 2573). Bununla belə, ümumi götürüldükdə, XV-XVI əsrlərdə Anadolu və Azərbaycan türklərinin dəfn adətləri islam dini ehkamlarına böyük ölçüdə uyğunlaşdırılmağa başlamışdı. 4. Nəticə Dəfn adətlərində ənənələrin stabilliyi türklərin inam sistemində əcdad kultunun çox mühüm yer tutması, əcdadların insan həyatının, taleyinin müəyyənləşməsində daimi iştirakı kimi inamlara bağlı idi. Bundan əlavə, türklər inanırdılar ki, dəfn mərasimlərində hər hansı bir “səhv” ölünün axirət dünyasına gedən yolunda böyük problemlər yarada bilər. Dəfn mərasiminin xüsusi təmtəraqla, “layiqli təşkili” mərhumun axirətdəki vəziyyətinə bilavasitə təsir edən amillərdən sayılırdı. Əcdadların türklər üçün uzun müddət ilahi səviyyədə tutulması qəbirlərin pir, ibadət və tapınaq yerlərinə çevrilməsinə rəvac vermişdir. İslam dini daxilində belə türk xalqları arasında əcdad kultunun bu və ya digər formada mövcudluğunu sürdürə bilməsi (pirlər, övliyalar, ərvahlara inam, seyidlər kultu, ağsaqqallıq və s.) ölümlə bağlı inam və adət-ənənələrin, o cümlədən dəfn mərasimlərinin uzun müddət sabit qalmasını təmin etmişdir. Qaynaqlar Alekseyev 1990 – Алексеев Н.А. Ранные формы религии у тюркоязычных народов Сибири. Новосибирск: Наука, 1990. Bayat 1993 – Bayat F. Oğuz epik ənənəsi və «Oğuz kağan» dastanı. Bakı: Sabah, 1993. Biçurin 1950 – Бичурин Н.Я. Собрания сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. I ч., Москва-Ленинград, 1950. DLT 2006 – Divanü lüğat-it-türk. Bakı: Ozan, 2006. Esin 2006 – Esin E. Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu. İstanbul: Kabalçı Yayınevi, 2006.
Herodot 1972 – Геродот. История в девяти книгах. Пер. и прим. Г.А.Стратановского. Л.: Наука, 1972.Hüseynoğlu 2010 – Hüseynoğlu K. Mifin mənşəyi, mahiyyəti və tipologiyası. Bakı: Elm və təhsil, 2010. İbn-Bəttutə 1993 – İbn-Battutaya göre Anadolunun sosyal-kültürel ve iktisadi hayatı ile Ahilik. Hazırlayan M.Şeker / HAGGM yayınları: 195. Ankara: Sistem Ofset, 1993. İordan 2001 – Иордан. О происхождении и деяниях гетов. СПб.: Алатея, 2001. Kalankatuklu 1993 – Kalankatuklu M. Alban tarixi. Qoş M. Alban səlnaməsi. Bakı: Elm, 1993. Karmışeva 1986 – Кармышева Б.Х. Архаическая символика в погребально-поминальной обрядности узбеков Ферганы / Древние обряды, верования и культы народов Средней Азии. Москва: Наука, 1986, с.139-181. Karpini 1957 – Карпини Дж.П. История монгалов / Джованни дель Плано Карпини. История монгалов. Гильем де Рубрук. Путешествие в Восточные страны. М.: Наука, 1957. KDQ 2000 – “Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyası, I cild. Bakı: Yeni Nəşrlər Evi, 2000. Kovalevski 1956 – Ковалевский А.П. Книга Ахмеда ибн-Фадлана о его путешествии на Волгу в 921-922 гг. Харков, 1956. Kuzmin 2006 – Кузьмин Н.Ю. Окуневский код в семантике тесинско-таштыкской раскраски масок // Окуневский сборник - 2. Культура и её окружение. СПб.: СПбГУ, 2006, c.343 - 351. Kuzmin 2008 – Кузьмин Н. Этапы сложения и развития тесинской культуры (по погребальным памятникам степей Минусинской котловины) / Номады казахских степей: этносоциокультурные процессы и контакты в Евразии скифо-сакской эпохи. Сборник материалов международной научной конференции – Астана, 2008, с.187-204. Qarabağ 2012 – Qarabağ: folklor da bir tarixdir. II kitab. Tərtib edən İ.Rüstəmzadə. Bakı: Elm və Təhsil, 2012.
Potapov 1991 – Потапов Л.П. Алтайский шаманизм. Ленинград: Наука, 1991. Rəşidəddin 1999 – Rəşidəddin F. Oğuznamə. Bakı: Azərnəşr, 1999.
Rubruk 1957 – Рубрук Г. Путешествие в Восточные страны / Джованни дель Плано Карпини. История монгалов. Гильем де Рубрук. Путешествие в Восточные страны. М.: Наука, 1957. Rzasoy 2015 – Rzasoy S. Azərbaycan folklorunda şaman-qəhrəman arxetipi. Bakı: Elm və Təhsil, 2015. Savinov 1994 – Савинов Д.Г. Оленные камни в культуре кочевников Евразии. СПб: СПбГУ, 1994. Stolyarova 2006 – Столярова Г. Р. История формирования и обрядность чувашей-язычников Татарстана // ЭО, 2006. № 2, c.96-115. Vadetskaya 1981 – Вадецкая Э.Б. Сказы о древних курганах. Новосибирск: Наука, 1981. Vadetskaya 1999 – Вадецкая Э.Б. Таштыкская эпоха в древней истории Сибири. СПб.: Петербургское востоковедение, 1999.
Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
adi skiflərin dəfni barədə məluatında ölünün vəfatından 40 gün sonra dəfn edildiyi göstərilir. Ölü basdırıldıqdan sonra təmizlənmə ayini keçirırmişlər. Əvvəl məsh çəkib, sonra başlarını yuyarmışlar, bədənlərini hamamda buxarla təmizləyərmişlər (Herodot 1972: 205).
