Мухтар Казымоьлу (Иманов)

13. Türk xalqlarında Ergenekon bayramı
Türk xalqlarının mövsüm mərasimlərini öz arxaik ritual əsas­la­rına görə bir-birinə bənzərdirlər. Ritualdan mövsüm məra­sim­lərinə və oradan da bayramlara çevrilən bu ənənəvi mədə­niy­yət bütün dövr­lərdə cəmiyyətin təşkilində mühüm rol oynamışdır. Dövlət insti­tutları yarandıqda yenə də mərasimlər dövlətin sosial-mədəni əsas­larından biri olamağa davam edir. Hökmdarların və hökumətlərin bə­zən nail olmadıqları ictimai idarəçəlik və həm­rəy­lik mərasimlər vasitəsilə həll oluna bilir. Ona görə də türk xalqlarının mərasimləri və mərasim folkloru dövlətçilk düşün­cəsinin və davranışlarının möhkəmlən­məsində və sabit xarakter daşımasında müstəsna rol oynayır.

Türklərin qədim rituallarından biri epik ənənədə öz izlərini saxlamış Ergenekon ritualıdır. İndi də Novruz günü Orta Asiya türklərində, xüsusilə, uyğur, tatar, başqırd türklərində “Ergene­kon” dastanı oxunmaqdadır. Bu dastan ayrıca dini bayramlarda Qu­rani-Kərimin oxunması bitdikdən sonra da söylənir. Aşağdakı dastan əlimizdə olan mətnin bugünkü variantıdır:

Ergenekon! Ergenekon!

Davarlar yox oldu,

Kişilər qocaldı,

Yenidən balalar doğdu,

Bizim yolumuz hələ bitmədi.

Əcəba dənizə daha çoxmu var?

Ağaclar yaşıllaşdı, quzular doğdu,

Çiçəklər açdı, indi yaz gəldi.

Bu gün bizim bayramdır.

Ergenekona dönmək istəyirəm [Xəlil 2012].

“Ergenekon” dastanı ilə bizim qeyd etdiyimiz yaz bay­ramı, yəni Novruz arasında müəyyən oxşarlıqlar vardır. Türk­lər 400 il Ergenekon deyilən yerdə yaşadıqdan sonra öz ata - baba yurd­larına atəşin açdığı yoldan çıxıb getmişlər. Deməli od onlara aza­dıq yolunu ata – baba yurdunun yolunu açmış­dır. İlaxır çərşənbə günü qaladığımız tonqallar Ergenekon­da­kı dəmir dağı əritmək üçün yandırılan odla tipoloji baxımdan yaxındır. Bayramdan bir həftə qabaq ölü bayramı kimi qeyd edilən qəbirüstü günü Erge­nekondan çıxmazdan əvvəl ora­dakı qəbirlərlə vidalaşma məra­siminin rəmzi ifadəsi ola bilər. Bu uyğunluqlar bəzi Novruz mə­rasimləri ilə üst – üstə düşür.

Türk tarixində “Ergenekondan çıxış” günü Novruz ki­mi xatırlanmış və bu adla qeyd olunmağa başlamışdır. Əlbəttə ki, bu səbəbsiz deyildir. Ergenekon bayramı təkcə törəyiş deyil, eyni zamanda əski türklərin 400 il əziyyət çəkərək qaldıqları yerdən bir boz qurdun yol göstərməsi ilə xilas olub çox gözəl bir yerə gəlib çıxmaları və yerləşmələrinin bayramıdır. Türklər xilas ol­duq­ları günə və yerləşdikləri yerə “Ergenekon” deyiblər. Bu mə­na­da Ergenekon həm zamandır, xilas, qurtuluş günüdür, həm də məkandır, yeni və çox zəngin bir yerdir. Türklər həmin yerə gəl­dikləri günü, həmin gündə və həmin yerdə ənənəvi olaraq qeyd ediblər. Yeni zamanın və məkanın qeyd olunduğu hadisə, Tanrıya alqış etmə Ergenekon ritualıdır. Məsələnin sakral-mənəvi aspekti də bununla bağlıdır.

14. Sabantuy

Volqaboyu türklərinin “yaz işləri ilə bağlı bayramlarının ən böyüyü Sabantuy və ya “Səpin toyu”dur. Bu bayram yazdakı səpin ilə bağlıdır. Müasir dövrdə yaz şumu çıxarıldıqdan və tor­paq əkin üçün hazırlandıqdan son­ra keçirilir. Sabantuy xalqın kö­nüllü şəkildə bir yerə top­lanaraq qeyd etdikləri musiqili-dramatik tamaşadır. Kənddə ya­ranan bu bayram sonralar şəhərlərə də ya­yılmış və təntənəli şəkildə qeyd olunmağa başlanmışdır” [Ur­man­çe 2002: 62].

Sabantuyda aşağıdakı adətlər yerinə yetirilir:

1) Uşaqlar yeyən yeməklər bişirilir (məsələn, zərə bot­kası);

2) Uşaqlar boyanmış yumurta döyüşdürürlər;

3) At minən gənclər yumurta döyüşür, çay qıra­ğın­da və ya meşədə gəzintiyə çıxırlar;

4) Müxtəlif geyimlər geymiş kişilər yumurta döyüşürlər;

5) Sabantuyda bilək gücü (büləklər jıyu) yarışı olur;

6) Meydanda yarışlar təşkil edilir;

7) Gənclər bir-birinə könül açırlar.

Meydan yarış və tamaşalarına 10 gün qalmış gənclərin at cıdırı təşkil olunur. Buna “at ayağın qızdırmaq” deyilir [Urmançe 2002: 62].

Volqaboyu türklərində Novruz bayramı ənənəvi yaz bayramı kimi qeyd olunur.

15. Hıdırellez
Əski türk mövsüm mərasim­lərin­dən biri də Hıdırellez (Xıdır­ellez, Xıdır İlyas) bayramıdır. Bu mərasim hər il yazda, may ayı­nın beşindən altısına keçən gecə keçirilir. Novruza bən­zər xüsu­siyyət­ləri vardır. Eyni zamanda digər türk xalq­la­rında müşahidə etdiyimiz mövsüm mərasimləri ilə ortaq cə­hət­ləri də kifayət qə­dərdir. Türk və islam mifologiyasında xü­susi bir yeri olan Xızır obrazı özündə əski ritual və inancların izlərini saxlamışdır. Qışın bitib baharın gəlməsi mövsüm mə­ra­simi olaraq qeyd edilmək­dədir. Burada Xızır baharı simvo­lizə edir. Bu bayramda insanlar müxtəlif törənlər təşkil edər, müxtəlif ayinlər icra edərlər. Mü­səl­man türklərin inancına görə Xızır haqq vergisi almış şəxsiyyətdir. Tanrı tərəfindən müsəlmanlığı qoru­maq vəzifəsi verilmişdir. İs­tənilən zaman zühur edə bilən mübarək bir şəxsiyyətdir. Rəva­yətə görə Xızır ilə İlyas qardaş və ya dostdur. Xızırın abi-həyat suyu içərək ölümsüzlük qazanması söylənilir. Əsas vəzifəsi darda qa­lan­lara yardım et­mək, yaxşılıq etmək, təbiətin yaşıl­lanmasını tə­min etmək, bol­luq, bərəkət, qismət və sağlamlıq verən bir vəlidir, kəramət sahibidir. Hıdırellez bayramının da əsas xarak­terini bu xüsu­siy­yətlər müəyyənləş­dirir. Xızır ənənəsində mərasim­lərin ke­çi­ril­diyi günə ümumi olaraq Ruzi-Xızır və ya Hıdırellez adı ve­rilmişdir. Ruzi-Xızır və Ruzi-Qasım deyə ili iki mövsümə ayıran təqvim məlumatları Ruzi-Xızırı yaz mövsümünün baş­lanğıcı sayıb 6 maydan 8 noyabra qədər davam edən müd­dəti- 186 günlük bir dövrü əhatə edir. Rumi 23 ap­re­lə təsadüf edən bu tarix indi də işlətdiyimiz miladi təqvimlə 6 maya uyğun gəlir. İlin 9 noyabrdan 5 maya qədər olan his­səsi - Ruzi-Qasım isə qış mövsümünü bil­dirir. 179 gün olan bu dönəmə “Qasım günləri” də deyilir.

Hıdırellez hazırlıqlarına bir həftə öncədən başlanılır. Ev­lərdə təmizlik işləri görülür, yeməklər hazırlanır. Hər kənddə Xıdırellez şənliklərinin keçirildiyi məlum bir yer olur. Bu yerin suyu, ağacı olan geniş bir yer olması lazımdır. Əsasən böyük ağaclar, mü­qəd­dəs sayılan bulaq başı seçilir. Hıdırellez günü oğlaqlar, quzular kəsilir. Bayramdan bir gün öncə sağmal heyvanı olmayan ailələrə süd paylanır. Xüsusilə, süddən börək və sütlaç hazırlanır. Hazır­lanan yeməklərin ço­xu xəmir yeməkləri olur. Bunlara börək, yu­murta, peksimet, pogaça, kolaç, kalburüstü aiddir. Eyni zamanda qarğıdalı bi­şi­rilir, noxudlu çörək hazırlanır. Hıdıellezden bir gün əvvəl ax­şam kənddə olanlar Hıdırellezə çağırılır. Bu bayramın da Novruz kimi bir sıra mərasimləri, inancları və oyunları vardır. Ayrıca olaraq, fevral ayının ortalarında Anadolu ələviləri “Xı­zır cəmi” mərasimi keçirirlər. Ələvilərin qeyd etdikləri “Cəmrə” də bizim “Çilə çıxdı” mərasiminə bənzərdir. Belə bənzərlik özünü Naxçıvanda fevral ayında keçirilən Xıdır (və ya Xıdır nəbi) bay­ramında da göstərir. Xıdır bayramında əsa­sən un məhsullarından xəmir xörəkləri hazırlanır. Bu bay­ra­mda “Xıdır nəbini çağırmaq” mərasimi keçirilir.

Yazı qarşılama və qışı yola salma mərasimləri türk xalq­larında rəngarəng formalarda keçirilmişdir. Bununla yanaşı təbiət hadisələri ilə bağlı (Günəşi çağırmaq, yağış yağdırmaq, yel əsdirmək və s.) keçirilən kult xarakterli arxaik rituallar mövsüm mərasimlərinin tərkibinə daxil olaraq onu sakral elementlərlə zən­ginləşdirmişdir. Sakrallığın (magik funksiyanın) sıradan çıxması ritualı (əyləncə funk­­­siyalı) oyuna çevirmiş və şənlik (şölən) şək­linə düşməsinə şərait yaratmışdır.

Altayda martın 21-də Yilqayak bayramı qeyd edilir. Bu bay­ram da Novruz kimi baharın gəlişi, təbiətin canlan­ması, yeni bir ilə qədəm qoyulması üçün keçirilir. Süfrəyə bal qatılmış qatıq, dondurulmuş və qurudulmuş ət, qoyun və mal dırnağından ye­məklər qoyulur. Altaylarda yaz mövsümü ilə bağlı keçirilən Yıl­qayak mərasimində alqış edilir, şeir söylənir, mahnı oxunur. Al­taylarda xalq bayramı Çaqa bay­ram (Ağ bayram) “Yeni il”dir. Bu bayramda San saları mərasimi keçirilir. Mərsimdə oda səcdə edilir və ondan rəhm dilənir. Çaqanın bayram edilməsi kosmos­dan asılıdır. Me­çin ulduzu (Pleyada bürcü) Ayın yanından keçən­də Çaqa bay­ramı başlanır. Bay­ramda icrası vacib olan ritual uşaq­ların və böyüklərin qarda yuvarlanmasıdır. Bununla ruhun və bədənin şərdən və qaran­lıqdan təmiz­lənməsi gerçəkləşdirilmiş olur. San saları mərasimi yeni ay görünəndə başlanır və ona əv­vəlcədən hazırlaşırlar. Evin şərq tərə­fində yüksək bir yerdə daş qoyulur. Günəş şüaları görünəndə daşın üstündə od yan­dırırlar. Odun ətrafına süd məhsulları qoyurlar və dua edirlər. Odun üs­tü­nə süd çilənir və Yeni il üçün diləklər dilənir. Bu bayramda adam­lar bir-birlərinə hədiyyələr verirlər. Eyni zamanda bu bay­ramda adamalar bir-birlərindən soruşurlar: “Yıldı kandın çık­kan”? (İldən necə çıxdın). Bu suala “ie” (yaxşı) cavabı veril­məli­dir. Bundan sonra xalq gəzintisi və milli idman oyunları başlanır.

Başqırdların yaz bayramı Habantuydur. Haban­tu­yun mifo­loji mənası kult mərasimi və yarışlardan ibarətdir. Baş­qırdca yaxşı mənasında olan arın, yarmaq mənasında olan yarın, yarış mə­nasında olan yarış –r/ar kökündən olduğu ehti­mal edilir. Belə düşünülür ki, Ural çayının buzlarının ya­rıl­ması yazın gəlişinin ilk əlamətidir. Habantuyda göstərilən bü­tün yarışlar başqırd mifo­logiyasını simvolizə edir. Bayramın adı isə Habanddır.

İstənilən xalqın mifologiyası qədim dövrlərdən kultla sıx bağ­lı olub. Mifologiya kult vasitəsilə reallaşıb, burada hər bir ritual insanların Tanrıya ibadət hərəkətlərini təcəssüm et­di­rir. Bu­nun nəticəsində kult şəbihə çevrilir.

Başqırdıstanda yazın gəlişini, təbiətin oyanışını göstərən ilk yaz bayramı Karqatuydur. Bu bayramda 12 yaşından yuxarı oğlan uşaq­ları və qadınlar iştirak edirlər. Bu bayramın əsas məq­sə­di gələn yaz mövsümünün uğurlu olmasına təsir göstərmək­dir. Bayramın əsas ritualları:ərzaq toplamaq, mərasim sıyı­ğı hazır­lmaq, kollektiv gəzinti, quşların yemlənməsi, birgə xe­yir-duadan ibarətdir. Bu bayramda qadınlar dağ başına qalxır, ağacları bəzəyir. Yağış yağması arzu edilir. Buğda sıyığ, hə­diy (tarı but­kası) kimi ritual yeməkləri hazırlanır.

Səpin başlananda Sabantuy, biçindən sonra isə Yıyın, Tuy yıyını mərasimləri keçirilir.

Başqırdların Günəş tanrını (Tösre Qoyaşı) qarşılama mə­rasimində üzü günəşə doğru dayanılır, ovuclar üzə tərəf olmaqla əllər açılır. Xalq inancına görə Günəş tanrı sağlamlıq verir. Gü­nəşə müraciətlə oxunan ritual mətni belədir:

Ey Qoyaşım! = Ey Günəşim!

Ey, Tösre Qoyaş! = Ey Tanrı Günəş!

Yaqtı kin birzes = İşıqlı gün verdin!

Tınıs tin bir! = Dinc gecə ver!

As itmö! = Ac etmə!

Yalanqas itmö! = Yalın etmə!

Qartlıqta moxtaj itmö! = Qocalıqda möhtac etmə!

Yılıt bezze! = İsit bizi!

İret bezze! = Qızdır bizi!

Ey Tösre Qoyaş! = Ey Tanrı Günəş! [Xəlil 2012].

Bu müraciət formullarında Göy Tanrı və Günəş eyniləş­diri­lir. Ayrıca işıqlanmanın özü böyüdülür və müstəqil gücə və ilahi təsirə malik olan və Günü bəxş edən müstəqil tanrı adlan­dırı­lır. Başqırd inanclarında və miflərində Günəş Tanrı ilə Göy Tan­rı differensasiya olunur [İstoriya Başkortstana 2004: 45]. Volqaboyu türklə­rin­də, tatarlarda günəşi qarşılama ritualının iz­ləri folklor mətn­lərində qalmaqdadır. Məsələn:”Koyaş çık, Koyaş çık” – deyə oxunan mətn həmin arxaik ritualın rudimen­ti­dir. Azər­bay­can folklorunda da Günəşi qarşılama ilə bağlı mətn məlumdur:

Gün çıx, gün çıx,

Kəhər atı min çıx.

Keçəl qızı evdə qoy,

Saçlı qızı götür çıx.

Yakut türklərində Tanrının şərəfinə keçirilən yaz bayra­mı Isıaxdır. Bu bayramda kımıs paylanır, oynayır, rəqs edirlər, təbiətin yazda dirilməsi haqqında nəğmələr oxuyurlar [Yakutskie narodnıe skazki 1983: 9]. Bayram xüsusi bir yerdə keçirilir. Həmin yer öncədən bayram üçün hazırlanır. Təxminən yarım ay əvvəl bayramın ke­çiriləcəyi yerə ağaclar əkilir. Şaman yerə qımız səpir, dua­lar edir. Bayramda dilək dilənir, niyyət edilir, əkilmiş ağaca lent kimi parça bağlanır.

Yakutların Isıax bayramı Günəşə və məhsuldarlıq mə­ra­siminə həsr olunur. Bu bayramda Günəş səma atı kimi qəbul edi­lir və o Yuryunq Ayıı Toyonun (Ağ yaradıcı cə­nab) özü kimi başa düşülür. Isıax bayramını ritualı və alqışı bi­lən hörmətli adamlar icra edir.

Qazaxıstanda, adətə görə, evlərin divarlarına, müxtəlif əşya­lar üzərinə gil qablar atıb sındırırlar. Bu adət köhnə ilin pislik­lərindən, xəstəliklərindən yeni ildə uzaq olmaq məqsədi daşıyır. Qazaxlar da tonqal üzərindən atlanırlar. Novruz kö­cü, Novruz şorbası və ya Lapa adlı yeməklər bişirilib qon­şulara paylanır [Xəlil 2012].

Oğuz türkləri olan qaqauzların müstəqil bir xalq kimi for­malaşmaları Balkanlarda başlamış, şimal-şərqi Bolqarıstanda tamamlanmışdır. Əsrlər boyu qaqauzlar bolqarlarla, yunanlarla, türklərlə, rumınlarla, moldovanlarla qonşuluqda yaşamışdır. Xristianlıq etnik proseslərə və qaqauzların əcdadlarının mənəvi mədəniyyətinə ciddi təsir göstərmişdir. Qaqauz türkləri bayrama “yor­tu günü” və ya “yortu” deyirlər. Qaqauzlarda iki xalq təqvimi özünü göstərir: heyvandarlıq və əkinçilk. İl iki his­səli dövrə bölünür: yaz və qış. Yaz Hederlez, qış isə Kasım bay­ramı ilə başlanır. Dörd mövsümlü xalq təqvimində isə bura ilkyaz və güz də əlavə olunur. Qaqauzların yaz bayramları 1 mart, Qırxlar günü, Blaqo­ve­şanie sayılır.

“Mardın Birində” (1 mart) xalq yazın başlanmasını qeyd edir. Evlərə qırmızı parça bağlayırlar. Buna “kırmızı marta par­çası” deyilir. Qırmızı rəngli parça bağlanması günəşə təsir gös­tərməklə günəşin daha parlaq olması inancını özündə ifadə edir. Bayram günü evlər təmizlənir və tullantılar küçəyə atılır. Bu za­man: - “Mart içeri, pirelər dışarı” deyilir. Uşaqların əllərinə, hey­vanların boyunlarına “marta” dedikləri qırmızı sap bağlayırlar. İnanırlar ki, bu onları şər qüvvələrdən qoruyacaqdır.

Qırxlar günü baharın gəlməsi və kənd təsərrüfatı işlərinin baş­lamasının qeyd olunmasıdır. Yayın başlaması Rusal həftəsi (“Troitsa”dan sonra qeyd olunur), payızın başlaması Preobra­jenie bayramı (6/19 avqust), qışın başlanması – Canavar bayramı (Canavar yortuları) isə noyabrın ortalarında keçirilir.

Qırxlar günü (“Kırk ayoz”, “Kırk meçik”, “Kırk kaşık”) mart ayının 22-də, gecə-gündüz bərabərliyi zamanı keçirilir. Bu gün bir çox şey 40 dəfə edilir. 40 dəfə ibadət edilir, 40 stəkan şərbət paylanır, kartof və başqa toxumlar əkilir. Qadınlar həyətdə tonqal qalayırlar və ağacla yerə vururlar ki, yer “yuxudan oyan­sın”. Qeyd edək ki, “Qırxlar günü”ndə rast gəldiyimiz 40 sayının magik gücünə inam xristianlıqdan da, müsəlmanlıqdan da çox qədimdir.

Hederlez 23 aprellə 6 may arasında keçirilən ən vacib bay­ramlardan biridir. XIX əsrdə bayramın üç gün davam etdiyi haqqında məlumatlar vardır. Bu bayram yeni heyvandarlıq möv­sümünün başlanması ilə bağlı keçirilir. Bayramda ölmüş əcdad­ların şərəfinə qurban kəsilir. Həmin gün hər kəs müqəddəs Georgi şərəfinə qurban verir. Georgiyə qurban verilməsi çox qədim hadisədir. Həmin günə qədər qoyun əti yemək olmaz. Qurban kəsilən heyvanın qanından uşaqların alınlarına və evin divarlarına xaç çəkilir. Bu da şər qüvvələrdən qorunma məqsədini izləyir. Mərasim kilsənin həyətində və ya həyətlərdə təşkil edilir.Yemək zamanı sümüyü sındırmaq olmaz. Bu heyvanlara zərər verməmək və ölülərin diriləcəyi inancı ilə bağlıdır. Bayramda gənclər yel­lən­cəkdə yellənər, uşaqları çəkərlər, onların bir ildə nə qədər bö­yüdüklərini ötən illə müqayisə edərlər.

Yağış çağırma mərasimi may ayının 1-dən 14-dək olan müd­dətdə keçirilir. Bu mərasimdə ağlaşılır və Qermanço adlı gil kuk­la dəfn edilir. Qızlar evləri gəzir, ağı oxuyurlar və yas məra­simi üçün ərzaq toplayırlar. Bənzər mərasimlər Balkan-Karpat regio­nunda geniş yayılmışdır.

Troitsadan sonrakı həftə “Rusali aftası” (su pərisi həftəsi - A.X.) adlanır. Bu xristianların Prepoloveniya bayramına bənzər­dir. Qaqauzlarda rusali obrazı ikili xarakterlidir. Bir tərəfdən bu obraz İran və türk pəri obrazlarına bənzərdir, digər tərəfdən isə rusali demonik, şər qüvvə hesab edilir. Eyni zamanda rusali su stixiyası ilə bağlı məhsuldarlıq ruhu hesab edilir. Onun bu xüsu­siy­yəti bütün şərqi slavyan rusali mərasimləri üçün xarakterikdir. Kəndlərdə təntənəli şəkildə “Rusaliləri gətirmə” mərasimi təşkil edilir və burada məqsəd məhsuldarlığa sakral dəstəyi təmin et­məkdir. “Rusali aftası” bitdikdən sonra “Rusaliləri koolama” mərasimi ilə rusalilər yola salınır.

Blaquşteni bayramı Pasxa kimi çox böyük bayramdır. Həmin gün heç bir iş görülmür. Xalq inanclarına görə hətta həmin gün quşlar belə yuva qurmurlar. Bu bayramda səhər tezdən tonqal qalanır. Tonqalın ətrafında ölmüş əcdadların gəlib qızınacaqlarına inanırlar [Kvilnikova 2001].

Qırğızıstanda Novruzda tonqal qalamırlar, amma evin, hə­yətin odla arınması adəti var. Qırğızlar bunu qədim türk şa­man­larından qalma adət hesab edirlər. Onlar “Alas-alas, bəla­dan xi­las”- deməklə, öz həyətlərini odla pis ruhlardan tə­miz­lə­yirlər. Darı yarmasından “Novruz köcö” adlı bayram ye­mə­yi hazırlanır. Qırğız süfrəsində məxsusi olaraq Novruzda quzu ətindən əriştəyə oxşar un məmulatından hazırlanmış beş­bar­maq da olur. Bu şirniyyat əllə yeyildiyi üçün belə ad­lanır.

Türkmənistanda bayramdan beş-altı gün öncə, evlərin təmiz­lənməsi başlanır. Türkmən çörəyi, plovu və müxtəlif şir­niy­yatlar hazırlanır. Səməni Novruzun xüsusi yeməyi sayılır. Bir neçə ailə bir araya gəlib, böyük bir qazanda buğda, un və şə­kərdən səməni bişirirlər. Bayrama bir gün qalmış bişirilən bu yemək 21 martda süfrələri bəzəyir (15). Türkmənlər Nov­ruz tonqalına “saman otu” deyirlər. May ayının sonuncu bazar günü xalça bayramı, iyunun üçüncü bazar günü taxıl bayramı (Qala bayramı) keçirilir. Eləcə də Türkmənistanda Darveşona, Mexrjon (hədiyyə bayramı), Erqa uruq kadaş (Səpin bayramı), Uzum sayli (Üzüm bay­ramı), qa­dınlar bayramı (Bibi-şeşanba) və b. bayramlar keçirilir. Türk­mə­nistanda yeni il Novruzla başlanır. Ona görə də Nov­ruz yüksək səviyyədə təşkil edilir. Bununla yanaşı türkmənlə­rin ənənəvi yaz şənlikləri vardır: Lola sayili (tülpan bayramı) və Çuç­moma sayili (qardələn bayramı), Suv Sayili (su damcısı, ap­relin ilk bazar günü), Turkmen atları sayili (türkmən atları bay­ramı, aprelin son bazarı). Avqustun ikinci bazar günü Kovun sayili (yemiş bay­ramı) düzənlənir. Sentyabrın sonunda isə Xosil bayramı (məhsul bayramı) təşkil edilir.

Özbəkistanın Səmərqənd, Buxara, Ən­dican şəhərlərində Nov­ruza həsr edilmiş şənliklər bir həftəyə qədər davam edir. Özbək­lərin bişirdikləri xüsusi yeməklərdən ən əsası məşhur özbək plovu, samsa və sümələkdir. “S” hərfi ilə başlayan sünbül, səbzi, sirkə, iy­də (sancid) kimi 7 nemət süfrəyə düzülür. Güləş və at yarışları bay­rama xüsusi bir gö­zəl­lik qatır. Novruz günü bir-birini qucaq­lamaq və danışmağa başlamazdan əvvəl üç qaşıq bal yemək ən əski adət­lərdəndir. Bölgələrdə təsərrüfatda çalışan yaşlı insanlar əlini yağa ba­tı­rıb öküzlərin buynuzunu yağlayır ki, yeni il bərəkətli olsun.

Özbəklərdə aşağdakı mövsüm mərasimləri qeyd olunur:

1) Qış gecələri və ya məclisləri (qap-qaştak, yasa-yu­sun). Bu bizdəki “Çilə çıxartma”ya uyğun gəlir.

2) Yaz bayramları – Navruz, Şoxmoylar (öküzlərin şum üçün sahəyə sürülməsi, yəni şum çıxarmanın başlan­ması), Lola (lalə), Kizil qul (qızıl gül), Loy tutiş (palçıq vermə, yəni ev tikməyə başlama) bayramları.

3) Yay təntənələri içində Kavun sayli (yemiş bayra­mı), Çoy momo və s.vardır.

4) Payız bayramları məhsul yığımı ilə əlaqəli olur. Bu­raya Mexrqan, Thamol çakiriş, Uzum sayli (üzüm bayramı) və b. misal ola bilər.

Özbəklər Novruz süfrəsinə “s” hərfi ilə başlayan yeddi ədəd ye­mək və yeddi cür ədviyyat qoyurlar. Ayrıca olaraq, süfrəyə böyük bir çörək, ətrafına boyalı yumurtalar və yaşıl yarpaqlar qoyulur. Bir həftə ərzində qeyd olunan Novruz günlərində müxtəlif ta­maşalar təşkil olunur, oyunlar oynanır .

Türkiyənin cənub-şərqi Anadolu bölgəsində, Qaziantep və onun ətrafında 22 mart gününə “Sultan Novruz” adı ve­ri­lib. Bu bölgədə, eləcə də, Qarsda Azərbaycanda olduğu kimi, “qapı pus­ma”, “baca-baca” adətləri yaşadılır.

Türkiyədə yaz bayramı həm Novruzda, həm də Hıdırel­lezdə qeyd olunur. Novruz daha çox Anadolu sahəsində yay­ğın­dır. Hıdırellez ise Türkiyədə ən geniş yayılmış yaz möv­süm məra­si­mi­dir. Novruz martın 21-də, Hıdırellez isə may ayı­nın 6-da bay­ram edilir. Azərbaycanda fevral ayında keçiri­lən Xıdır Nəbi mə­ra­siminin Hıdırelleze müəyyən bənzərliyi olsa da, fərqli xüsu­siyyətləri də vardır. Xıdır Nəbi qışın orta­sında, Xıdırellez ise ya­zın ortasında keçirilir. Mərasimin möv­sümlə əlaqəsindən belə anlaşılır ki, bunlardan biri qışın yola sa­lın­masına göstərilən sakral ritual dəstəyi, digəri isə yazın gəlişinin təntənəsidir. Birincidə mis­teriya, ikincidə isə karna­val­lıq aparıcı mövqedədir.

Tatarlarda yaz bayramı Karqa botkasıdır. Bu bay­ram yazın gəlişi münasibətilə keçirilir. Bayramda gənclər idman yarışları təşkil edir, oxuyur, oynayırlar. Tatarların yaz bayramlarından biri olan Karqa botkası və ya Karqa tuyu (qarğa toyu) yazda sığır­çın­lar uçub gəldikləri zaman (may ayında) keçirilir. Bizdə qaran­qu­şun gəlməsi yazın gəlişini bildirdiyi kimi. Təbiət hadisələrinə görə yazın gəlişini müəyyənləşdirmək və bayram etmək ən qədim zamanlardan türk xalqları üçün xarakterik olmuşdur. “Bir qarğa ilə qış gəlməz” (M.Kaşqarlının “Divan”ında) atalar sözündən də görünür ki, mövsü­mün gəlişi səma cisimlərinin vəziyyəti, təbiətin oyanması, ilk çiçək­lərin cücərməsi və əlbəttə ki, quşların köçü ilə müəy­yən­ləşdiril­mişdir. Bizdə yazın ilk müjdəsini gətirən qaran­quş, bahar quşu sayılır. İnsanlar ona xüsusi bir sevgi göstərirlər. Bu quşlar çox zaman insanların yaşadıqları evlərin eyvanlarında yu­va qurur və ona heç kim toxunmur. Onun müəyyən bir statusu ol­­duğu görünür. Amma, qaranquşla bağlı bayram və ya hansısa mə­rasim elementi saxlan­mamışdır. Qaranquşla bağlı meteoroloji folklor nümunələri mövcud­dur (məsələn: “qaranquş alçaqdan uçar­sa, yağış yağar”). Azərbaycan­da ilk gələn quşlar qaran­quş­lar, Tatarstanda isə sığırçınlardır. Sığırçınlar qışı Azərbaycanda keçi­rirlər, yazda isə Tatarıstana köçürlər. Tatarlar inanıblar ki, ya­zı sığırçınlar gətirirlər və bu münasi­bətlə də bayram təşkil ediblər. Bu bayramda sığırçınlar təriflənirlər:

Karqa əytə: karr, karr, tuem kitte-barr, bar,

Yarma, kükəy alıp bar, söt-maehnı taqın al.

(“Qarqa deyir: qarr, qarr, toyum gəldi, varr, var

Yumurtanı al gətir, ət, yağ, süt gətir, bol çörək gətir,

tez gəl şənliyə”).

16. Əməl bayramı
Sibir tatarlarında yaz gecə-gündüz bəra­bər­liyi Əməl/Amal, Həştərxan tatarlarında Əmil/Amil adlanır. Amal sözü tərcümədə mart ayının adıdır. Ayın adı ilə bayram da ad­landırılıb. Amal bayramı hər il mart ayının 21-22-də keçirilir. Bu bayramda uşaqlar qapı-qapı gəzir, nəmər yığırlar:
Əməl könne yaz bulır,

Küktə bolıt az bulır,

Xayvannar arık bulır,

Bılbıl koş şikər çəynər,

Karqanın eçe kaynar
(“Əməl günü yaz olur,

Göydə bulud az olur,

Heyvanlar arıq olur,

Meşədə bülbül ötər,

Qarğanın içi qaynar”)

[Ramazanova 2001: 128].

F.Bayazitov Novruz və Amalı təqvim bayramı hesab edir və onların məzmunundakı bəzi fərqləri izah edir. Məlumatlardan aydın olur ki, bayramın adı Amal olsa da qapı-qapı gəzən şa­gird­lər (nəürüzçelər - novruzçular) ona “Nauruz” deyirlər [Kama­liyeva 2008].
17. Narduqan
Qədimdə dünyanın bir çox xalqlarında yeni il günəşin ye­nidən doğulmasından, yəni dekabrın 24-ündə günəşin qış dönüm nöqtə­sindən başlamışdır. Volqaboyu türk­lərində dekabrın 24-də qeyd olunan Narduqan bayramı buna bir nümunədir. Bayram 2 həftə davam etmişdir. Bu bayrama baş­qırd­lar da tatarlar kimi Narduqan, çuvaşlar Nartukan və ya Nar­ta­van, Volqaboyu türk­ləri ilə qon­şuluqda yaşayan udmurtlar Nar­duqan, mordvalılar Nardva və Nardvan deyirlər. R.Yaqafarov qeyd edir ki, bu bay­ram təbriklə başlanır. Uşaqlar qapı-qapı gə­zir və ev sahiblərini təbrik edirlər:

Narduqan, Narduqan, Narduqan, xujalar!

Kotlı möbərək bulsın, tormış tünqərək bulsın!

(Narduqan, Narduqan, Narduqan, ağalar!

Qutlu mübarək olsun, həyat sevincli olsun!)

Narduqan üç hissədən ibarətdir:

1. Təbrik. Bu Novruz bayramı mərasiminə bənzərdir.

2. Maskarad geyimi. Adamlar müxtəlif şəkildə geyinir və teat­ral maskarad təşkil edirlər. Bayramın bir hissəsi də evləri gəzmək və qonaqlanmaqdır. Bunun əsas şərti isə gəzənlərin ta­nın­­mamasıdır. Əgər onların geyimləri uğurlu deyilsə, tanınır­lar­sa onlara deyilir:

Narduqanqa çıkkan bulqan tolıbı da bulmaqan,

Bazarlarqa barqan bulqan, tulıqı da bulmaqan.

(Nərdivana çıxdın, tulubu (geyim) tapmadın,

Bazara getdin (xeyri olmadı) tulıqı tapmadın).

3. Fal. Bayramın adətlərindən biri də faldır. Bu adətin indi qaldığı haqqında məlumatlar vardır.

Novruz daha çox müsəlman tatarlar arasında geniş yayılıb. Amal isə Sibir və Həştərxan ta­tarları tərəfindən Novruzun ana­loqu kimi qeyd olunur.