Мухтар Казымоьлу (Иманов)

Vural 2012 – Vural T. Avrupalılara ğöre Osmanlı Döne­minde Askeri Müzik Geleneği // Turkish Studies – International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/3, Summer 2012, p.2569-2584, Ankara.

Yazar 2014 – Yazar T. Osmanlı Defin Merasimlerinde Otağ Kurma Geleneği // Türk Tarih Kurumu Bülleteni, cilt: LXXVIII, Ankara, 2014, s.93-122.

AZƏRBAYCAN NAĞIL VƏ DASTANLARINDA

DÖVLƏTÇİLİKLƏ BAĞLI MƏRASİMLƏRİN İZLƏRİ
Oruc ƏLİYEV

[e-mail]
THE SIGNS OF RITUALS DEALING WITH STATEHOOD IN AZERBAIJAN TALE AND EPOSES

SUMMARY

Tale and eposes describe the different sides of life, at the time the rituals dealing with statehood with simple language and transmit from generation to generation. In tale and eposes the attitude to state, power, ruler, the choosing of ruler, the con­sultations of ruler with the vizier-vikier and nation, ruler-prince relations, the ruling of state, the division of part, the collecting of tax, declaring war etc. are noted.

We came to the conclusion that though the rituals in statehood history sometimes were forgotten, as reflecting in tale and eposes in addition to historical sources, they were lived in the memory of nation, passed from generation to generation.

Key words: king, bird of happiness, choosing of ruler, belief, the improvisation of tale-teller, consultation, statehood outlook, statehood traditions
СЛЕДЫ ОБРЯДОВ СВЯЗАННЫХ

С ГОСУДАРСТВЕН­НОСТЬЮ

В АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ДАСТАНАХ И СКАЗКАХ

РЕЗЮМЕ

Сказки и дастаны отражают разные стороны жизни на­рода, так же простым языком описывают обряды, связанные с принципами государственности, передавая их из поколения в поколения. В сказках и дастанах раскрываются ряд главных тем, в том числе, государственность, правитель­ственность, отношение к правителю и его избранию, взаимоотношение пра­вителя с народом, а так же вопросы руководства госу­дар­ством, раздел земель, сбор налогов, военные действия и т. д.

В статье подчеркивается, что официальные церемонии, которые нашли свое отражение в сказках и дастанах, в связи с историческими процессами постепенно забываются. Но при этом они живут в памяти народа и передаются из поко­ления в поколение.

Ключевые слова: падишах, птица счастья, правитель, вера, импровизация сказителя, совет, мифологическая миро­воз­зрение, традиции государственности.
Arxeoloji materiallar və maddi mədəniyyət nümunələri qə­dim tarixi maddi olaraq, folklor isə mənəvi olaraq qeydə alır. Zaman keçdikcə çoxçalarlılığı, zənginliyi artan folklor cəmiy­yət­də inkişaf edən ictimai, iqtisadi, mənəvi proseslərin ifadəsinə çevrilir, milli yaddaşın, milli xarakterin nəsildən-nəslə ötürülməsi funksiyasını yerinə yetirir. Minilliklərdən gələn mənəvi zəngin­lik­ləri özündə toplayan folklorda tarixi inkişafın mərhələləri, döv­lətçilik ənənələri, əxlaqi dəyərlər, maddi-mənəvi mədəniyyət, ailə və ailə məişəti, etnik proseslər, dini təsəvvürlər və s. əksini tapır.

Qədimdən əkinçilik və maldarlığın yayılması sənətkarlığın müxtəlif sahələrinin, ticarətin, yaşayış məskənlərinin, bütövlükdə maddi və mənəvi mədəniyyətin inkişafına gətirib çıxarmış və bu proses tayfa birliklərinin, ilk dövlətlərin yaranması müstəvisində, onunla paralel və ya bir-birini tamamlayan mərhələlərlə baş vermişdir. Yəni ilk tayfa birləşmələrindən müasir dövlətlərə qə­dər müxtəlif tarixi-coğrafi reallıqların, fərqli etno-mədəni mühit­lərin yaratdığı dövlət təşkilatı bu və ya digər səviyyədə folklorla, mifologiya ilə sıx bağlı olmuşdur.

Xalqın dövlət və dövlətçiliklə bağlı düşüncələri, hökmdar -xalq, dövlət - xalq münasibətləri ilə bağlı arzuları, münasibəti folk­lor­da ifadəsini tapmışdır. Yəni folklor həyatın müxtəlif tərəf­lərini, o cümlədən dövlətçiliklə bağlı məsələləri özünün sadə dili ilə təsvir edir, nəsillərdən-nəsillərə ötürür.

Nəhəng Avrasiya məkanında bir çox dövlət yaratmış türk xalqlarının folklorunda dövlətlə, dövlətçiliklə bağlı təsəvvürlər kifayət qədər geniş yer tutur. Saysız-hesabsız folklor nümunə­lə­rin­də dövlətçiliklə bağlı məsələləri bir yerə toplamaq, təhlil et­mək böyük tədqiqat işinin predmetidir. Bununla yanaşı, türk xalqlarının nağıl və dastanlarını tədqiqata cəlb etməklə dövlət­çiliklə bağlı adət və mərasimlərin xüsusiyyətlərini müəyyənləş­dir­mək mümkündür.

Dövlətçilik ənənələrinin folklorda axtarılması təsadüfi deyil­dir. “Dövlətçilik ənənəsi qədim olduğundan xalq yaradıcılığında, xalq düşüncə və davranışında, ictimai-siyasi əxlaqda sabit mənəvi dəyərlər yaranmış, müxtəlif folklor janrlarında ifadə olunmuşdur. Folklor bir tərəfdən dövlətçiliyin mənəvi əsaslarını möhkəmlən­dirməyə xidmət etmiş, onu müxtəlif obraz, süjet və motivlərdə xalq yaddaşına köçürmüş, digər tərəfdən onun fəlsəfəsini və es­tetikasını hazırlamışdır” (Xəlil 2014: 3). Tarix boyu Avrasiya coğrafiyasında bir çox dövlətlər yarat­mış türk xalqlarının dövlət mərasim və adətləri dövlət həyatının ayrılmaz bir parçasına çevrilmişdir. Türk xalqlarının folklorunda dövlətçiliklə bağlı məsələlər nağıl və dastanlarda nisbətən sistem­li şəkildə əks olunmuşdur.Bir çox xalqlarda olduğu kimi, türk xalqlarının nağılları mifoloji təfəkkürün ibtidai formalarından biri olsa da müəyyən ardıcıllığa söykənən, səbəb-nəticə fəlsəfi prin­sipinə uyğun gələn sadə struktura malikdir.

Nağıllarda uğur və xoşbəxtlik arxasınca yollanan qəhrəman dost və düşmən qüvvələrlə (insanlarla, müxtəlif varlıqlarla) yol yoldaşı olur, üz-üzə gəlir. Yaxşı insan, qəhrəman olmaq istəyi ilə mübarizəyə qoşulan, yola düzələn, qılınc oynadan, fəndgirlik edən qəhrəman fərqli vaxtlarda, mərhələlərdə insanlarla yanaşı müx­təlif varlıqlarla (əjdaha, Simurq quşu, sehrli qara at, qızıl balıq və s.) bir arada olur. Bu hal nağılların mifik tərəfini, sehrini, rəngini artırsa da, qəhrəman sonda real dünyaya qayıdır, mifiklik­dən uzaqlaşaraq həyatının davamını real müstəvidə davam etdirir. Elə bir nağıl yoxdur ki, mifik varlıqların dəstəyini alan, yaxud onlara qarşı mübarizə aparan qəhrəman nağılın sonunda sehrli dünyada qalsın. Yaxud qəhrəmana kömək etmək üçün cildini də­yi­şən varlıq sonradan sehrli dünyaya qayıdır.Yəni nağıllar insanın (nağılçının) alt şüurunun əks-sədası olsa da, burada hadisələr müəyyən bir cəmiyyətdə baş verir. Qəhrəman padşah, vəzir, və­kil, sərkərdə, pəhləvan, cəllad, qazi, əkinçi, çoban, tacir, dərviş və b. ilə üzləşir. Yaxud nağılın qəhrəmanı sadaladıqlarımızdan hər biri ola bilir. Epik janrın ən kütləvi forması olan nağıllar müəy­yən mənada yarandığı dövrün reallıqlarını, xüsusilə nağıl danışan müdrikin, nağılçının həmin reallıqlara, cəmiyyətə münasibətini əks etdirir. Nağıllar mahiyyətindən irəli gələn mifikliklə, nağılçı­nın improvi­za­siyası ilə sıx bağlı olduğundan bir çox hallarda burada əksini tapan dövlətçiliklə bağlı mərasim, adət və ənənə­lərin izlərini tam olaraq qeydə almaq, yaxud bu mərasim və adətin konkret hansı dövrə aid olduğunu dəqiqləşdirmək mümkün olmur. Lakin nağıllara tarixi mənbələr, eləcə də dastanlarla müqayisəli şəkildə baxdıqda bu janr haqqaında daha aydın təsəvvür yaranır.

Nağıllarla müqayisədə türk xalqlarının dastanlarında dövlət və dövlətçiliklə bağlı mərasimlər, ənənələr, adətlər sistemli şəkil­də əksini tapmışdır. Türk xalqlarına məxsus “Boz qurd”, “Oğuz kağan”, “Şu”, “Ərgənəkon”, “Alp Ər Tonqa”, “Kül tiqin”, “Bilqə kağan”, “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Alpamış”, “Manas”, “Koroğlu” kimi qəhrəmanlıq dastanlarında, eləcə də bir çox məhəbbət das­tanlarında türkün etnogenezi, mənəvi dünyası, etnoqrafiyası ilə yanaşı, siyasi idarəçiliyi əksini tapmışdır. Qədim dövr və orta əsr dastanlarında siyasi ideyalar, dövlətçiliklə bağlı adət-ənənələr mif­lərdən, ilkin inanclardan ayrılmasa da, dövrünün ictimai-siyasi mənzərəsini əks etdirə bilir. Türk nağıl və dastanları bu xalqların ortaq etnogenezini, ortaq dil, ortaq maddi və mənəvi dünyasını təs­diqləməklə yanaşı, ortaq dövlətçilik ənənələrinin mövcudlu­ğunu sübuta yetirir.

Orta əsrlərə aid yazılı mənbələr isə türk nağıl və dastanla­rında əksini tapan dövlətçilik mərasimlərinin, adət və ənənələ­rinin real əsaslarını bir daha ortaya qoyur. Mahmud Kaşğarinin “Divani lüğətit-türk” (XI əsr), Yusif Balasağunlunun “Qutadqu bilik” (XI əsr), Seyid Əhməd Yasəvinin “Divani-hikmət” (XII əsr), Əmir Tey­murun “Vəsiyyətnamə” (XIV əsr), Fəzlullah Rəşi­dəddinin “Ca­me ət-təvarix” (“Oğuznamə”, XIV əsr), Əlişir Nə­vainin “Mü­qayisətül-lüğəteyn” (XV əsr), Zəhirəddin Məhəmməd Baburun “Baburnamə” (XVI əsr), Əbdülqazi Bahadır xanın “Şə­cəreyi-Tə­rakimə” (XVII əsr) və s. başqa əsərlərdə türk dövlətçi­liyinin tarixi, dövlətçilik adət-ənənələri təsvir edilmişdir. Dövlətə, dövlət­çiliyə, hökmdara münasibətdə demək olar ki, oxşar mövqe ortaya qo­yulmuşdur. Adları sadalanan əsərlərdə dövlətçiliklə bağ­lı ənənə­lərə, adət və mərasimlərə yanaşma xronoloji baxımdan müxtəlif dönəmlərdə ortaya çıxsa da mahiyyətcə bir-birindən fərq­lənmir, ümumtürk dövlətçilik təcrübəsi kimi özünü göstərir. Məsələn, Nəsirəddin Tusi (1201-1274) “Əxlaqi˗Nasiri” əsərində yazır ki, ölkə başçısı olmaq istəyənin aşağıdakı xüsusiyyətləri ol­malıdır: 1) atalıq, hamıya mehribanlıq, 2) alicənablıq, 3) mətinlik, 4) tam əzm, kişilik və ya şahlıq əzmi, 5) səbrli olmaq, 6) sərvəti olmaq, 7) sadiq və əməlisaleh köməkçiləri olmaq. Burada Nəsi­rəd­din Tusi bildirir ki, hökmdarlar mal toplamağa aludə olsalar, onların əvvəlki təbiətləri dəyişər, zəhmətsevərlik əldən gedər və dövlət inkişafdan qalıb dağıla bilər (Tusi 2005: 225). “Dövlət yalnız ədalət əsasında uzun müddət yaşaya bilər. Ədalətin birinci şərti odur ki, xalqın müxtəlif təbəqələri arasında uyğunluq yara­dılsın. Ədalət isə xalqın dörd müxtəlif təbəqəsi – qələm əhli, qı­lınc əhli, müamilə əhli (ta­cir, vergiyığan və sənətkarlar), ziraət əh­li (əkinçi və heyvandarlar) arasında uyğunluq yaratmaqla əldə edilə bilər” (Tusi 2005: 228-229). Bu fikirlər digər türk mütəfək­kirlərinin əsərlərində də demək olar ki, təkrarlanır. Göründüyü kimi, orta əsr türk mütəfəkkirlərinin ideyaları türk xalqlarının dövlətçilik ənənələrini əks etdirməklə yanaşı, dövlətçiliyin nəzəri və təcrübi əsaslarını yaratmışdır.

Şifahi xalq yaradıcılığı, xüsusilə nağıl və dastanlar türk xalq­larında dövlət və dövlətçilik təsəvvürünün daim inkişafda oldu­ğunu və eyni kökdən qaynaqlandığını göstərir. Folklorda əksini tapan dövlətçilik anlayışları, atributları, elementləri, mərasim və adətləri millətin dövlətçilik təsəvvüründə, davranışında mühüm yer tutur, səfərbəredici, istiqamətləndirici funksiya yerinə yetirir, dövlətçilik mədəniyyətinin formalaşmasında mühüm rol oynayır.

Nağıl və dastanlarda dövlət, hakimiyyət, hökmdara müna­sibət, hökmdar seçilməsi və ya təyin olunması, hökmdarın vəzir, vəkili, eləcə də xalqla məsləhətləşmələri, qurultay (toy), hökm­dar-şahzadə münasibətləri, dövlətin idarə olunması, məclislər, pay bölgüsü, vergi yığılması, müharibə aparılması, xərac alınması və s. məsələlər əksini tapır.

Qədim türk dövlət ənənəsində hakimiyyət millət və tanrı anlayışları ilə sıx bağlıdır, bu ənənəyə uyğun hakimiyyət hüququ və hakimiyyət səlahiyyəti (kut) hökmdarlara Tanrı tərəfindən verilir. Türk xalqlarının dövlətçilik ənənəsinə görə, hökmdarın (xan, xaqan, şah, padşah), dövlətin əsas vəzifəsi xalqı idarəsiz (hökumətsiz) qoymamaq, tayfaları, boyları bir yerə toplamaq, dövləti, törəni bir düzənə qoymaq, acları doyurub, fəqirləri geyin­dirmək, minmək üçün at, əkin əkmək üçün qoşqu qüvvəsi pay­la­maq, dövlətə, xəzinəyə, millətə qızıl, gümüş və başqa qiymətli əş­yalar qazandırmaq, xalqı məskunlaşdırmaq, asayişi və güvənliyi təmin etmək, insalara iş və çalışma imkanı vermək və s. kimi sıralana bilər. İdarəetmənin yaxşı işləməsi, qanun və qaydalar çərçivəsində olması dövlət idarəçilərinin ləyaqət, əhliyyət sahibi, dürüst, etibarlı olması, dövlətin və millətin mənfəətinin ön planda tutmasına bağlıdır.

Türk nağıl və dastanlarının tədqiqi göstərir ki, “dövlət” sözü­nün indiki anlamda, yəni, hökmdarı, qərarverən orqanları, qərar­ları həyata keçirən məmurları, ordusu olan bir idarəetmə siste­minə şamil edilməsi tədricən baş vermişdir.

Ziya Göyalp yazır ki, qədim türklərdə hömranlıq “el”ə (“il”ə) aid idi. Kiçik “il”lərdə bütün il millət məclisi yerində idi, xalqın müqəddaratını bu məclis idarə edirdi. Böyük “il”lərdə boy bəy­lərindən ibarət “şölən” adlı bir qurum elə aid işlərə qərar verirdi. Xaqanlıqlarda,elxanlıqlarda isə millət məclisi mahiyyətini daşı­yan “qurultay” vardı. Bu məclislərin müşavirəsinə “kəngəş” deyi­lirdi. “Elmi yaman, bəymi yaman?” məsəli də hakimiyyətin xa­qanda deyil, eldə olduğunu göstərir. Çünki xaqanı seçən və taxt­dan endirə bilən qurultaydır. Müharibə və sülh elanı kimi önəmli işlər qurultayın qərarı ilə olurdu (Göyalp 1991: 115).

Orhun abidələrinə görə, “il” əmniyyət və ədaləti saxlamaq məqsədi olan qüvvətli, sözükeçən bir hakimiyyətə itaət edən təş­ki­latlanmış müstəqil bir topluluqdur. Dövrünün dövlət ehtiyac­larını qarşılayacaq dərəcədə inkişaf etmiş bir dövlətin təməlini təşkil edən və tayfalar konfederasiyası olan Göytürk dövlətinin başında Tanrının xoşbəxtlik, güc və ülüg verdiyi kağan durur. Kağan müdrik, ağıllı və bilgili, cəsarət sahibi və qəhrəman ol­maq­la yanaşı, soylu, doğru və dürüst bir şəxs olmalıdır (Güngör 1998: 106). İl-dövlətdə “orun” və “ülüş” qaydalarının tətbiqi hökmdarın nüfuzunu gücləndirmişdir. Orun hökmdarın məclisin­də oturulan yeri, ülüş isə hökmdarın dövlət adamları və boy bəy­lərinə verdiyi pay mənasını daşıyır. “Orun” və “ülüş”ü hökmdar təyin edirdi. Hökmdarın otağı (saray) bir orun yeridir, orun da taxtın olduğu yerdə dövlət mövqelərinin nizamıdır. Xanın sara­yında, kengəş, toy, mərasimlərdə boy (tayfa) bəyləri, sərkərdələr və dövlət adamlarının yerləri (mövqe orunları) və hökmdarın süfrəsindən alacaqları paylar (ülüş) protokol qaydaları ilə müəy­yən edilirdi, hər elin-dövlətin öz “orun”u, öz “ülüş”ü olurdu.

“Kitabi-Dədə Qorqud”da İlək Qoca, İlək Qoca oğlu Alp Uran, İlək Qoca oğlu Dönəbilməz Dülək Uran, İlək qoca oğlu Sarı Qalmaş, Yağrıncı oğlı İlalmış kimi adlardakı “İlək”, “İlal­mış” sözləri qədim türk dillərində Elin, Eliq, Eylik, Elək, İlək şək­lində oxunmuş antroponimin tipi qədim türk dilində “hökm­dar” anlamlıdır: “Eliq” apelyativindəki el (il) kök morfemi qədim türk dilində qəbilə ittifaqı, siyasi toplu, xalq mənasında işlən­mişdir. Müasir dilimizdə isə “camaat”, bəzən də ölkə mənasında işlənir (Tanrıverdi 2006: 101). Tarixdə mövcud olmuş, Elxanilər (İlxanlılar), Eldənizlər (Eldəgəzlər) və s. dövlət adları əslində “il-el”in “dövlət”lə omonimidir. Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səvəfilər və başqa türk sülalərinin hamısı bir növ ya bir elin, ya da bir neçə elin yaratdığı ittifaqın nümayəndəsi olmuşdur. Bu ellər həm mər­kəzi hakimiyyətin formalaşmasında, həm də yerli idarəetmədə bö­yük rol oynamışlar. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında dəfələrlə təkrarlanan “dövlət” sözü ağıl, bəxt, iqbal, uğur, xeyir, səadət, “dövlətlü” sözü isə bəxtli, xeyirli, uca, ulu, ağıllı kimi başa düşülür. Das­tanda “dövlət” sözü dəfələrlə təkrarlanır, bu birbaşa olaraq ha­kimiyyət, taxt-tac mənasında işlədilməsə də mal-mülk, var-döv­lət, xoş tale, ağıl, güc, hökm mənasında başa düşülür. Ərəb di­lindən gələn “dövlət”, yaxud “dulet” kəlmələri dəyişdirmək, bir haldan başqa hala dönmək, bir-birinin ardınca növbə ilə gəlmək, zəfər qazanmaq mənasındadır .

Orta əsr yazılı mənbələrin dilində “bəxt, tale, uğur” məna­larında işlənmiş “dövlət” sözü “Kitabi-Dədə Qorqud”un dilinə ey­ni mənaları ifadə edən daha qədim türk mənşəli “sa­qınc//sağınc” sözünü əvəz etməklə düşmüşdür (Göyalp 1991: 23). Dastanda “Könlin yuca tutan ərdə dövlət olmaz” (KDQ 2004: 5), “Dövlətlü oğul qopsa, ocağının közidir. Oğul daxı neyləsün baba ölüb mal qalmasa, baba malından nə faidə, başda dövlət olma­sa...” (KDQ 2004: 20), “Ata adın yüridəndə dövlətlü oğul yeg!” (KDQ 2004: 20), “Dövlətiniz payəndə olsun, xanım, hey! (KDQ 2004: 20), “Sağlıq ilə sağıncın, dövlətin Haq artırsun!” (KDQ 2004: 36), “…Qalın Oğuzun dövləti, Bayındır xanın güyəgisi Ulaş oğlı Salur Qazan qara qayğılu vaqiə gördi” (KDQ, 2004: 40), “Dövlətlü xanın ömri uzun olsun!” (KDQ 2004: 62), Qazan aydır: “Dəlü ozan, dövlətin dəpdi..” (KDQ 2004: 72), “Dövlətlü xan, mədəd! Mana ləşkər ver” (KDQ 2004: 121), Allah sizə ya­manlıq göstərməsin, Dövlətiniz əbədi olsun, xanım (KDQ 2004: 173), “Sağlıqla dövlətini Allah artırsın” (KDQ 2004: 186) kimi ifadələr oğuzların dünyagörüşünün xəbərçisidir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında təkrarlanan “dövlət” sözünün, “saqınc//sa­ğınc” sözündən başqa da sinonimi olmuşdur.

Azərbaycan məhəbbət, ailə-əxlaq dastanları və nağıllarında da dəfələrlə təkrarlanan “dövlət” sözü var-dövlət, varlılıq, zən­ginlik, mal-mülk mənasında işlədilir, “dövlət quşu” hakimiyyət, hökmranlıq ilə eyni anlamda anlaşılır. “Qurbani”, “Tahir və Zöh­rə”, “Novruz”, “Alı xan”, “Lətif şah”, “Şah İsmayıl və Gülzar” və s. dastanlarda da “dövlət” sözü var-dövlət, mal-mülk kimi başa düşülür. “Əsli və Kərəm” dastanında “İgidin başına üç dövlət qonar, biri ağıl, biri gənclik, biri şan” (Azərbaycan dastanları II, 2005: 50), “Abbas və Gülgəz” dastanında “Xudam qəni edib, dövlətü vardan” (Azərbaycan dastanları II, 2005: 122), “Səyyad və Sədət” dastanında “Babamın dövləti gələ başıma, incidən dü­zülmüş bir dönüm ola” (Azərbaycan dastanları II, 2005: 315) və s. kimi ifadələr də eyni məna daşıyır. “Koroğlu” dastanında isə Koroğlu “Hər igiddə olmaz hünər, od olmasa ocaq sönər, döv­lətlidən dövlət dönər, əqil başdan təzər bir gün” ˗ deyir (Azər­baycan dastanları IV, 2005: 410).

Həm nağıllarda, həm də dastanlarda dövlətə münasibət kifa­yət qədər müsbət şəkildə təzahür edir. Bu ilk növbədə dövlət­çi­li­yin mənəvi əsaslarının kökləndiyi müsbət dəyərlərin nümu­nəsi­dir. Qədim türk dünyagörüşündə dövlət ağıl, xeyir-bərəkət, zən­ginlik, hakimiyyət kimi qəbul edilmişdir. Maraqlıdır ki, türk dil­lərində xoşbəxt əlamət, xoş nişanə, qismət, nəsib, xoş güzəran, sağlamlıq, sərvət, var-dövlət mənalarında olan “orəz”, “oraz”, “orıs”, “ırıs”, “oruz” sözü ilk orta əsrlər və orta əsr hökm­dar­ları­nın, dövlət adamlarının adında yaşayır.

İnsan zəkasının kəşf etdiyi siyasi təşkilat olan dövlət mə­dəniyyətin, cəmiyyətin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Türk xalqlarının tarixən Avrasiyanın müxtəlif bölgələrində güclü, uzun müddət mövcud olmuş dövlətlər qurmasının əsas səbəblərindən biri güclü, mühafizəkar adət-ənənələrə söykənən cəmiyyət quru­luşuna malik olmasıdır. Qədim türk cəmiyyətlərində özünü gös­tə­rən birlik və həmrəylik ilk növbədə patriarxallıq ilə sıx bağlı idi. Fikrimizcə, “hakimiyyətin tanrıdan gəlməsi” təsəvvürünün özü ağsaqqallıq ətrafında qurumlaşan ilkin dövlətlərin yaranmasında mühüm rol oynamışdır.

Qədim türklər, o cümlədən Azərbaycan türkləri hökmdarı yüksək tutmuş, ağıla əsaslanan dövlət-hökmdar anlayışları vəh­dətdə, bütöv şəkildə qəbul edilmişdir. Bu da təsadüfi deyildir. Qədim türk inanclarına görə, dünya dörd qatdan ibarətdir. Tanrı əvvəlcə göyü, sonra yeri, daha sonra yerin üstündə insanları ya­rat­mış, insanları idarə etmək üçün hökmdarı onların rəhbərliyinə qoymuşdur. “Oğuz xan” dastanına görə, Oğuz xan səmavi bir qaynaqdan gəlib, özü kimi göydən işıq içində gələn bir qızla ev­lənmişdir. Buna görə də taxt Oğuz xana və onun soyuna aiddir, buradan da hakimiyyətin tanrı dəstəkli, tanrının nəzarətində ol­ması təsəvvürü yaranmışdır.

Muxtar Kazımoğlu yazır: “Həyat rəmzi sayılan hökmdarın müqəddəs­ləşdi­rilməsi, onun şərdən-yamandan qorunması və ona güc-qüvvət arzulanması isə tama­milə təbii bir haldır. Qədim türk dünyagörüşünə görə, xaqan Göyün (Tanrının) yerdəki təmsilçisi­dir. Tanrının yerdəki təmsilçisi olmasına başqa xaqanlar kimi Çingiz xan da möhkəm inam bəsləyir və bu inamı, o, özünün Ulu Yasasında qabarıq şəkildə nəzərə çatdırır: “Qiyamçılara məktub və ya elçi göndərəndə onları ordunun böyüklüyü və xaqana sədaqəti ilə qorxutmaq lazım deyil. Sadəcə olaraq onlara bildir­mək lazımdır ki, əgər tabe olsanız, yaxşılıq və əmin-amanlıq gö­rə­cəksiniz. Əgər müqavimət göstər­səniz, biz nə bilirik nə olacaq? Yalnız Ulu Tanrı bilir ki, sizi nə gözləyir. Göründüyü kimi, Çingiz xan özünün hər hansı bir hərəkətini böyük Yaradanın adı ilə bağlayır, gördüyü işi Allahın buyruğu sayır. Hökmdar ˗ Allah bağlılığına inam türk dünya­görü­şündə yüzilliklər boyu yaşayır. Belə olmasaydı, “Padşahlıq taxtı yalnız Ulu Tanrının taxt-tac üçün seçdiyi adamlara layiqdir” ˗ fikri Fəzlullah Rəşidəddinin “Oğuzna­mə”sində əsas ideya istiqamətlərindən birinə çevrilməz­di” (Kazımoğlu 2011: 4).

“Tenqri” (mənşəli) Göy (qədim türkcə Gök) Türk dövlətinin xaqanı və onun ulusu (xalqı) səma ilə, göy ilə, Tanrı ilə bağlıdır. Onlar birlikdə ilahi iradəni yer üzündə onlara verilmiş missiya ilə yerinə yetirirlər. “Tenqri” tərəfindən Bumın və İstemi atalara əma­nət edilmiş bu xaqanlığın başlıca məqsədi öz xalqını və onun törəsini qorumaqdır, bu əsasda milli birliyin daim möhkəm­lə­nərək sarsılmaz olmasıdır (Feyziyev 2013: 30).

Türk düşüncəsində hökmdarın uğurlar qazanması, dövlət yaratması, dövlətini möhkəmləndirməsi, genişləndirməsi, ədalətli hökmranlıq etməsi Tanrının, Allahın adı ilə bağlıdır. Tanrının istəyi ilə belə uğurlu padşahların simasında, şəxsində hökmdara məxsus bütün sifətlər cəmlənir, bu da öz növbəsində türk adət-ənənəsinə, törəsinə uyğun olaraq ilahi xarizmaya çevrilir. İlahi xarizmanı yaratmaq hər hansı hökmdarın, hər hansı bilicinin, ağsaqqalın, müdrikin əlində deyil. Bu xarizmaya malik hökmdar özünün ədaləti, qətiyyəti, uğurları, bəzən də səhvləri ilə bir bütöv olaraq qəbul edilir. Yeni hökmdarın bu ilahi xarizmaya malik hökmdarın nəslindən olması, türklərdə hökmdara bağlılıq duy­ğusu ilə birləşərək ona qarşı inam hissi aşılamışdır.

“Kitabi˗Dədə Qorqud” dastanlarında cəmiyyətdə siyasi mü­nasibətlər Bayındır xanın ali hakimiyyətinə tabelik əsasında qu­rulmuşdur: “Bayındır xanın yalnız bir neçə boyda xatırlanmasına və başqaları ilə maqayisədə siyasi səhnədə nadir hallarda gö­ründüyünə baxmayaraq, onun şəxsiyyəti sanki ilahiləşdirilir. Lakin eposda belə bir ideya israrla vurğulanır ki, oğuzların hökm­darı, süzerləri, 24 oğuz qəbiləsinın hamısını öz ətrafında birləş­dirən məhz odur – Bayındır xandır. Məhz o ˗ Bayındır xan oğuz­ların qüdrətini, onların birliyini və doğma torpağın bütövlüyünü təcəssüm etdirir. O, feodal iyerarxiyanın başında duraraq, ölkə işlərini gözəgörünməz əli ilə idarə edir. Bundan başqa, xatırladaq ki, epos 24 oğuz qəbiləsınə, 24 səfər “tanınmış bəyə” əmr etmək hüququna məhz Bayındır xanın malik olması haqqında şəhadət verir. Bayındır xanın iştirakçı, fəaliyyətdə olan şəxs olub-ol­ma­masından asılı olmayaraq, eposda monax-süzerenin hakimiyyət nüfuzunun gücü həmişə qeyd edilir” (Məlikova 2004: 60-61).

Dastanda bir neçə dəfə Bayandır xan “ağ alınlı Bayındır xan” kimi təqdim olunur, ali hakimiyyətin daşıyıcısı kimi yalnız o, “pad­şah” titulunda göstərilir. Bayındır xanın ondan üz dön­dərməsindən inciyən, “Oğuz elindən üz döndərdiyini” deyən Bə­kilə arvadı belə məsləhət verir: “İgidim, bəy igidim! Padşahlar Al­lahın kölgəsidir. Padşahına ağ olanın işi düz gətirməz. Təmiz ürək­də pas olsa, şərab açar. Sən gedəli, xanım, çılpaq qalan uca dağ­la­rın ovlanmayıbdır. Ova atlan çıx, könlün açılsın!” (KDQ 2004: 277).

Qədim türk ənənəsinə görə, padşahlar ilahi qaynaqlı haki­miyyətə sahib ol­muşlar. Səlcuqlu sultanları kimi, Teymuri, Səfə­vi, Osmanlı, Baburşah padşahları dövlətin sahibi deyil, dövlətin başı, rəhbəridirlər, bütün torpaqlar isə onları fəth etmiş qazilərin malıdır. Qədim türk ənənəsinə görə dövlət xanədanın ortaq malı idi, hökmdar kişi övladlar arasından seçilirdi. Yəni Tanrı kimi istəyirsə, onu taxta keçirirdi. Padşah öldükdən sonra xanədanın hər bir kişi üzvü taxt üçün mücadilə apara bilərdi, lakin məğ­lubiyyət çox hallarda ölümlə bitirdi.

Nağıl və dastanlarda xalqın hökmdara münasibəti özünü ay­dın göstərir. Maraqlıdır ki, dastanlarda olduğu kimi, Azərbaycan nağıllarının əksəriyyətində padşah obrazı vardır. Bu padşah obrazı sehrli, əlçatmaz deyil, əksər hallarda nağılların bütün süjet xətti boyu iştirak edir, bəzən də epizodik şəkildə görünür. Bu sehrli nağıllar dünyasında əksər hallarda bir sıra qəhrəmanlar kimi, padşahların adı olmur. Onlar sadəcə olaraq “padşah”, “pac­çah”, “şah”, “sultan” kimi təqdim olunur. Orta əsrlərdə Səfəvi hökmdarları üçün adətən “şah” adı işlədilsə də, rəsmi yazılarda “sultan”, “bahadır”, “xaqan” adları da tez-tez işlənirdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, orta əsr mənbələrində Səfəvi hökmdarı Şah İsmayılın “Hakan-ı Süleyman San”, “Hakan Süleyman San”, “Bahadır Han” adlandırılması haqqında məlumatlar vardır. Osmanlı hökmdarları da əksər hallarda “padşah” adlanmışdır.

Fəzlullah Rəşidəddinin “Oğuznamə”sində göstərilir ki, sağ qol-Boz oqlar hakimiyyəti, sol qol ˗ Üç oqlar tabe olanları təmsil etmiş, hakimiyyət həmişə Oğuz xaqanın böyük oğlu Gün xanın birinci övladı Qayının nəslinə, yəni qayı tayfasına çatmışdır. Vəzir Qorqudun zamanında hakimiyyət müvəqqəti olaraq Üç oqlara kеçir. İnal xan öldüyü üçün onun körpə oğlu Tuman xana Bayındır Dеnkеnin oğlu Еrki naib-rеgеnt (atabəy) təyin olunur. Tuman xan böyüyənə qədər Erki xan padşahlıq edir. 32 il dövləti idarə edən naib Erki xan Qayı xanın nəslindən olan Tuman xana taxt-tacı təhvil vеrəndə: “Padşahlıq taxtı bunun üçün Ulu Tanrı tərəfindən sеçilənlərə və onların nəslindən olanlara layiqdir. Bu bir həqiqətdir ki, bu kökdən gələnlər əsla yanılmazlar, amma mən yanıla bilərəm” ˗ deyir (Rəşidəddin 1992: 47).

Türk xalqlarının tarixində xeyli oxşar faktlara rast gəlmək mümkündür. Bu bir tərəfdən hökmdarlığın tanrıdan gəlməsi inan­cı ilə bağlı idisə, digər tərəfdən, oturuşmuş dövlətçilik ənənələ­rinin, eləcə də dövlətin yaranmasında, yaşamasında mühüm rol oynayan tayfa başçılarının, bəylərin, tanınmış şəxslərin rəyinin idarəetmədə mühüm əhəmiyyət daşıması ilə bağlı idi.

Sultan II Toğrulun hakimiyyəti dövründə (1132-1135) El­dəniz sultanın şəxsi məliklərindən biri olmuşdur. Sultan Eldənizin sadiqliyini yüksək qiymətləndirərək ona əmir rütbəsi verir və onu azyaşlı oğlu, şahzadə Arslana atabəy təyin edir. Şahzadələrin tərbiyəçiləri atabəy (ata-hakim) adlanırdı. Zaman keçdikcə Ata­bəy­lər dövlətinin taleyində onlar əsl həlledicilər olurdu. Sultan II Toğrul öldükdən sonra (1134) hakimiyyətə Sultan Məsud gəldi. O, Şəmsəddin Eldənizi II Toğrulun dul qadını Möminə xatınla evləndirdi. Onların iki oğlu –Nəsrəddin Məhəmməd Cahan Pəhlə­van, Müzəfərəddin Osman Qızıl Arslan və bir qızı olmuşdur. Sultan Məsud 1136-cı ildə Arranı Atabəy Eldənizə “iqta” (xidmət əvəzində verilən torpaq mülkiyyəti) torpağı verdi. Eldəniz tədri­cən bütün Azərbaycana sahib oldu. Süleyman şah öldürüldükdən sonra, Eldəniz oğulluğu Arslan şahı İraq sultanlığı taxtına çıxar­maq üçün 1160-cı ildə 20.000 qoşunla Həmədana gəldi. Arslan şaha tac qoyuldu və Şəmsəddin Eldəniz “Böyük Atabəy” adlan­dırıldı (Naxçıvan xanlığı 2009: 17). Oğulları ˗ Nəsrəddin Cahan Pəhləvan sultanın əmir-hacibi, Müzəfərəddin Osman Qızıl Arslan isə sultan ordularının baş komandanı təyin edildi. Sonrakı dövrdə Atabəylər (Eldənizlər) dövləti yaransa da Şəmsəddin Eldəniz öz fəaliyyəti ilə “Oğuznamə”də təsvir edilən Erki xanı xatırladır, burada eyni dövlətçilik ənənəsinin yaşamasının şahidi oluruq.

Digər oxşar nümunə isə dörd əsr sonra baş vermişdir. Ağır məğlubiyyət qarşı­sında qalan II Şah Təhmasibin Osmanlı ilə 1732-ci il yanvarın 16-da Kirmanşah şəhə­rində sülh bağlaması, güzəştləri etirazla qarşılanmış, Nadir Xorasandan qayıtdıqdan sonra tərəfdarlarının yardımı ilə II Təhmasibi taxtdan salmış, onun 8 aylıq oğlu Abbas Mirzəni III Abbas adı ilə şah, özünü isə onun vəkili elan etmiş, həmin vaxtdan etibarən Nadir faktiki olaraq İran dövlətinin tam səlahiyyətli hökmdarı olmuşdur (Azər­baycan tarixi 2007: 346).

Bu tarixi faktlar bir daha əlində böyük siyasi-hərbi güc olan sərkərdənin, atabəyin dövlət törəsinə qarşı çıxmadıqlarını, hökm­darlığın Tanrıdan gəlməsi dünyagörüşü çərçivəsində hərəkət edərək, dövləti idarə etmək üçün öz siyasi-hüquqi legitimliklərini daha sonrakı mərhələyə (qurultaya) saxladıqlarını təsdiqləyir.

“Padşahlığın Tanrıdan gəlməsi” ilə yanaşı, “ədalətli hökm­dar” ideyası həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyatda əksini tapmış­dır. Əgər bunu bir-birinə təsir müstəvisində sıralasaq, əksər ide­ya­lar kimi, hökmdara münasibət məsələsinin öncə şifahi xalq yaradıcılığından yazılı ədəbiyyata keçdiyini ehtimal etmək müm­kündür. Nizami Gəncəvidə, eləcə də bir sıra orta əsr mütəfək­kirlərinin əsərlərindəki “ədalətli şah” ideyası dövrünün şifahi xalq yaradıcılığından bəhrələnmişdi və sonrakı dövrdə müəyyən mə­nada siyasi-ideoloji status qazanmışdır.

Sovet dövründə aktual olan nağıllarda “sinfi düşmən”, “sinfi antoqonizm”, “istirmarçı ilə aparılan mübarizə” və s. axtarılsa da, siyasi ideologiyadan kənar şəkildə nağıllardakı padşah-xalq, hakimiyyət-xalq münasibətlərinə baxdıqda başqa bir mənzərə ortaya çıxır: özününkü və yadelli hökmdar. Nağıllarımızda Şərq xalqlarının nağıllarından bəhrələnən qatların olduğunu nəzərə almaqla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, nağılçı üçün qəhrəman, ədalətli, bütün çətinliklərə sinə gərən, mübarizələrdən qalib çıxan, sadə insanlardan fərqlənməyən, onlarla qohumluq əlaqələrinə girən və s. hökmdar obrazı yaratmaq daha ürəyəyatan iş, arzu ol­muşdur. Çox ehtimal ki, belə nağıllar Azərbaycan ədəbiyyatında “ədalətli şah” ideyasının kök salmasına, zənginləşməsinə, cilalan­masına gətirib çıxarmışdır. Nağılçı “özününkü və yadelli hökm­dar” müstəvisində də ədaləti yadellidən ummamışdır, çünki işğal­çıdan ədalət gözləmək sadəlövhlükdür. Qədim türklərdə “hökm­dar-tanrı bağlılığı” yüksək tutulsa da, “ədalətli hökmdar ideya­sına” inam güclüdür. Əslində türk dün­yagörüşündə, folklo­runda bu iki məsələ bir-birindən ayrı qəbul edilmir. “Tanrının-Allahın qoyduğu ədalətli qayda-qanuna söykə­nən hökmdar” obrazı dastanlarda, nağıllarda və s. şifahi xalq ya­ra­dıcılığı nümunə­lərində önə çıxır. Türk dövlət düşüncəsində ha­kimiyyətin tanrıdan gəlməsi, ilk dövlətlərin yaranmasında ata kul­tunun, ağsaqallığın mühüm rol oynamasına bax­mayaraq gənə­şik, məsləhətləşmə, toy, qurultay ənənəsi mövcud olmuşdur. Na­ğıl­larda və dastanlarda bu ənənə özünü daha aydın şəkildə göstərir.

Dastan qəhrəmanlarından fərqli olaraq, nağıl qəhrəmanları, o cümlədən hökmdarlar daha çox xəyalidir, daha doğrusu, baş verənlərin hansı hökmdara aid olduğunu, hökmdarın prototipini müəyyənləşdirmək çox çətindir. Zaman və məkanı saniyələr için­də ötüb keçən nağılların süjet xətləri, eləcə də padşahlarla bağlı süjetlərin tarixiliyi haqqında iddialar irəli sürmək olar. Hətta ayrı-ayrı dövrlərdə hakimiyyətdə olmuş hökmdarlar nağıl qəhrəma­nına çevrilsə də, bu obrazların daha çox ümumiləşmiş xarakter daşıdığını xüsusi vurğulamaq lazımdır. Fikrimizcə, nağıllarda hər bir hökmdarın başına gələ biləcək “hadisələr” xeyli sonrakı dö­nəmlərdə şəxsləndirilmiş, bəzən konkret padşahın adı çəkilmişdir. “Nağıl dili yüyrək olar” və ya “Nağıllarda vaxt tez başa gələr” formulu ilə zaman və məkanı sürətlə qət edən nağılçı sanki söy­lədiklərinin daha təsirli, yaddaqalan etmək üçün nağılını müəyyən məşhur padşahın adı ilə bağlamış, sanki dinləyici nağıl aləmindən real aləmə gətirilmşdir.

“Biri vardı, biri yoxdu, bir padşah vardı”, “Çok geçmiş zamanda diyarın birinde bir hükümdar yaşarmış”, “Şam şəhərində bir padşah varmış”, “Bir varmış, bir yokmuş... Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde Bağdat ülkesinin son derecede zengin bir padşahı varmış” və s. cümləsi ilə başlanan nağıllarda, eləcə də məhəbbət dastanlarında padşahların özləri qəhrəmanlardır, bir çox hallarda isə müsbət qəhrəmanlardır. Yaxud padşah obrazı ağla-xəyala sığmayan işlər görən nağıl qəhrəmanlarının dəstəkçisi olur, qəhrəmanı sınaqdan çıxarır. Bir sıra hallarda padşah mənfi qəhrəmana çevrilir. Xüsusi ilə məhəbbət və ailə-əxlaq dastan­la­rın­da qəhrəmanın sevdiyi qızı ələ keçirmək istəyən padşah, dər­dinə “pay alan deyil, pay verən dərviş”in əlac etdiyi padşah, və­zir-vəkillə məsləhətləşən padşah və s. obrazlar əksini tapır.

Nağıl və dastanlarda hökmdarın dövləti idarəsi, xarici təca­vüzə qarşı mübarizə ilə bağlı qərarların qəbulu zamanı, çətin za­manlarda, eləcə də şəxsi işlərində əhaliyə, vəzir-vəkilə, dərvişə, hətta rəmmala-falçıya müraciət etməsi, onların məsləhətlərini alması barədə çoxsaylı faktlar əksini tapır. Nağıllarda həm divan, həm də qurultay (toy) miqyaslı məsləhətləşmələrdən söhbət gedir, hökmdarın verdiyi qərarlara vəzir-vəkilin mövqeyi ciddi şəkildə təsir göstərir, ümumi qərarların qəbulunda xalqın rəyi əsas olur. Nağıl və dastanlarda hökmdara ciddi təsir göstərən vəzirlik ins­titutu geniş şəkildə əksini tapır.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında deyilir: “Qorqut ata Oğuz qövminün müşkilini həll edərdi. Hər nə iş olsa, Qorqut ataya danışmayınca işləməzlərdi. Hər nə ki buyursa, qəbul edərlərdi, sözin tutub tamam edərlərdi” (KDQ 2004: 25). Tarixi mənbələrdə Oğuz dövlətinin ən müdrik vəzirlərindən biri kimi bəhs olunan Dədə Qorqud adı ilə bağlı bu “Kitab”da Oğuz elinin bilicisi, “vilayət issi”, “qayibdən dürlü xəbər söyləyən” ağsaqqalı kimi səciyyələndirilərək təqdim edilir (Hacıyev 2011: 20).

“Kitabi-Dədə Qorqud”da müdrik ağsaqqal, ozan Dədə Qor­qud ilə yanaşı, başqa bir vəzir haqqıında da məlumat verilir: “Qazılıq Qoca deyərlərdi, bir kişi var idi. Bayındır xanın vəziri idi...Qazılıq Qoca iş görmiş, iş yarar adam idi” (KDQ 2004, 119).

Yusif Balasaqunlunun “Qutadqu bilik” kitabında dörd əsas təməl ortaya qoyulmuşdur: Bunlardan birincisi ədalət, ikincisi dövlət, üçüncüsü ağıl, dördüncüsü isə qənaətdir. Müəllif bunların hərəsinə türkcə ad vermişdir. Ədalətə Gündoğdu Elik (hökmdar – tərc.) adını verərək, onu padşah mərtəbəsində tutmuşdur. Dövlətə Aydoldu adını verib, vəzir məqamına qoymuşdur. Ağılı Öydül­müş adlandırıb vəzirin oğlu və qənaətə Odqurmuş adını verib, vəzirin qardaşı hesab etmişdir (Xəlil 2014: 28-29).

Türk xalqlarının nağıl və dastanlarında şah˗vəzir, şah-müdrik münasibətləri müxtəlif şəkillərdə ortaya çıxır. “Uzaqgörən Əfən­di” adlı özbək xalq nağılında padşahın müdrik Nəsrəddin Əfən­dini özündən bir addım kənara buraxmadığı, onun sarayda yaşa­ması haqqında fərman verməsi (Özbək xalq nağılları: 27-29), “Güli” nağılında Herat və Səmərqənd hökmdarı Hüseyn Bayka­ranın müdrik vəziri, şair Əlişir Nəvainin məsləhətinə qulaq asaraq dövləti idarə etməsi (Özbək xalq nağılları: 31-35) və s. məsələ­lərdən danışılır.

“Şəms-Qəmər” nağılında oğlu olmayan padşah vəzirin məs­ləhəti ilə xəzinəsinin ağzını açır, pul-paltar, yemək paylayır, dua edir, dərvişin verdiyi almanı yeyir, Qəmər adlı oğlu olur (Azər­baycan nağılları IV, 2005: 5).“Qaraqaş” nağılında padşah dəfə­lərlə vəzirlə məsləhətləşir (Azərbaycan nağılları I, 2005: 5-20). “Zəmanənin hökmü” nağılında yuxu görən padşah car cəkdirir, yuxusunu yozan Əlmərdanın məsləhəti ilə çətinliklərdən qurtulur (Azərbaycan nağılları I, 2005: 21-26). “Dərzinin şagirdi” nağı­lın­da dərzi şagirdi padşaha məsləhətlər verir (Azərbaycan nağılları I, 2005: 261-264).

“Cahangir-Mələksuma” dastanında deyilir: “Misir şəhərinin padşahı Ədil şahın övladı olmurdu. Amma onun bir yaxşı tədbirçi vəziri varıydı. Bir gün Ədil şah dedi:

– Vəzir, mən artıx qocalıram, mənim var-dövlətimə, taxtı-tacıma, bu cah-calallı səltənətimə sahib olajax bir övladım yoxdu.

Vəzir dedi:

– Qibleyi-aləm, mən o iş üçün nə tədbir eliyə bilərəm? Bir az da gözlə, bəlkə də Allahdan sənə bir övlad kəramət ola.

Ancax deyirlər padşahın bir bərbəri var idi. Padşah həmişə üz-başını ona təraş etdirərdi. Bir gün padşah üz-başını təraş eləməkdən ötrü bərbərin qarşısında əyləşdi. Öz əksini aynada çox pərişan görüb dərindən bir ah çəkdi. Baxdı gördü ey dili-qafil, üzü-başı tamam ağarıb. Fikirləşdi ki, hə... qojalıx məni yaman yer­də haxladı. Bərbər padşahın bu halını duydu. Dedi:

– Qibleyi-aləm, bu yer üzündə böyüklük sizdə, ad-san sizdə, taxt-tac, dövlət-var, səltənət sizdə, axı nə dərdiniz ola bilər ki, belə ürəkdən ah çəkdiniz?

Padşah dedi:

– Bərbər, mane olma, işinlə məşğul ol.

Bərbər dedi:

– Padşahım, dərdini deməsən öldürsən də üzünü təraş elə­məyəcəm.

Şah nə elədisə mümkün olmadı. Nəhayət, padşah cana gəldi, dərdini bərbərə söylədi. Bərbər dedi:

– Şah sağ olsun, siz şahsınız, amma kəramətsiz şahsınız. İndi mən sizə bir söz deyim, göstəriş verim, siz mən dediyimə əməl eliyin. Mənim məsləhətimdən sonra sənin övladın olmasa onda başımı vurdurarsan.

Padşah nalac qalıb bərbəri dinləməyə məcbur oldu.

Bərbər dedi:

– Ey şahım, döylətiyin üçdə iki hissəsini özünə saxla, bir hissəsini fağıra-fuğaraya, yetimə-yesirə, əlsizə-ayaqsıza payla. Onda sənə haxdan kəramət olar (Borçalı folkloru 2013: 41).

Nağıllarda məsləhətlərin məzmunu, mahiyyəti də bir-birin­dən ciddi şəkildə fərqlənir. Maraqlıdır ki, vəzirin məsləhətləri bəzən müsbət, bəzən mənfi olsa da, rəml atan falçının məslə­hət­ləri adətən mənfi olur. Məsələn,“Simanın nağılı”nda olduğu kimi, bəzən də padşah rəmmaldan məsləhət alır, rəmmal ona təzə anadan olan uşaqların öldürülməsini məsləhət bilir (Azərbaycan nağılları II, 2005: 21-48). “Əmiraslanın nağılı”nda padşah xəyanətlə öldürülür, onun arvadı, palanduzun qızı qaçır, övladı olur, adını Əmiraslan qoyurlar. Əmiraslan uzun sürən müba­rizədən sonra atasının qisa­sını alır, onun yerinə keçmiş padşahı, Qəmər vəziri öldürür, “cama­at sevinir ki, padşahlarını oğlu gəldi çıxdı, Əmiraslanı ey­lədilər padşah” (Azərbaycan nağılları II, 2005: 268).

“Lətif şah” dastanında Qoca Lələ, fars şahının vəziri Qara Vəzir, “Tahir və Zöhrə” dastanında Əhməd vəzir, “Novruz” das­tanında Cəlal padşahın vəziri, “Alı xan” dastanında zülmkar Qara Vəzir və s. obrazları dövlətçilikdə məsləhətləşmə, məslə­hətlə­şərək qərar vermə adət-ənənəsinin olduğunu göstərir. Lakin nağıl və dastanlarda məsləhətin məqsəd və məramı, bu məsləhəti ve­rənin üzərinə götürdüyü məsuliyyət, eləcə də məsləhətə görə mü­kafatlan­dırılması və ya cəzalandırılması da əksini tapır. Tarixi mənbələrdə müxtəlif dövlətlərdə vəzirlərin oynadığı mənfi rol əksini tapmışdır.

İskəndər bəy Münşi yazır ki, vəzir, “tacik” Mirzə Salmanın qızılbaş tayfalarına qarşı yönəldilən fitnələri hərbi tədbirləri po­zur və dövlətin mənafeyinə ziyan vururdu. 1582-1583-cü illər­də şahın Xorasan qiyamçılarına qarşı yürüşü zamanı Mirzə Salman şah qoşunları tərəfindən əsir alınmış bir sıra adlı-sanlı ustaclı və şamlı tayfa əmirlərini edam etdirmişdi: “İskəndər bəy Münşi göstərir ki, vəzir Mirzə Salman həmişə Həmzə Mirzəni qı­zıl­baş əmirlərinə, xüsusilə də Qulu bəy Əfşara, Şahrux xan Zül­qədərə və Məhəmməd xan Türkmana qarşı qaldırmağa çalışırdı. Qızılbaş əmirləri vəzirin onlara qarşı fitnələrindən xəbərdar idilər və onu öldürmək qərarına gəlmişdilər. Bu hadisə 1583-cü ildə, Heratda baş verdi...Onlar açıq surətdə bildirdilər ki, Mirzə Salman qızılbaşların düşmənidir, tayfalar arasında ədavət və düşmənçiliyin səbəbkarıdır. Xorasan əmirləri arasında itaətsiz­li­yin və qiyamın günahkarıdır və o sağ olduqca əmirlər arasında birlikdən söhbət gedə bilməz. Şahın və Həmzə Mirzənin vəziri əmirlərə təslim etməkdən başqa çarəsi qalmadı. Çünki əmirlər şahı əks təqdirdə Abbas Mirzə ilə birləşəcəkləri ilə hədələyirdilər. Əmirlər əvvəlcə vəzirin bütün əmlakını qarət etdilər. Bir neçə gündən sonra isə Mirzə Salmanı qətlə yetirdilər” (Əfəndiyev 2007: 213). Ehtimal ki, nağıl və dastanlarda mənfi vəzir obrazı da türk bəyləri arasında, yerli əhali arasında birlik və bərabərliyi pozan, fitnə-fəsad salan vəzirlərin prototipidir.

Türk dövlətlərində mövcud olan məsləhətləşmə bir sıra tarixi faktlarla dönə-dönə təsdiqlənir.

Bayındır xan və Qazan xan yanında məşvərətçi orqanının funksiyasını divanlar yerinə yetirirdi. Divanlar tarixən, bir qayda olaraq, hökmdarların yanında toplaşırdı. Məsələlərın müzakirəsi qərarın qəbulu ilə başa çatırdı. Son sözü demək hökmdarlara məxsus idi. Eposda Bayındır xanın divanı haqqında tez-tez xatır­ladılır. Lakin Salur Qazan da öz divanını çağıra bilərdi. Divanda hər bir bəyə müəyyən yer ayrılırdı. Bu yeri tutmaq üçün var-dövlətlə yanaşı, döyüş şöhrəti, cəsurluq və hünər zəruri olmuşdur. Bu adəti pozan Əkrəyi məzəmmət edən bəylər deyirlər: “Bu bəy­lər hər biri oturduğu yeri qılıcıyla, ətməyilə alıbdır. Mərə sən baş­mı kəsdin? Qanmı tökdün? Acmı doyurdun? Yalıncıqmı donat­dın?”. “Orun”da Qazan xan Bayındır xandan sonra birınci yeri tut­muşdur. Dastanda deyilir ki, Əkrək “bəyləri basıb Qazan önün­də oturardı. Kimsəyə iltifat eləməzdi”. Bayandurun divanın­da Qazan oğlu Uruz öz atası kimi hörmətli yeri tuturdu: “Sağ yanında Qazan oğlu Uruz (bəy) durmuşdu”. Hesab etmək olar ki, bəylər divanda çadır ətrafındakı analoji yeri tuturdular. Beyrək Qazan xan tərəfindən qurulmuş toy çadırını belə təsvir edir: “Sağ­da oturan sağ bəylər, solda oturan sol bəylər. Eşikdəki inaqlar, Dibdə oturan xas bəylər Qutlu olsun dövlətinüz!”. Eposda divanın səlahiyyəti barədə birbaşa göstəriş yoxdur. Boyların bəzi məlumatlarına görə hesab etmək olar ki, divan gündəlik həyatda yaranan bütün mühüm məsələlərin həlli üçün toplaşırdı. Belə hesab etmək olar ki, ən mühüm işlər – yürüşlər edilməsi, gənclərə göstərdikləri igidliklər müqabilində ad verilməni, onlara sərvət, torpaq və “taxt-tac” verilməsi haqqında məsələlər, mübahisələr, məsləhətlər almaq və digər məsələlər məhz divanda həll edilirdi” (Məlikova 2004: 66-67). Bununla da dövlət işləri həyata keçirilir, tapşırıqlar yerinə yetirilir, qurultayın (toy) aldığı qərarlar ölkə miqyasında icra olunurdu. Divan vəzir və vəkillərdən, darğa və s. ibarət olduğu halda qurultaylar (toy) daha geniş əhatəli idi.

“...Çingiz xandan sonra Avrasiyada ən böyük əraziləri fəth etmiş Teymurləngin müasir anlamda parlamenti və hərbi şuranı əvəz edən “Gənəşik”i vardı. Dövlət və ordu rəhbərləri Gənəşikdə toplaşıb müzakirələr aparır, məsləhətləşir (gənəşir), hökmdara son qərarı qəbul etmək üçün təlimatlar verirdilər. Qələbə yalnız ölçülüb-biçilmiş vəziyyətlərin təhlilindən ibarət “təlimat”a qəti şə­kildə əməl edilməsindən sonra qazanılırdı (Feyziyev 2013: 33).

Oqtay Əfəndiyev Səfəvilər dövründə mövcud olan “Məclisi-Ali” haqqında məlumat vermişdir: “Səfəvi hökmdarlarının yanın­da məşvərətçi hüququna malik ali məclis – “Məclisi-Ali” olurdu. I Şah Təhmasibin dövründə məclis dövlət işlərində böyük təc­rübəsi olan şəxslərdən ˗ 12 üzvdən (sultanlar) ibarət idi. Hökmdar yerdən çox da yüksək olmayan taxtda oturur, oğulları onun arxa­sında otururlar. Xüsusilə hökmdarın naibi Sultan Heydər Mirzə onun diqqət dairəsində olurdu. Hökmdar naibi adlanan dörd müşavir onunla üz-üzə oturur, şah sual verir, bu suallarla bağlı danışır, sultanların fikrini soruşur. Bu zaman şah maraqlı bir fikir eşi­dərdisə, bu onun əmri ilə muşavirlər tərəfindən qeyd edilərdi. Beləcə şah hamının fikrini öyrənir, şahın şübhəsi qalmadığı təq­dirdə həmin məsələ ilk növbədə həll edilərdi. Əgər hər hansı bir şübhəsi var idisə, məclis üzvlərinin hamısının mövqeyini öyrənən şah bu məsələni şəxsən yoxlayıb çözərdi” (Əfəndiyev 2007: 512).

Böyük Səlcuqlu imperiyası dövründə 23 vəzirdən 21-nin hüquqçu və idarəetmə kadrı, Xarəzmşahlar imperatorluğunda 7 vəzirdən 4-ü hüquqçu və idarəetmə kadrı, 3-ü isə hərbçi olmuş­dur. Osmanlı imperatorluğunun quruluş ilindən 1453-cü ilədək vəzifədə olmuş 12 vəzirdən 11-i hüquqçu və bürokrat, cəmi biri hərbçi ol­muşdur. Səlcuqlu imperatorluğunda vəzir, Osmanlı im­pe­rator­lu­ğun­da vəziri-azam, Səfəvilərdə vəzir adlandırılan şəxslə­rin fəaliy­yəti nağıl və dastanlarda bu və ya digər şəkildə əksini tapmışdır.

Türk dövlətçilik tarixində xüsusi yerdə duran Baburşahlar imperiyasının yaradıcısı Zəhirəddin Məhəmməd Babur hökmdar olsa da, şair kimi tanınmış, hətta musiqi bəstələmişdir. O, hərbi zəfərlərin qeyd edilməsi, ova getmək, ovdan qayıtmaq, müxtəlif id­man yarışları keçirilməsi, yüksək rütbəli qonaqların, səfirlərin gə­lişi, bayramlar, seyranlar, dövlət ərkanı ilə məsləhətləşmələr, yəni divan toplantıları keçirmişdir. Onun “Baburnamə” adlı əsə­rin­də müx­təlif hərbi əməliyyatlar, hər hansı mühüm dövlət qərarı ve­ril­məmişdən əvvəl dəfələrlə məsləhətləşmələr apardıqları əksi­ni ta­pır, onun məsləhət­ləşdiyi şəxslər arasında bəylər, şeyxlər olmuşdur.

Babur şahın Səmərqənd şəhərini almamışdan əvvəl adığı məsləhətləşmələr, gördüyü yuxu isə nağıl və dastanlarımızdakı qəhrəmanın yuxu görməsi, buta verilməsi, gələcəkdən xəbər verilməsini xatırladır: “Bəziləri “ilkbahara alarıq” dedi, o zaman sonbahardı. Bəziləri bir ay, bəziləri qırx gün, bəziləri də iyirmi gün sonra dedilər. Noyan Göyəldaş isə “On dörd gündə ala­rıq” ˗ dedi. Allah rast gətirdi və tam on dörd gündə Səmərqəndi aldıq. O zaman qəribə bir röya görmüşdüm. Röyamda Xoca Übeydullah həzrətləri gəlmiş və mən də onu qarşılamağa çıxmışam. Xoca gəlib oturdu. Xocanın önünə, deyəsən, bir az diqqətsiz bir şəkildə dəstərxan sərmişdilər və bu üzdən həzrətin könlü bir az incimişdi. Molla Baba mənim tərəfimə baxıb işarət edirdi. Mən də ona işarətlə: “Mən neyləyim, qüsur dəstərxanı sərəndədir” dedim. Xoca anladı və bu üzrümü qəbul etdi. Sonra ayağa qalxdı, mən də onu uğurlamağa çıxdım. O, evin dalanında sağ və ya sol qolum­dan tutub məni elə yuxarı qaldırdı ki, bir ayağım yerdən üzüldü. Mənə türkcə “Şeyx məsləhət verdi” dedi. Bir neçə gün içində Sə­mərqəndi aldım” (Babur 2011: 61-62).

Fəaliyyətində bəylər, əmirlər, xoca və şeyxlərlə xəlvətxanada məsləhət-məşvərətə üstünlük verən Babur şah oğlu Humayuna yazırdı: “Böyük bir iş üçün gedirsən. İş görmüş, fikir və tədbir sahibi bəylər ilə danışıb məsləhətləşərək onların sözüylə hərəkət etməlisən. Əgər mənim razı qalmağımı istəyirsənsə, yalnızlığı və xalqdan uzaq olmağı burax. Gündə iki dəfə kiçık qardaşını və bəyləri öz başına buraxmayaraq hüzuruna çağırıb nə iş olursa-olsun, bu sadiq dostlarla birlikdə danışıb məsləhətləşərək qərar verməlisən. Sonra, Xoca Kəlan mənimlə çox səmimi münasi­bətdə olmağa alışmışdı. Sən də ona qarşı mənim kimi hərəkət etmə­lisən” (Babur 2011: 229). Babur şahın sarayında öz tayfasını təmsil edən, bununla bağlı məsələlərdə məsləhət verən “tanıman” adlanan şəxs fəaliyyət göstərirdi.

Azərbaycan xanlıqları dövründə də xanın yanında xüsusi divan var idi. Məşvə­rətçi orqan olan divanın üzvləri xanın yaxın adamlarından, sultanlardan və bəylərdən ibarət idi. Müharibə, sülh, vergi qoymaq və s. mühüm məsələlərin həlli üçün xan di­van­la məsləhətləşirdi. Xan və divan çıxardıqları hökmlərdə yerli adət-ənənəyə və şəriətə riayət edirdilər. Divanda müəyyən məsə­ləni həll etmək lazım gəldikdə xan qabaqcadan öz qərarını bil­dirir, divan üzvləri başlarını tərpətməklə razı olduqlarını bildi­rirdilər. Divanda olan baş dini xadim həmin an ayağa durub fitva verməli, xana dua etməli idi. Fitva qurtaran kimi divan üzvlərinin hamısı ayağa durub xana təzim etməli idilər. Xan divan yığın­cağında olan üzvlərinə qonaqlıq düzəldirdi. Bəzi hallarda xan ölüm cəzası, əmlakın müsadirəsi barədə hökm edir, sonra bu mə­sələləri formal olaraq divanın təsdiqinə verirdi (İsmayıl – Bağı­rova 1997: 19). Divan məhkəməsində dövlət əhəmiyyətli və xü­susilə mühüm cinayət məsələlərinə baxılırdı.

Nağıllarda hökmdarla məsləhətləşmələr sadə dillə təqdim olunur. “İlyasın nağılı”nda bağban oğlu İlyas uşaq olarkən yaşadığı şəhərə hücum zamanı əsir götürülür, qul edilərək satılır, bir tacirin yanında işləyir. “Atı, daş-qaşı, adamı” yaxşı tanıyan İlyas özünün bacarığı, qabiliyyəti ilə uğur qazanır. Padşah İlyasın bütün xasiyyətlərinə fərəhlənir, İlyası evləndirir, qırx gün, qırx gecə toy edir: “...öz tacını başından götürüb İlyasın başına qoydu, dedi:– Padşahlığa sən yararsan. Sənin biliyin mənimkindən çoxdu. Bundan sonra bu şəhərin padşahı İlyas oldu” (Azərbaycan nağılları II, 2005: 138-145). Bu misalda olduğu kimi, ağıllı, tədbirli, sadə bir insanın iyerarxik sistemdə yüksəlməsi folklorda, nağıl və dastanlarda çoxsaylı süjet xətləri ilə əksini tapır.

“Novruz” dastanında vəzirin məsləhəti ilə padşah qonağı ˗ Novruzu öldürmək fikrindən əl çəkir, el töhmətindən çəkinir (Azər­baycan dastanları I, 2005: 182). İlk baxışdan, sevgililərin bir-birinə qovuşması önə çıxsa da, vəzirlərin məsləhətinin idarə­çilikdə nəzərə alınması dövlətçilik ənənəsinin mühüm gələnək­lərindən biridir.

“Rəvayətə görə bir məmləkətin padşahı və onun da gözəl bir qızı vardı. Qız padşah qızı olmasına və varlı ailədə böyüməsinə baxmayaraq çox ağıllı, sadə və ədəb-ərkənli idi. Bir dəfə padşahla qızı arasında arvadın ailədə yeri, rolu, kişinin kişi kimi yetişmə­sində onun xidməti barədə söhbət düşdü. Padşah bu məsələlərdə arvadın rolunu inkar edirdisə, qız qətiyyətlə bildirirdi ki, kişini kişi edən arvad olar, yaxşı arvada rast gələn kişi xoşbəxt olar. Padşah da öz dediklərində israr edərək qayıdır ki, deməli, mənim padşah olmağımda arvadımın xidmətləri vardır? Qız da söz altın­da qalan qızlardan deyilmiş. Deyir, bəli, sənin padşah olmağında arvadının böyük xidməti var. Qızın bu sözü padşaha bərk dəydi, onu pərt etdi. O dedi ki, sənin sözündən belə çıxır ki, mən səni həyətdəki çobana ərə versəm, sən onu əsl kişi edə bilərsən. Qız dedi, bəli. Padşah çobanı yanına çağırtdırıb niyyətini ona bidirən­də çoban çaşıb qaldı, cavab verməyə söz tapmadı. Toy tədarü­künü görüb padşahın qızını çobana verdilər. Təzə ailə qurmuş padşahın qızı və çoban maddi çətinlik içərisində yaşayırdılar, padşah onlara heç bir köməklik göstərmirdi. Lakin padşahın qızı bu çətinlikləri çobanın üzünə vurmur, əksinə, həmişə ona ürək-dirək verir, səbr və təmkinli olmağa çağırırdı” (Azərbaycan folk­loru antologiyası 2008: 97-98).

Türk dövlətçilik tarixində cəmiyyətin kasıb zümrəsinə mən­sub olan bacarıqlı adamların, əsasən gənclərin dövlət işlərində irəli çəkilməsi mümkün, hətta hakimiyyət tərəfindən nəzarətdə saxlanılan, təşviq edilən hal idi. Bu sistem cəmiyyətin aşağıdan yuxarı və əksinə daim hərəkətdə olmasına kömək edir, idarəetmə sisteminin bacarıqsız əyanların əlində vasitəyə çevrilməsinin qarşısını alır, dövlətlə xalq arasında canlı əlaqə, etimad yaranırdı. “Bu artıq indiki dövr üçün də meritokraniyanın, yəni cəmiyyətin bütün təbəqələrinə mənsub insanların öz qabiliyyətlərinə görə hakimiyyətə yüksəlməsinə imkan verən mütərəqqi siyasi ideo­logiyanın ən yaxşı örnəyi sayıla bilər” (Feyziyev 2013: 34).

Azərbaycanın şifahi xalq yaradıcılığında padşahla müxtəlif peşə sahiblərinin, əkinçinin, dərzinin və s. söhbəti əksini tapır. Bunun ən gözəl nümunələrindən biri aşağıdakıdır: “Padşah gəzin­ti vaxtı suda gön yuyan kişi ilə rastlaşır, ondan soruşur:

– İkidəsən, üçdə?

– Üçdə.

– Bəs niyə altını on ikiyə vura bilmirsən?

– Otuz iki qoymur.

– Bir qaz göndərsəm didə bilərsənmi?

– Əcəb didərəm…

Saraya qayıdan kimi padşah baş vəziri çağırıb soruşur:

– Açıqla görək, mən o kişiyə nə dedim; o nə cavab verdi?

Vəzir ha fikirləşir cavab tapmır. Padşah deyir:

– Üç günə kimi cavab tapmasan vəzirlikdən qovulacaqsan.

Vəzir gedib gön yuyanı tapır, ona bir kisə qızıl verib danı­şığın mənasını xəbər alır.

Kişi ondan bütün var-dövlətini istəyir, yoxsa sirri açmaya­cağını bildirir. Vəzir razılaşır. Kişi belə bir izahat verir:

– Padşahın “İkidəsən, yoxsa üçdə?” sorğusunun açıqlanması belədir ki, “iki ayağınla gəzirsən, yoxsa hasa ilə”? Mən ona de­dim ki, “üçlə”, yəni “hasa ilə”. Hökmdar sonrakı sorğusuyla maa qandırmaq istəyirdi ki, “Altı ay işləyib on iki ay dolana bilir­sənmi?” Dedim: “32 qoymur”, yəni “yeməkdən artmır”. “Bir qaz gön­dərsəm didə bilərsənmi?” sorğusuna cavab verdim ki, “əcəb didərəm”. Vəzir, o qaz sənsən, şah səni üstümə göndərdi ki, mən də tutub didim” (Azərbaycan folkloru anto­logiyası 2008: 85-86).

“Ata vəsiyyəti” nağılında padşah üç qardaşın ağlına heyran qalır: “Padşah bilikli qardaşlara sarayda qalmağı təklif edir. Böyük qardaşa vəzirlik, ortancıla vəkillik, kiçiyə qazılıq tapşır­maq istəyir. Qardaşlar ona minnətdarlıqlarını bildirir, salamat­laşıb səyahətlərini davam etdirirlər” (Azərbaycan folkloru anto­logiyası 2008: 138).

“Sənəm Cаdu” nağılında deyilir: “Keçmiş vахtlаrdа bir pаd­şаh оlur. Pаdşаh şаh оğlu şаh Аbbаsdı. Şаh оğlu şаh Аbbаsı çох ədаlətli şаh deyillər. Şаh оğlu şаh Аbbаsın vəzir Allahverdi хаn аdındа dа bir vəziri оlub. Şаh оğlu şаh Аbbаs bir gün şəhərdə qа­dаğаn sааtı elаn eləyir. Deyir ki, gecə heç yerdə işıq yаnmаmа­lı­dı. Özü də dərviş libаsındа, vəziri ilə həmişə çıхıb şəhəri gəzər­miş. Görüm, qаnunа əməl eləyirlər, yа eləmirlər” (Naxçıvan folk­loru 2011: 125).

“Şah Abbasın sənəti” adlı nağılında, “Bir gün şаh Аbbаslа Allahverdi vəzir təğyiri–libаs оlub şəhəri gəzməyə çıхdılаr” –söy­­lənilir. “Əkinçi ilə Şah Abbas” nağılında deyilir: “Şah oğlu şah Abbas vəzir Allahverdi xanla dərviş libas olub vilayəti gə­zirdi. Gəldi gördü bir əkinçi tək bir öküzlə yer əkir. Öküzün cütə gücü çatmayanda bir arvad xeylağı kömək eləyir. Əkinçi də cüt bərkə-boşa düşdühcə der: “Şah Abbasın atasına lənət”. Şah Abbasın əkinçiyə bərk qəzəbi tutdu.

Vəzir Allahverdi xan dedi:

– Şah, səbr elə, görək bu niyə belə deyir.

Vəzir bunun səbəbini soruşanda əkinçi dedi:

– Ağa dərviş, atamdan mənə iki öküz qalmışdı. Bir gün darğa gəlib dedi Şah Abbas burdan keçəndə öküzün birinə gözü düşüb. Gəlmişəm öküzü aparam. İstədim verməyəm. Dedi, özün bil, verməzsən, boynun vurular. Əlacsız qalıb verdim apardı. İndi bir öküznən iş aşmır. Bı köməh eliyən də anamdır. Ona görə də iş çətinə düşəcəh. Şah Abbasın atasına lənət deyirəm. Şahın acığı bir az soyumuşdu. Dedi: – Vəzir, o dəli öküzü verək buna. Vurub bunı öldürsün” (Naxçıvan folkloru 2011: 190). Padşah dəli öküzü verir, əkinçi dəli öküzü boyunduruğa qoşub, əkin əkir, Şah Abbas tənbəl bacısını əkinçiyə verir, əkinçi tənbəl bacını da tərbi­yə­ləndirir, şahın bacısı tənbəlliyin daşını atır.

Nağıllarda yeni hökmdarın seçilməsi də məsləhətlə olur: “Bir gün paçcah mərhum oldu. Yığışdılar ağsaqqallar, qarasaq­qallar paçcah kimi tikək, kimi tikmiyək, dedilər Məhəmməd söv­dəgəri yerində paçcah tikək. Məhəmməd sövdəgəri gətirdib cıq­qanı qoy­dular başına, çıxartdılar taxta” (Azərbaycan nağılları II, 2005: 254). Padşah oğulları arasında ən layiqlisi taxt-taca layiq görülür, yaxud hakimiyyət başına keçmək oğullar arasında bir növ növ­bələşdirilir və burada da məsləhətləşmə, gənəşik özünü göstərir. “Məlik Məhəmməd” nağılında hakimiyyət məsələsi əv­vəlcədən müəyyənləşmişdir: “Biri var imiş, biri yox imiş, bir pa­dişahın üç oğlı var imiş. Böyük oğlının adı Məlik Cəmşid, ortan­cıl oğlının adı Məlik Əhməd, kiçik oğlunın adı Məlik Məhəm­məd. Bu padişah öləndə oğlanlarını yanına çağırub, onlara belə bir vəsiyyət edir: – Mən öləndən sora Məlik Cəmşid, ondan sora Məlik Əhməd və on­dan sora Məlik Məhəmməd padişah olsun... Məlik Cəmşid qoşun əhlinə söyləyir ki, mən bu maralın dalıncə gedəcəyəm, üç gün məni bayırda gözləyin. Bu müddətdə gəlmə­səm, onda gedib Məlik Əhmədi özünüzə padişah edərsiniz... Mə­lik Əhməd də qardaşı kimi vəsiyyət edib maralın dalınca qaçıb göz­dən qeyb olur. Qoşun əhli üç gün gözləyib şəhərə qayıdır, ca­maat yığılıb Məlik Məhəmmədi özlərinə padşah edirlər...Məlik Məhəmməd qoşun əhlinə qardaşları kimi vəsiyyət edib deyir: – Üç günə kimi qayıtmasam, məsləhət gördüyünüzü özünüzə padşah edin. Bu sözləri deyib maralın dalınca at salır. Camaat üç gün gözləyib şəhərə qayıdır (Azər­baycan nağılları I, 2005: 115-116). Nağıllarda əksər hallarda bu məsləhətləşmənin harada keçirildiyi dəqiq şəkildə göstərilməsə də ehtimal ki, divan, məclis və ya qurultay kimi “kengəş”, yəni gənəş­mə-məsləhətləşmə baş tutur, müvafiq qərar qəbul olunurdu.

Türk dövlətçilik tarixində müsəlman dünyasında geniş yayılmış dini cərəyanlardan biri ideya-nəzəri baxımdan zəngin, eləcə də ritual və ayinlərin çoxluğu və rəngarəngliyi ilə diqqəti çəkən sufizm mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.

Orta əsrlərdə sufilik, hürifiliklə dövlət arasında ziddiyyətlər baş vermişdir. Məsələn, təriqətin başçısı Fəzlullah Nəimi Əmir Tеymurun əmri ilə еdam еdilmişdi. Hürufilər Hеratda Tеymurun oğlu, hökmdar Şahruxa sui-qəsd təşkil еtmişdilər. Qaraqoyunlu, Osmanlı hökmdarları dövlət üçün təhlükə yaratdıqlarını görə hürufiləri cəzalandırmışlar. XIV-XVI əsrlər ədəbiyyatımızda Nəi­mi, Nəsimi, Həqiqi, Həbibi, Süruri, Hеyrəti, Mühiti və başqaları hürufi sənətkarlar kimi tanınır. Şah İsmayıl Xətai də hürufiliyə rəğbət bəsləmişdir. Sufiliyin, hürufiliyin orta əsr cəmiyyətində əksi dərvişlərin obrazında nağıl və dastanlarda ortaya çıxır. “Dərviş təmiz qəlbə malik maddi mеyl və həvəslərdən uzaq, nəfsani еhtirasların zül­mə­tindən xilas olmuş, mənəvi-əxlaqi cəhətdən pak Haqq aşiqləri, saf еtiqadlı müridlərdir. Daha çox səyyari həyat kеçirən, miskin yaşayış tərzinə malik bu həqiqət aşiqləri zahiri ibadətləri yox, batini еtiqadı üstün tuturlar” (Babayev 2007: 18).

Azərbaycanın nağıl və dastanlarında əksini tapan dərviş ob­razının orta əsrlərdə baş verən ictimai-siyasi, dini-ideoloji pro­ses­lərlə əlaqəsi xüsusi vurğulanmalıdır. Hökmdar-dərviş münasi­bət­ləri, hökmdarın dərvişdən məsləhət alması, ona yol göstərilməsi özü də bir növ məsləhətləşmə, müdrik sözün dinlənilməsidir və bu dövlətçiliyin mənəvi əsasları sayıla bilər. Dastanlarda “pay verən dərviş” Cəlal padşahın yuxusunu yozur, ona qızı Qəndabı Novruza verməyi məsləhət bilir, vəzir-vəkilin də məsləhəti ilə padşah dərvişin dediyini edir (Azərbay­can dastanları I, 2005: 186). “Yuxu” nağılında isə zalım hökmdar taxt-tacını, arvadını, iki oğlunu itirir, yolda bir pirani qoca ilə rastlaşır, başına gələnləri danışır. Pirani qoca deyir: “Ey padşah, sən rəiyyətinə zülm elədiyinə görə işin dolaşığa düşüb. Əhd elə ki, bu dəfə padşah olsan heç kimə zülm eləmə­yə­cəksən, həm də fağır-füqəranın, kasıb-kusubun, əlsiz-ayaqsızların qarnını doyu­ra­caqsan”. Padşah qocanın dediyi kimi sidq ürəynən əhd edir, başqa ölkədə də olsa “dövlət quşu” uçurdulanda yenidən onun başına qonur, Padşah bu səfər taxta çıxandan sonra öz əhdini yerinə yetirir, harda kasıb-kusub varsa ona qızıldan-gümüşdən verib yola salır (Azərbaycan nağılları V, 2005: 152-153).

“Tahir və Zöhrə dastanı”nda deyilir: “Sizə hardan xəbər verim, Qareyman vilayətindən. Kimdən? İki qardaşdan. Biri Hə­təm Sultan, digəri isə Əhməd Vəzir. Bunların soy-züryəti olmur­du. Onlar əhd eləmişdilər ki, hansının qızı oldu, hansının oğlu oldu qızını onun oğluna verəcək. Hər iki qardaş qohum-əqrəbəni çağırıb məsləhətdən sonra var-dövlətlərini iki qismə bölürlər. Bir hissəsini fağır-fuğaraya paylayırlar, bir hissəsi özlərinə qalır. Gecənin bir aləmində bir dərviş gəlir, cibindən bir alma çıxarır, tən ortasından bölür, yarısını Hətəm Soltanın həyat yoldaşına, yarısını Əhməd Vəzirin həyat yoldaşına verib qeyb olur. Vaxt gə­lir. Hər iki qardaşların yoldaşları hamilə olurlar. Hətəm Soltanın bir qızı, Əhməd Vəzirin bir oğlu olur. Qızın adını Zöhrə, oğlanın adını Tahir qoyurlar” (Azərbaycan folkloru külliyyatı 2011: 120).

“Adgözəl” dastanında deyilir: “Bir gün qapıya bir dərviş gəlir, Mahmud paşaya deyir: – Ey böyük hökmdar, sənin gözlə­ruvun dərmanı qızıl balıqdı. Əyər onu tutdura bilsən, qanından gözlərivə çiləyən kimi gözlərun açılar. Mahmud paşa dərvişə ənam verərkən dərviş qeyb olur” (Azərbaycan folkloru külliyyatı 2011: 213).

Nağıl və dastanlarda əksini tapan dərviş obrazı orta əsrlərin dini-siyasi prosesləri ilə sıx bağlı olmaqla, hökmdarların məslə­hət­çisi, eləcə də hökmdarların cəmiyyətin əhval-ruhiyyəsini öy­rənmək vasitəsi funksiyasını yerinə yetirmişdir.

Türk dünyagörüşündə bayramlar, şölənlər, toylar cəmiyyətin təşkil və səfərbər edilməsində, idarə olunmasında mühüm funk­siya yerinə yetirmişdir. Qədim türk dövlətlərində hökmdarın, döv­lət adamları və sərkərdələrlə yığıncaqlara, məclis və qurultay­lara rəhbərlik etməsi onun hakimiyyətinin simvollarından biri sayılmışdır.

Qədim türklərdə vəzir-vəkillə məsləhətləşərək, qurultay ke­çi­rərək, toy təşkil edərək qərar verilməsi təcrübəsinin dövlətçilik şüurunda möhkəm yer tutduğu aydın şəkildə görünür. Hökmdar Tanrıdan dövləti idarə etmək səlahiyyəti alsa da, bu ona xalqı yaxşı idarə etməsi şərti ilə verilirdi. Əgər xaqan bu vəzifəni layi­qincə yerinə yetirməsəydi, hakimiyyət əlindən alınacaqdı. Yəqin ki, məhz buna görə Oğuz xan altı oğlu ilə dünyanı fəth edəndən sonra böyük bir qurultay düzənləmiş, dünyanı fəth etdiyini, Tanrı qarşısında borcunu yerinə yetirdiyini bildirmişdir.

Bu toplantılarda qanunlar, önəmli qərarlar qəbul edilmiş, hökmdarların seçilməsi, təsdiqlənməsi kimi siyasi fəaliyyətlər hə­yata keçirilmişdir. Qurultay yığnaq, dərnək kimi kəlmələrlə ifadə edilmiş, ilk dövrlər ziyafət, dini törən, yarışma məqsədli bir döv­lət toplantısı idi. Zaman keçdikcə dövlətin ən əsas qərar verən orqanına çevrilmişdir. Böyük Hun imperatorluğunda hökmdarlar icraatlarını məclislər vasitəsi ilə yerinə yetirirdlər. Bu məclislər­dən biri daimi, digəri isə ilin müəyyən zamanlarında keçirilir, or­du təftiş olunur, mal-mülk hesaba alınır, ölkə məsələləri müzakirə olunurdu. Göytürklərdə bu məclislər davamlı olaraq keçirilir, müxtəlif mövzular gündəmə gətirilirdi. Türk dillərində “kengəş məclisi” anlamına gələn qurultaya idarəedicilərlə yanaşı, tayfa-boy bəyləri, xalqın tanınmış nümayəndələri qatılırdı. Hökmdarlar bu məclislərə sayğı ilə yanaşmışlar. Göytürklərdə Yanyulu Xa­qanı, Səlcuqlularda Toğrul bəyi, Osmanlılarda Osman Qazini, Mu­ğanda Nadir şahı məhz bu qurultay-kengəş seçmişdir.

Qədim türklərdə “toy” adı verilən qurultay önəmli siyasi əhə­miyyət daşımaqla yanaşı, qurbanların kəsilməsi, dini törən­lərin, yarışmaların həyata keçirilməsi, ziyafətin verilməsi, dövlət məsələlərinin müzakirəsi ilə xarakterizə edilir. Bunu da nəticə­sində əmr qaydasında heç kim, heç bir işə məcbur edilmir. Bütün idarəçilik adət-ənənəyə, ictimai rəyə əsaslanırdı. “Bir gün Qamğan oğlı xan Bayındır yerindən durmışdı. Şami günlügi yer yüzinə dikdirmişdi. Ala sayvanı gög yüzinə aşan­mış­dı. Bin yerdə ipək xalıçası döşənmişdi. Xanlar xanı xan Bayındır yildə bir kərrə toy edib, Oğuz bəglərin qonaqlardı. Genə toy edib atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırmışdı. Bir yerə ağ otaq, bir yerə qızıl otaq, bir yerə qara otaq qurdırmışdı. “Kimin ki, oğlı-qızı yoq, qara otağa qondurun, qara keçə altına döşən, qara qoyun yaxnısından öninə gətürün, yer isə, yesün, yeməzsə, dursun, getsün” – demişdi. “Oğlı olanı ağ otağa, qızı olanı qızıl otağa qondurus, oğlı-qızı olmayanı Allah Taala qarğayıbdır, biz dəxi qarğarız; bəllü bilsün!” – demiş idi. Oğuz bəgləri birin gə­lüb, yığnaq olmağa başladı” (KDQ 2004: 26).

“Dədə Qorqud” dastanlarında da aydın görünür ki, hakimiy­yət varisə keçsə də, bu, məclisdə təsdiq olunmalıdır. Das­tanda deyilir: “Oğuzların vaxtında Qanlı Qoca deyilən bir müdrik kişi vardı. Bir yetişmiş igid oğlu vardı. Adına Qanturalı deyir­dilər. Qanlı Qoca deyir: “Dostlar, atam öldü, mən qaldım. Yerini-yur­dunu tutdum. Sabahkı gün mən ölərəm, oğlum qalar. Bundan yaxşı nə ola bilər ki, oğul, nə qədər ki, sağam, gəl səni evlən­di­rim!” (KDQ 2004: 248). Dastandan məlum olur ki, oğuzlarda hökmdarlığın atadan oğula keçməsi bəylərin məclisində, yaxud qurultayda təsdiq­lən­məli idi. Bu baxımdan Qazan xanın sözləri maraq doğurur. Qazan xan üzünü oğlu Uruza tutub deyir:

“Bərü gəlgil, qulunum oğul!

Sağım ələ baqduğumda qardaşım Qaragünəyi gördüm, –

Baş kəsübdür, qan dökübdür, Çöndi alubdur, ad qazanubdur.

Solum ələ baqduğumda dayım Aruzı gördüm, –

Baş kəsübdür, qan döküpdür,

Çöldi alubdur, ad qazanıbdır.

Qarşum ələ baqduğumda səni gördüm,

On altı yaş yaşladın.

Bir gün ola, düşəm öləm, sən qalasan –

Yay çəkmədün, ox atmadın,

Baş kəsmədin, qan dökmədin,

Qanlu Oğuz içində çöldi almadın.

Yarınkı gün zaman dönüb, bən ölüb sən qalıcaq tacım-taxtım sana verməyələr, – deyü sonumı andım, ağladım, oğul! –dedi” (KDQ 2004: 80).

Göktürk abidələrində əksini tapan məsələlərdən biri budur ki, xaqan xalqın təmsilçisi kimi bütün işlərini xalqı üçün yerinə yetirmişdir. Kitabələrdə əksini tapan –“Kiçik qardaş, qardaşım oğlu, oğlum, millətim, güneyindəki Şadapıt bəyləri, quzeydəki Tar­kan, Buyruk bəyləri, Otuz Tatar, Doqquz Oğuz bəyləri, mil­ləti...”, “Türk bəyləri, milləti bunu eşit”, Türk Oğuz bəyləri mil­ləti eşidin”, “Xalq kütləsi belə demiş” ifadələri kağanların heç kə­si kiçiltmədən onlara gördüyü işlər haqqında bilgi verməsi, hətta “Türk milləti üçün gecə yatmadım, gündüz oturmadım” şəklində millətin müzakirəsinə təqdim etməsi-kengəş düzənləməsi Göy­türk dövlətində böyük bir xoşgörünün olduğunu, siyasi anlamda demokratiyanın olduğunu təsdiqləyir (Güngör 1998: 109). Va­risin müəyyənləşdirilməsində, daha dəqiq desək, təsdiqlənmə­sin­də qurultay-toy-kəngəş keçirilməsi ənənəsi bir çox türk dövlət­lərində, o cümlədən Səlcuqlar, Atabəylər, Osmanlı, Səfəvi və s. dövründə yaşamışdır.

Nağıllarda vəzir-vəkil, darğa, əmir, şeyx, sərkərdələrlə yana­şı, geniş xalq kütləsi, daha doğrusu, “ağsaqqal-qarasaqallar”la məs­ləhətləşmə, gənəşik, qurultay anlamına gələn “dövlət quşu uçurdulması” mərasimi əksini tapır. Hökmdar seçmək üçün “dövlət quşu” uçurtma zamanı ağ­saq­qal-qarasaqqal öz mövqeyini ortaya qoyur: “Quşu bir də uçurt­dular. Quş yenə gəlib Lalanın başına qondu, yenə istədilər Lalanı paçcah tikməsinlər, ağsaqqal, qarasaqqal töküldülər. Dedilər: – Canım, qərib olanda nə olar? Bəlkə paçcah oğludur ki, quş onun başına qonur. Çox götür-qoydan sora Lala padşah oldu. O, ca­maatla yaxşı rəftar eləyirdi” (Azərbaycan nağılları I, 2005: 170).

“Ax-vax” nağılında da eyni vəziyyətlə qarşılaşırıq: “Baxdı ki, başına bir quş qonub, onu tuturlar. Camaat quşu apardı. Demə, bu şəhərin padşahı ölüb, indi dövlət quşu uçurdurlar. Quşu ikinci dəfə uçurtdular, yenə də gəlib qondu bunun başına. Yenə quşu apar­dılar. Səlimi də şəhərdən çıxardıb qovdular ki, çıxsın getsin. Quşu yenə uçurtdular. Yenə quş yolda qondu bunun başına. Daha gör­dülər ayrı adamın başına qonmur, götürüb bunu padşah elədi­lər. Səlim oldu padşah” (Azərbaycan nağılları II, 2005: 190). “Ta­hir və Zöhrə” dastanında Hatəm Sultan Tahir Mirzəni öldürt­mək istə­yəndə camaat etiraz edir, onu öldürməyə qoymur, “hökm­darın qılıncının işləmədiyi yerə” göndərilməsini tələb edirlər. “Məsim və Diləfruz” dastanında camaat padşaha deyir ki, Xocanı öldür­məsin. Padşah əh­valatdan hali olub qızını Xoca Əzizin oğluna verir.

Nağıl və dastanlarımızda əksini tapan “dövlət quşu” anlayışı tayfa birləş­mələrinin, yəni ilkin dövlətlərin yaranması dövründə mifoloji donundan tədricən uzaq­laşmış, əcdad-ağsaqqal kultu olaraq dövlətçilik elementinə çevrilmişdir. Lakin bu dövlətçilik elementinin mahiyyətində ciddi dəyişiklik baş vermişdir. Padşah seçil­məsində hökmdar nəslindən olanların haqqı tanınmaqla ya­naşı, nağıllarda onlar çətin sınaqlardan çıxarılır, uğurlar qaza­nır, ədalətli, zəhmətkeş, xalqın taleyini düşünən, tədbirli olur, sanki bundan sonra hökmdar olmağa haqq qazanır.

“İrvahım” dastanında “dövlət quşu” üç dəfə Zülal padşahın oğlu Aslanın başına qonur, dastançı “Allahın əmri ilə quşun As­lanın başına qonduğunu” deyir, vəzir-vəkil buna mane olmağa ça­lışsa da, “ağıllı kişilər deyirlər ki, yəqin belə olmalıdı”. Aslan yol­çu deyil, padşah oğlu olduöuna görə, “ağsaqqal-qarasaqqal yığışıb Aslanı şah qoyurlar” (Azərbaycan dastanları III, 2005: 91). “Səlim şah” dastanında isə vəzirin xəyanəti ilə üzləşən Səlim şah “Fələk şahinimi əlimdən aldı, üzü döndü, məni taxtımdan saldı” deyir. Bu dastanda da “dövlət quşu” başqa ölkəyə gedən Sə­lim şahın başına qonur, onu padşah seçirlər, Səlim şah yox­sullara əl tutur, yetimxanalar açdırır, ədalətli hökmdar olur (Azər­baycan dastanları III, 2005: 228).

M.Təhmasib “dövlət quşu”nun iki əsas xüsusiyyətini göstə­rir: “Bu quşun kölgəsi bəxtiyarlıq və səadət rəmzidir. Onun köl­gəsi kimin başı üzərinə düşsə, o, dünyada mütləq ən bəxtiyar adam olur. Bunun nəticəsi olaraq bu quşun ikinci xüsusiyyəti mey­dana gəlmişdir. O, kimin başına qonarsa, həmin adam pad­şah, yəni dövlət başçısı olur” (Təhmasib 2005: 15). “Dövlət quşu” hər adamın başına qonmur, bunun üçün na­ğılın müsbət qəh­rəmanı olmaq lazımdır. Xalqın, nağılçının sev­gisini, rəğbətini qazanmayan şəxsin başına “dövlət quşu” heç za­man qona bilməz. Bu sevgini qazanan hər bir nağıl qəhrəmanının başına “dövlət quşu” qonur, o, camaatın gözü qarşısında, meyda­na yığışan əhalinin, ağsaqalların dəstəyi ilə, məsləhətləşmə ilə padşah seçilir.

Qədim türklərin təsərrüfat həyatı ilə sıx bağlı olan Novruz bayramı mifoloji, ilkin inancları, dini, milli dəyərləri özündə cəm­ləşdirməklə yanaşı, dövlətçilik mərasim və adətləri ilə sıx bağ­lıdır. Qazax türkçəsində “meyram-bayram" ifadəsi “xoşbəxt gün” anlamında başa düşülür. Ancaq, uyğur, qazax, qırğız, özbək və türkmənlərdə bayram, şölən və düyün əvəzində “toy” kəl­məsilə də ifadə edilmişdir.

Səlcuqlu sultanı Məlikşahın həyata keçirdiyi “Takvim-i Cə­lali” islahatından sonra “Novruz” adlandırılan bayram ilin başlan­ğıcıdır. Səlcuqlularda bu dövrdə dövlət işləri yenidən düzənlən­miş, təftiş olunmuş, maliyyə-vergi ili başlanmışdır. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin “Qanunnamə”sində 21 mart ilk vergi top­lama dövrü sayılırdı. Səlcuqlularla yanaşı, Qaraqoyunlu, Ağ­qoyunlu, Osmanlı, Səfəvi dövlətlərində 21 mart ilbaşı olaraq qə­bul edilmişdir. Bu bayramın digər bir adı “Sultan Novruz”, yəni sultana məxsus, sultanın iştirakı ilə keçirilən şölən, toy anlamında işlədilmişdir. Maraqlıdır ki, Novruz bayramı ilə bağlı oyun və əy­ləncələr qədimdən bu bayramda hökmdarın iştirakını təsdiqləyir.

Novruzlu günlərdə, xüsusilə İlaxır çərşənbə günü tamaşalar göstərmək də qədim vaxtlardan davam edib gələn adətlərdəndir. “Xanbəzəmə” tamaşası da maraqlı olması ilə diqqəti cəlb edir. Novruz bayramının zirvəsi adlanan bu oyun “Xan-xan”, “Xan oyu­nu”, “Xan yaratdı”, “Şahbəzəmə”, “Şah-şahı” və s. adlarla Azər­baycanın ayrı-ayrı bölgələrində məzmun oxşarlığına, icra tərzinə görə, müxtəlif variantlarda indi də oynanılır. İlaxır çərşənbə günü sübhdən bir qədər keçmiş adamlar bir meydana toplaşırlar. Xan seçilmiş şəxsi geyindirib bəzəndirirlər. O, geyi­mi, başının tacı ilə doğru-doğru xana oxşadılır. Xanı gətirib meydanın yuxarı başında taxta əyləşdirirlər. İki oğlan uşağı xanı yelpiklə yelləyir. Seçilmiş vəzir-vəkil də gəlib xanın sağ-solunda öz yerlərini tuturlar. Təyin olunmuş fərraşlar, qırmızı paltar geyinmiş cəllad xanın əmrinə hazır dururlar. Xan gözlənilməz əmrlər verir. Onun əmrləri mütləq yerinə yetirilir. Kosa, keçəl, təlxək meydana atılıb cürbəcür gülməli oyunlar göstərməklə xanı güldürməyə cəhd edirlər. Xan isə cəhd edir ki, gülməsin. Xan əgər gülərsə, əlbəəl onu taxtdan endirib suya basır və yerinə təzə xan seçirlər (Azərbaycan etnoqrafiyası 2007: 29).

Orta əsrlərdə ilin təhvil olması münasibətlə toplardan yaylım atəşi açardılar. Nağaralar gumbur-gumbur gurlayardı. Şeypur, təbil səsləri yüksələrək, yeni ilin gəldiyi xəbərini yayardılar. Atəş­fəşanlıq başlanardı. Elə ona görə də “Novruzun topu atılan” vaxta “il təhvil oldu” deyərdilər. “Novruzun topu atıldı” – deyə hamı yeni ilin başlanması münasibətilə bir-birini təbrik edərmiş (Azərbaycan etnoqrafiyası 2007: 45). M.S.Ordubadi “Qılınc və qələm” romanında Novruzun xal­qımızın həyatındakı əhəmiy­yə­tini bədii şəkildə təqdim edir: “Günəş həməl bürcünə yaxınlaşdığı dəqiqədə Sultan Toğrulun qapısında vurulan kərənayxana Novruz bayramı mərasiminin baş­landığını xəbər verdi.... Novruz bayramı məra­siminin başlanması üçün aralıqda su ilə dolu qızıl teştə salınan balıq hələ arxası üstə çönməmişdi. Zəfəran üzərinə oxunacaq və sonra qızıl teştin su­yuna qarışdırılacaq qırx yasin oxunub qurtarmamışdı. Baş ruhani zəfəran suyu ilə yazdığı bərəkət duasını yazıb bitirməmişdi. Nəhayət, “balıq arxası üstünə çöndü”, qırx yasin oxunub qurtardı, bərəkət duası zəfəran suyu ilə yazılıb bitdi, təcili surətdə kərə­nayxanaya xəbər verildi. Təbil və şeypur səsləri ilin təhvil oldu­ğunu Təbriz xalqına bildirdi” (Ordubabi 1983: 615).

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, XIV əsrdən məlum olan bay­ramlıq vergisi novruz və qurbanlıq zamanı toplanırdı. Dövlət məmurları tərəfindən orta əsrlərdə “novruzi” adlı vergi növünün toplanması da məlumdur. Bu da Novruz bayramı zamanı top­landığından məhz belə adlanırdı.

Bütün türk xalqlarında hökmdarın simvolları – xaqanın ça­dırı, taxt, tuq, davul və surğuçdur (möhür). Yay hakimiyyəti və tan­rı iradəsini təmsil edən xaqanı, ox isə xalqı simvolizə edir. Ox yay bağlı olduğundan tabeliliyi və bütünlüyü ifadə edir. Ox və ya­yın birləşməsi cahan hakimiyyətinin gerçəkləşdiriləcəyi anla­mı­­na gə­lir. Otaq hakimiyyəti (xaqanlığı) təmsil edən və güvənlik baxımdan önəm daşıyan simvoldur, otağın (çadır) yıxılması hökm­darlığa son verildiyi anlamına gəlir. İslam dininin qəbulun­dan sonra hökm­darın taxta keçməsinin xəlifə tərəfindən təsdiq­lənməsi, ölkədə hökmdarın adına xütbə oxudulması, sikkə kəsil­məsi, döyüş, ov və ya mərasimlər zamanı hökmdarın başına köl­gə­lik məqsədi ilə çətir tutulması hakimiyyətin simvolları sayılmışdır.

Mənbələrdə orta əsrlərdə Azərbaycanda hakim elitanın, sa­ray əhlinin tez-tez ov əyləncələri təşkil etməsi haqqında məlu­mat­lar vardır. Azərbaycanda hökmdarların saraylarında və döv­lət təşkilat­larında ovçuluqla bağlı qurumlar (Səfəvilərdə mir­şikarlıq və ya ovçubaşılıq) olmuşdur. Qazan xanın və Olcay­tu xa­nın divan başçısı (vəziri) olmuş Fəzlullah Rəşidəddin Qazan xanın Qara­bağ­­da və Şirvan dağlarında ovla məşğul olduğundan bəhs et­miş­dir. Xandəmir Əmir Teymurun Azərbay­canda böyük ov məra­sim­ləri təşkil etməsi haqqında yazmışdır. Şərafəddin Yezdi də Tey­murun Muğan­da ovla məşğul olduğundan bəhs etmişdir. Ta­rixi mənbələrdə Şah İsmayılın böyük ov səfərləri təşkil etməsi haq­qın­da məlumatlar vardır. Orta əsr müəllifi Xan­dəmir özünün “Ha­bibüs-siyer” adlı əsərində bu barədə geniş məlumat vermişdir. Onun 1504-cü ildə Şah İsmayılın İsfahan yaxınlığındakı “Kunər Otlağı” deyilən yerdə ov şənliklərinin təş­kili ilə bağlı təsviri ov sə­fərlərinin miqyasını öyrənmək baxı­mından əhəmiyyətlidir. Şah İsmayıl tərəfindən Novruz şənlik­lərindən sonra “Kunər Otlağı” deyilən yerdə bir ov şənliyinin təşkil edilməsindən bəhs edən müəllif yazırdı ki, “Bu məqsədlə bütün valilərə, əsgərlərə, İraq və farsın irəli gələnlərinə xəbər gön­dərilərək, ova qatılmaları istən­mişdir. On-on beş gün ərzində Qumdan Şiraza qədər olan bölgədə ov heyvanları ürküdülərək “Kunər otlağı” deyilən yerə toplanmış və burada bir “halqa ovu” təşkil edilmişdi. Hazırlıqlar tamam­lan­dıqdan sonra, Şahın maiyəti İsfahandan çıxıb, ov halqasının ta­mamlandığı düzənliyə gəlmişdi. “Kunər Otlağı Ovu”na Şah İs­ma­yılla birlikdə qəbilə rəisləri və dövlətin irəli gələnləri də gəl­mişdi. Bu şənliyə Səfəvi ordusu da qatılmışdı. Bütün hazırlıqlar tamam­lanıb halqa mey­dana gəldikdən sonra silahını qurşanıb, atına minən Şah İsmayıl tək başına ov meydanına girmiş və ov­lamağa başlamışdı. Şah İs­mayıl ovunu bitirdikdən sonra əmirlər və döv­lətin digər irəli gələn­ləri də ov ovlamışlar. Ən sonunda əsgərlərə ovlamaq icazəsi verilmişdi. Ov bitdikdən sonra ovlanan heyvan­lar əmrlər, döv­lə­tin irəli gələnləri və ordu mənsubları ara­sında paylaşılmışdı” (Əsgər 2012: 49-50).

Bütün bunlar göstərir ki, türk xalqlarının tarixən qazandığı dövlətçilik təcrübəsi kifayət qədər geniş olmuş, bu təcrübə əsa­sında dövlət quruculuğunun başlıca şərti olan dövlətçilik şüuru formalaşmışdır.

Dövrün reallıqlarına uyğun hərəkət edən və mümkün va­riant­lardan ən optimalını seçməyi bacaran dövlət rəhbərləri, döv­lət xadimləri, peşəkar məmurlar, bürokratik sistemin bütöv­lü­yü­nü, əlaqəsini təmin edən yerli idarəçilər, qulluqçular, xüsusi ilə hər­bi fəaliyyətin məsuliyyətini öz üzərinə götürən sərkərdələr, or­du başçıları yetişmişdir. Milli və islami dəyərlərə söykənən döv­lət hüququ, mülki hüquq, əmlak hüququ və iyerarxik idarəet­mə sis­temi xalqın yaşayış maraqlarını təmin etməyə çalışmışdır. Tarixi mənbələrlə yanaşı, nağıl və dastanlarda əks olunduğu kimi, dövlətçilik tarixindəki gələnəklər, mərasimlər, qaydalar bəzən unu­­dulsa da, xalqın dövlətçilik dünyagörüşündə yaşamış, nəsil­dən-nəslə keçmişdir.