MüNDƏRİcat giriş. Birinci bölmə: pedaqoji elmin nəZƏRİ-metodoloji
Yüklə 3,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
faydalı hesab olunur. Dünyanın bir sıra klassik pedaqoqlan, Azərbaycanın görkəmli mütəfəkkirləri, alimləri, metodistləri bu barədə çox dəyərli fikirlər söyləmişlər. Yan Amos Komenski, Konstantin Uşinski, Bəhmənyar Əl Azərbaycani, Mehdi Mehdizadə, Mərdan Muradxanov, Əhməd Seyidov, Nurəddin Kazımov, Əliheydər Həşimov, Əcdər Ağayev, Yusif Talıbov, Akif Abbasov, Hikmət Əlizadə, Əmrulla Paşayev, Fərrux Rüstəmov, Sərdar Quliyev və başqaları müxtəlif tipli məşğələlərdə şagirdlərə verilən biliklərin möhkəmləndirilməsi ilə bağlı bu gün üçün, mən deyərdim ki, bütün dövrlər üçün həmişə aktual ola biləcək faydalı mülahizələr söyləmişlər. Biz onların bu barədə dediklərini təkrar etməmək şərtilə biliklərin möhkəmləndirilməsilə bağlı müəyyən konseptual ideyaların irəli sürülməsini məqsədəuyğun hesab edirik. Ümumiyyətlə desək, klassik dövrlərdən tutmuş bu günə qədər Azərbaycanın bir sıra mütəfəkkirlərini bu məsələ daim düşündürmüşdür. Hətta
biliklərin verilməsi və möhkəmləndirilməsinin nəzəri əsaslarını işləyənlər də olmuşdur. Onlardan biri
Azərbaycan filosofu, pedaqoqu, orta əsr müsəlmanlarının. Şərq peripatetizminin nümayəndəsi, görkəmli mütəfəkkir Əbu Əli İbni-Sinanın şagirdi Əbülhəsən Bəhmənyar Əl-Azərbaycanidir ( - 1065). O, «Ət-Təhsil» («Dərketmə») adlı əsərində biliklərin verilməsi, onlarm dərk edilməsi, yadda saxlanılması, sonradan yada
salınması (hafizədə) və möhkəmləndirilməsi ilə bağlı bir sıra dəyərli fikirlər söyləmişdir. Müasir Azərbaycan pedaqogikasının korifeylərindən sayılan professor Əcdər Ağayev və Əliheydər Həşimov həmin əsərin Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş variantının bir hissəsini Moskvada çap etdirdikləri «Azərbaycan SSR-nin pedaqoji fikir antologiyası» əsərinə daxil etmişlər. Həmin əsərdəki nümunələrə (Ət-Təh- silin fəsillərinə) istinad edərək biz Bəhmənyarın məsələ ilə bağlı fikirlərini təhlil edəcəyik. Əbülhəsən Bəhmənar «Ət-Təhsil» əsərində nəzəri biliklərin qazanılmasının fəlsəfi mahiyyətini aydınlaşdırarkən onu həm nəzəri cəhətdən, həm də praktik cəhətdən məntiqi şəkildə şərh edir. Onun şərhinə görə insanın qazandığı biliklər əvvəlcə onun xəyalında canlanır, sonra təfəkkür süzgəcindən keçib nitq vasitəsilə şərh olunur. Şərh olunanı Bəhmənyar şüur materialı hesab edir. Həmin şüur materialı o zaman yadda saxlanılır ki, o, yaxşı dərk olunur. 140 Yaxşı dərk olunan, hafizədə də saxlanılan həmin şüur materialı həqiqi biliyə çevriləndən sonra yaddaşda möhkəmlənir. Bəhmənyarın fikrincə seyretmə materialı həqiqi bilik olmadığı üçün onun dərk olunaraq yaddaşda möhkəm saxlanılması mümkün deyildir. Bəhmənyar yazır: «Dərk edilən əşyaların təsəvvürü cürbəcür həyata keçirilir; o həm mücərrəd üslla alına bilər, həm də bəlli üsulla, yəni ilkin məlumatlar əsasında. Hər iki halda dərk edilən əşyaların təsəvvürü öz növlərinə bölünür». Bu bölünmə isə Bəhmənyara görə iki cür şərh olunur. Birinci, bu cür bölünməni aktual sürətdə həyata keçirib və qaydaya salanda alınır. Bölünmələr və qayda bəzən lüzumsuz olur və dəyişkənliyə məruz qala bilirlər. Məsələn, «hər bir insan canlı məxluqdur» ideyasını eyni təsəvvür etmək olar, istər bir cür səslənə, istərsə də başqa cür, məsələn, «canlı məxluq hər bir insanda özünü biruzə verir». Axırmcı halda dərk edilən hər iki halda eynidir. Çünkü, təyinetmə hissləri təyin edilənin ayrılmaz əlamətlərindən ibarətdir, bu isə eyni cür deməkdir. Göndərmələrin də halı təxminən belədir, hansı ki, ayrılmaz əlamətlərdən ibarətdir, özləri də sonluğa aiddir. İkinci, bu barədə artıq təssəvür yarananda, bizim ruhumuz da ondan yaranır, çünkü o eyni vaxta bir neçə şey barədə fikirləşə bilmir, necə ki, biz nə barədəsə fikirləşəndə xəyalımızı da, burada iştirak etməyə vadar edirik, xəyal isə hər şeyi birdən canlandu-a bilmir. Məlumdur ki, biz nə barədəsə fikirləşəndə hökmən xəyalımızı iştirak etməyə vadar edirik və xəyalımızda onu elə təsəvvür edirik ki, iki dərketmə bölünməz vahid bir dərketmə olur. Eyniliklə biz bir şeyi görəndə və ümumi hissiyatımızda yeni bir forma olur, lakin hər iki dərketmə birləşib olur vahid, belə ki, biz seçə bilmirik ki, görmə üzvümüzdə nə canlanıb, ümumi hissiyatımızda nə; belə seçməni biz vasitə ilə ifadə etməklə apara bilərik və beləliklə bilərik ki, ümumi hisiyyat yolu ilə dərketmə yolu yanaşı görmə yolu da var. Mən heç də etiraf etmirəm ki, dərk edilən özü-özlüyündə təfəkkürün predmctidir. Lakin biz təsəvvür edirik ki, xəyalımızda nə isə imaqinativə bənzər bir şey var, məsələn, həndəsi bir füqur. Biz xəyalımıza da gətiririk ki, heç onun imaqinativə bənzəri ola da bilməz, məsələn, lüzumlu hadisənin özlüyündə adı. Əgər şüur zəiflə
yib fəaliyyətdən düşürsə və biz artıq xəyalımızda nə isə bir əşya canlandma bilmiriksə, biz dərketmə bacarığını itiririk. Lakin bu nə şüurun zəifləməsindən nə də ki, hissiyatımızın öz fəaliyyətini İtirməsindən irəli gəlmir. Bəzən elə adamlara rast gəlirik ki, onlar əşyaların admı xatırlaya bilmirlər, lakin həmin əşyaların surəti onlarm yadlarmdadır. Eləcə də qocalıqdan şüuru zəifləmiş adam əşyanın adını, yaxud onun imaqinativ surətini yaddan çıxara bilər, lakin onun nə isə dərk edilən bir şey olduğunu xatırlaya bilər. Belə ki, qocalıq ağıl zəifliyi, şüurun və zehnin qusurudur, ona görə belə adamlar əvvəlcə tanıdıqlarını indi tanıya bilmirlər, hər şey tez yadlarmdan çıxır, onlar yalnız fikir mülahizəsi irəli sürürlər. Lakin bunlar hamısı ruhla yox, şüurla bağlıdır. Belə yabançı səbəblər sinə-mədə sətəlcəmi və qızdırmalı, titrəməli xəstələrdə olur, sonra isə yox olur. Bunların hamısı yalnız daxili hissiyyatın korlanmasından yaranır. Üçüncü, məsələn, səndə belə bir sual yaranan zaman, sən tanıdığına müraciət edərək təhlil edirsən və həmin an sualın cavabı ağlına gəlir; sən əminsən, elə cavab verə bilərsən ki, həmin cavab hissələrə bölünməsin və bundan sonra əmələ gələn təəssüratı hadisələrə bölürsən. Sadə bilik, hansı ki, həm də şüurun həmişə aktiv- ləşdirilməsi hesabına yaranan haldır və o, bizim şüurumuzu elə vəziyyətə gətirir ki, bu haldan sonra mütləq hissələrə bölünmüş təsəvvür yaranır. Şüur materiyasmdan ayrı düşmüş substansiyalarla bilavasitə əlaqədə olan və dərk edilən təsəvvürlər kateqoriyasına aiddir. Lakin hansısa bir təcrid olunan kosmik ruha bağlıdır və ona görə də o, özü dərk olunanla şərtlənən və hissələrə bölünmüş kateqoriyalar sırasına aiddir. Şüur materiyasından təcrid olunanların bizim ruhumuza münasibəti olmasaydı, hissələrə bölünmüş bilik də olmazdı. Şüur ya maddi, ya da bacanqlan yaradan dərketmə mexanizmi kimi özünü göstərir, yəni ilk dərk edilən əşyaları tapmış olur və özündə müəyyən şeyi saxlayır; hansı ki, iki hissəyə bölünür: birinci, ən sadə dərk edilənə malik olan şüur, ikinci, hissələrə bölünənləri dərk etməyə malik olan şüur, - hər ikisi əlbəttə müəyyən şeydən ibarətdir, ya da daxilində aktual dərk edilən əşyaları yaradan şüur və hansı ki, o qavradığını dərk edir - bu əldə olunmuş şüur adlanır. 142
Yüklə 3,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|