Mundəricat I böLMƏ. Konstitusiya hüququnun ümumnəzəri
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
siyalannda əks olunan bu nəzəriyyə dövlət və şəxsiyyət arasındakı əlaqələrin məzmununu nəzərdə tutur. Hüquqi dövlət nəzəriyyəsi ortaya tam şəkildə təxminən XX əsrin əwələrində çıxsa da, kökü qədim yunan şəhər-polisləri- nə gedir. Bu nəzəriyyə şəxsiyyətin hüquq və azadlıqlarının tanınmasına, onun müstəqilliyinə maksimum zəmanət verilməsinə əsaslanır. Şəxsiyyət və dövlət arasında bu cür qarşılıqlı əlaqələrin ümumi əsaslarının konstitusiyada nəzərdə tutulması ona əsaslanır ki, müasir dövrdə həm dövlət, həm də şəxsiyyət bir-birindən qarşılıqlı şəkildə asılıdırlar və onların bir-birinə münasibəti son nəticədə hər ikisinin inkişafına əsaslı təsir edir. Elə buna görə də demokratik dövlətlərdə şəxsiyyətin inkişafına maksimum şərait yaradılır. Çünki insan resurslarının inkişafı dövlətin özünün inkişafı deməkdir. İnsanların inkişafdan qalması, cəmiyyətin sabitliyinin pozulması dövlətin özü üçün də problemdir. Buna səbəb isə odur ki, dövlət, cəmiyyət və şəxsiyyət iç-içə yaşayırlar, onların təcrid edilməsi qeyri- mümkündür. Dövlətin əsas əlamətlərindən birinin də əhali olmasını nəzərə alsaq, o zaman deyilənlər aydın olar. Hüquqi dövlət ideyası daim insan hüquq və azadlıqları ilə sıx şəkildə bağlı olmuşdur. Hüquqi dövlət ideyası birdən-birə inkişaf etməmişdir. Bunun üçün zəruri şərait olmuş, sosial amillər meydana gəlmişdir. Qədim Yunanıstanda dövlət daha çox idarəetmə forması aspektindən nəzərdən keçirilirdi və cəmi)^ət-dövlət-şəxsiyyət əlaqələri də bu aspektdən qoyulurdu. Burada dövlətin idarəetmə formasından asılı olaraq, dövlət bir halda aristokratların, başqa halda isə çoxluğun dövləti hesab olunurdu. Qədim yunan polislərində dövlət haqqında təsəvvürlər antik demokratiya ilə sıx əlaqəli idi. Bu dövrdə hələ şəxsiyyət müstəqilləşmədiyindən və fərdi mənafe ümumi mənafe — 88 — dən ayrılmadığından, dövlətin əsas vəzifəsi kimi bütün cəmiyyət üzvlərinin mənafeyinin təmin olunması qəbul olunurdu. Buna görə də optimal və ya qədim mütəfəkkirlərin dediyi kimi, düzgün idarəetmə formasına malik dövlətdən bəhs olunduqda, ilk olaraq ümumi mənafenin təmin olunması imkanları araşdırılırdı. Lakin N.Makiavelli tərəfindən dövlət və cəmiyyətin bir-birindən fəqləndiril- məsi, intibah dövrü dövlətinə və onun təşkilinə, habelə dövlət-şəxsiyyət əlaqələrinin inkişafına təkan verdi. Yeni yaranmış sosial təbəqə - kapitalistlər, ənənəvi dövlət-şəxsiyyət əlaqəsindən (dövlət-təbəə) razı deyildilər və bunun nəticəsi kimi yeni əlaqələrin axtarışı başlandı. Gücü bilavasitə dövlətə və onun məcburetmə aparatına, torpağa söykənməyən, özünün iqtisadi imkanlarını və müstəqilliyini irəli çəkən yeni təbəqə intellektuallarının axtarışları nəticəsində hüquqi dövlətin əsasını təşkil edən fikirlər meydana gəlməyə başladı. Bu fikirlər fransız inqilabçı- maarifçilərinin ideyalarında, ingilis mütəfəkkirlərinin düşüncələrində əks olunurdu. H.Hrotsi müharibə və sülh haqqında əsər yazaraq insanlara anadangəlmə məxsus olan, onların təbiətindən doğan hüquqları əsaslandırmağa çalışdı. İnsanların və cəmiyyətin dövlətə qədər təbii hakimiyyətə malik olmasını iddia edən mütəfəkkirlər (T.Hobbs, C.Lokk, Ş.L.Monteskyö, J.J.Russo və başqaları) dövlətə münasibətdə insanların üsyan etmək hüququna, ayrılmaz hüquq və azadlıqlara dövlətin məcburən riayət etməsi vəzifəsinə gəlib çıxırdılar. Bu dövrün əsas fikir axınları mütləqiyyətə qarşı yönəldiyindən və aparıcı sosial təbəqənin - burjuaziyanın təsiri altında formalaşdığından, dövlətin sosial həyata müdaxiləsi minimuma endirilir, əvəzində şəxsiyyətin müstəqilliyi şişirdilirdi. Belə qəbul olunurdu ki, cəmiyyət özü-özünü tənzimləmə me
xanizminə malikdir və dövlətin işi yalnız insanları mühafizə etmək olmalıdır. Məsələn, C.Lokkun fikrincə, dövlətin işi yalnız mülkiyyəti mühafizə etməkdir. Daha əvvəllər isə T.Peyn belə fikir irəli sürmüşdü ki, cəmiyyət özü hökumətin edə biləcəyi hər şeyi edə bilər. Bu dövrdə dövlət və şəxsiyyət qarşı-qaşıya qoyulur və dövlətin ictimai həyata müdaxiləsinin zəruriliyi inkar edilirdi. Kapitalizmin inkişafında baş verən iki ümumdünya böhranı dövlət və cəmiyyət arasındakı əlaqələrə yenidən baxılmasına gətirib çıxardı. Şəxsiyyətin həyatına müdaxilə etməməklə dövlətin zəruri nizamasalmanı həyata keçirmək üçün cəmiyyətə müdaxiləsi tanınmağa başlandı. Məhz buradan da bilavasitə hüquqi dövlət nəzəriyyəsi başlayır. Nəticədə, bir çox nəzəriyyələrə dövrün tələbinə uyğun dəyişikliklər edildi. Nəzərə almaq lazımdır ki, hüquqi dövlət nəzəriyyəsinin bir çox müddəları fərqli nəzəriyyələrdə işlənmiş və fərqli dövrlərdə də təşkilati-hüqu- qi realizə formasını tapmışdır. Məsələn, bu gün hüquqi dövlətin əsaslarından biri olan hakimiyyətin bölünərək təşkil olunması prinsipi hakimiyyət bölgüsü nəzəriyyəsi çərçivəsində işlənmişdir. Hakimiyyət bölgüsü nəzəriyyəsinin praktikada tətbiqi üçün müstəsna əhəmiyyətə malik olan çəkindirmə və tarazlaşdırma (təşkilat-hüquqi realizə mexanizmi) sistemi isə bir qədər sonra ABŞ Konstitusiyası ilə bərqərar olmuşdur. Hüquqi dövlət şəxsiyyət və dövlətin qarşılıqlı əlaqələrini və asılılığını qəbul edən və nəinki şəxsiyyətin, eləcə də özünün inkişafı üçün fərdin inkişafında maraqlı olan dövlətdir. Bunun üçün də o, hüquq və azadlıqların aliliyi- ni qəbul etmək, onları təmin etmək hesabına şəxsiyyətə maksimum azadlıq verir, onun özünürealizəsinə imkan yaradır. Hüquqi dövlətin ümumiliyi, mücərrəd anlayış ol
Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|