Mundəricat I böLMƏ. Konstitusiya hüququnun ümumnəzəri
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
yerləşməsi həmin dövlətin inkişafına təsir edən, onun beynəlxalq arenada yerini müəyyən edən əsas faktorlar- dandır. Hakimiyyət də müvafiq olaraq dövlətin bütün ərazisində fəaliyyət göstərir, nəhəng dövlət aparatının tamam fərqli yerlərdə baş verən hadisələrə dərhal reaksiya verməsini təmin edir. Bu hakimiyyətin ərazi cəhətdən təşkili hesabına başa gəlir. Dövlət hakimiyyəti iki formada təşkil olunur: 1) hakimiyyətin təbii funksiyalar üzrə daxilən təşkilatlanması; 2) hakimiyyətin dövlətin ərazi amili üzərində, ərazi üzrə təşkilatlanması. Dövlət hakimiyyətinin hər iki şəkildə təşkili zərurətdən doğur. Hakimiyyətin məzmunu - onun funksiyaları, bu funksiyaların daşıyıcıları və onlar arasındakı münasibətlərin müəyyən edilməməsi hakimiyyətin həyata keçirilməsini çətinləşdirir və nəticədə problemlər yaranır. Eləcə də
hakimiyyətin dövlət
ərazisində təşkilatlandırılmaması dövlətin özü, hakimiyyət və bütün cəmiyyət üçün problemlər yaradır. Hakimiyyət, sadəcə olaraq, mərkəzdə qurulub bütün yerlərə göstəriş verə bilməz. O bütün əraziyə nəzarət etmək, göstərişlərin hər yerdə lazımi səviyyədə icrasına nail olmaq və bir çox digər vacib məsələləri yerinə yetirmək üçün ərazilər üzrə də təşkilatlanmalıdır. Məsələn, hakimiyyətin ərazi cəhətdən təşkili hesabına iqtisadi rayonlaşdırma məsələsi həll edilir. Ərazi üzrə təşkilatlanma həm də siyasi problemdir. Bu zaman bir çox amillər və təşki- latlandırmanm mümkün nəticələri ərazi bölgüsündə nəzərə alınmalıdır. Real olaraq hakimiyyətin ərazi cəhətdən təşkili dövlət ərazisinin müəyyən ərazi vahidlərinə bölünməsində və bu ərazi vahidləri ilə mərkəzi hakimiyyət arasındakı münasibətlərdə təzahür edir. Başqa sözlə, hakimiyyətin ərazi cəhətdən təşkili bir bütöv kimi dövlətin özüylə, mərkəzi hakimiyyətlə regionlar, yerlər arasındakı — 97 — əlaqənin təşkilidir. Burada bütöv dövlət simasında mərkəzi hakimiyyət, regionlar, yerlər, ərazi vahidləri qismində isə müəyyən fiziki ərazi hədləri ilə bir-birindən ayrılmış və yalnız onun üçün ayrılmış ərazidə fəaliyyət göstərən yerli hakimiyyət orqanları çıxış edir. Hər bir ərazi vahidi mərkəzə münasibətdə bütöv əlahiddə subyekt kimi çıxış edir. Hakimiyyətin ərazi cəhətdən təşkili onun suverenliyini şərtləndirən ən əsas əlamətin - hakimiyyətin bütün dövlət ərazisində üstünlüyünü və hər yerdə vətəndaşların ona tabe olmasını gerçəkləşdirən yeganə vasitədir. Çünki yalnız dövlətin bütün ərazisi boyunca müəyyən bir sistem şəklində təşkil olunmuş mərkəzi hakimiyyət bu xüsusiyyətləri həyata keçirə bilər. Hakimiyyətin ərazi təşkilinin 2 əsas növü vardır: 1)
2)
unitarizm. Birinci quruluşu həyata keçirən dövlət federal dövlət, ikinci quruluşu gerçəkləşdirən dövlət isə unitar dövlət adlanır. Hər iki sistem özü də müəyyən növlərə ayrılır. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 7-ci maddəsinə görə, Azərbaycan Respublikası unitar dövlətdir. Lakin uni- tarizmin mahiyyətini başa düşmək üçün onu mütləq müqayisəli şəkildə, federalizmlə birgə nəzərdən keçirmək lazımdır. Federalizm hakimiyyətin ərazi cəhətdən elə təşkilidir ki, burada dövlətin ərazi vahidləri dövlətəbənzər qurumlar şəklində olur. Bu dövlətəbənzər qurumlar federasiya subyektləri adlanır və mərkəzə münasibətdə unitar dövlətlərdə olan müəyyən müstəqillik xüsusiyyətlərinə malik olurlar. Bu qurumların dövlətəbənzərliyi onda təzahür edir ki, hər bir federasiya subyektinin, adətən, öz konstitusiyası və ali hakimiyyət orqanlan, öz qanunverici-
liyi olur və daxili məsələlərdə geniş müstəqilliyə malikdirlər. Federal dövlətlərdə hakimiyyətin ikili bölgüsü gedir. Şaquli bölgü - yuxarıdan aşağıya səlahiyyətlərin müxtəlif səviyyədə duran orqanlar arasında paylanması və hakimiyyətin üfüqi bölgüsü - federasiya və federasiya subyektlərinin hakimiyyət orqanları arasında səlahiyyətlərin bölgüsü. ABŞ, Rusiya Federasiyası, Almaniya Federativ Respublikası və s. dövlətlər federal quruluşa malikdir. Federal dövlətlərdə federasiyanın federasiya subyektinin işinə qarışması üçün xüsusi vasitələr olur (federal interven- siya, birbaşa prezident idarəetməsi və s.). Müdaxilə yalnız zəruri əsaslar olduqda baş verir.
Unitar dövlətlərdə dövlət ərazisi mərkəzdən birbaşa asılı olan inzibati-ərazi vahidlərinə bölünür. Bu ərazi qurumları birbaşa mərkəzdən formlaşdırıhr və ya mərkəzin daimi və güclü nəzarəti altında olur, daxili məsələlərdə müstəqil deyildir və özünün qanunvericiliyi, xüsusi orqanları yoxdur. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu əlamətlər kifayət qədər ümumidir və mürəkkəb dünyada bəzən bu təsnifata tam cavab verməyən hallara da rast gəlmək olur. Məsələn, Flindistan federativ dövlətdir, lakin heç də bütün ştatların öz konstitusiyası yoxdur. Böyük Britaniya unitar dövlətdir, lakin onun tərkibində Şotlandiya, Uels və Şimali İrlandiya kimi ayrıca qanunvericilik, icra və məhkəmə sistemi olan qurumlar vardır. İspaniya və İtaliya ümumiyyətlə yeni növə, regionalist dövlət tipinə aid edilir. Unitar dövlətlərdə yerli hakimiyyət orqanları mərkəzdən formalaşdırılır və maliyyələşdirilir, onların beynəlxalq münasibətlərə, bir qayda olaraq, birbaşa çıxış imkanı yoxdur. Federasiyalarda isə, əksinə, federasiya subyektlərinin hakimiyyət orqanları, adətən, əhali tərəfindən seçilir və onların özünün büdcəsi olur, zəruri hallarda
Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|