Mundəricat I böLMƏ. Konstitusiya hüququnun ümumnəzəri
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
dövlətin, fərdin, cəmiyyətin iradəsi bir-biri ilə uzlaşdırılmış şəkildə ortaya çıxır. İnsan cəmiyyətin ona verdiyi sərbəstlik, müstəqillik çərçivəsində arzu etdiyi kimi hərəkət edir. Qarşıya qoyulmuş məqsəddən asılı olaraq, bu münasibətlərdə insan davranışları dəyişir, inkişaf edir. Hüquq bu ictmai münasibətlərdə qaydasızlığm yaranma- ması üçün onlara müəyyən təsir edir. Hüququn bu təsiri cəmiyyətin və fərdin xeyrinədir. Çünki bu yolla hüquq həm fərd, həm də cəmiyyət üçün arzuolunan ortaq nöqtəni tapır. Hüquq bu münasibətlərdə hər iki tərəfin mənafeyinin lazımi səviyyədə təzahür etməsinə imkan yaradır. Hər iki tərəf üçün məcburi göstərişlər müəyyən etməklə hüquq tərəflər arasındakı münasibətlərin qaydaya düşməsini təmin edir. İctimai münasibətləri yalnız hüquq nizamlamır. Cəmiyyətdə hüquqla yanaşı, ona alternativ olan digər sosial nizamasalma vasitələri də mövcuddur. Sosial nizamasalma vasitələri insanların cəmiyyət içində davranışını, onların bir-birilə əlaqələrini, cəmiyyətdəki qarşılıqlı əlaqələrdə davranış normasını müəyyən edən vasitələrdir. Lakin hər bir sosial nizamasalma vaistəsinin özünəməxsusluğu vardır. Hüquqdan başqa, əxlaq və din də sosial nizamasalma vasitəsidir. Hər bir nizamasalma vasitəsi öz göstərişlərinin insanlar tərəfindən yerinə yetirilməsi üçün təmin etmə üsullarına malikdir. Məsələn, əxlaq insanların vicdanına, onların öz davranışlarına olan tənqidi münasibətlərinə söykənərək realizə olunur (müəyyən hərəkəti etmək əxlaqsızlıqdır, yaxud bu hərəkəti etsən, çox pis adam olarsan və s.). Din, əksinə, insanların allaha olan inamından bir növ məcburiyyət vasitəsi kimi istifadə edir (filan əməl günahdır, etsən, eəhən- nəmdə yanarsan). Hüquq bütün bu nizamasalma vasitələrindən fərqli olaraq, dövlətin gücünə, onun məcburetmə
vasitələrinə əsaslanır. Bu əlamət
hüququn əsas
əlamətlərindəndir və onun nüfuzunu müəyyən edir. Digər heç bir nizamasalma vasitəsi dövlət tərəfindən bu cür birbaşa və daim dəstəklənmir. Hüququn qoyduğu
göstərişlər pozulduqda, onların məcburən icrasını dövlət öz məcburetmə aparatı hesabına təmin edir. Hüququn başqa əlamətləri də vardır. Hüquq, hər şeydən əvvəl, normadır, yəni qaydadır. Hüququn göstərişləri konkret şəxslərin iradəsindən asılı deyil, onlar hamı üçün nəzərdə tutulub və müvafiq hallar olduqda dəfələrlə tətbiq olunur. Bu normaların pozulması dövlətin məcburetmə gücünün tətbiq olunması ilə nəticələnir. Hüquq həm də formalhq əlamətinə malikdir. Hüquq dövlətin rəsmi aktlarında (qanun, qərar, fərman və s.) əks olunur, dəqiqləşmiş şəkildə təzahür edir. Hüquq ictimai münasibətləri nizamasalma vasitəsi olmaqdan əlavə, həm də insanların öz mənafeyinin cəmiyyətin qəbul etdiyi şəkildə realizə etməsinə imkan verən vasitədir. İnsanlar öz hüquqlan vasitəsilə öz tələbatlarını ödəyir, öz iradələrini realizə edirlər. Bu mənada hüquq həm də şəxsiyyətin sosial təzahürü üsuludur. Yəni hüquq şəxsiyyətə özünü digər insanlarla əlaqələrdə ifadə etməyə imkan verən bir üsuldur. Bununla bağlı olaraq hüquq fərdin və cəmiyyətin mənafeyini özündə tarazlaşdırır. Fərd üçün davranış hədlərini müəyyən edən hüquq həm də azadlıq ölçüsüdür. Bu hədlər çərçivəsində fərd istədiyini edə bilər. Hüququn bu cür mürəkkəb anlayış olması hüquqla bağlı fərqli nəzəriyyələrin əmələ gəlməsinə gətirib çıxarmışdır. Əsasən iki nəzəriyyə mövcuddur: 1) təbii hüquq nəzəriyyəsi; 2) pozitiv hüquq nəzəriyyəsi. Təbii hüquq nəzəriyyəsinin başlıca müddəasına görə, hüquq obyektiv olaraq (nə fərdin, nə də dövlətin iradəsindən asılı olmayaraq) mövcuddur. Dövlət onu qanuna — 104 — gətirməlidir. Hüquq ayrılmazdır və hər insana doğulduğu andan verilir. Pozitiv hüquq nəzəriyyəsinə görə, hüquq obyektiv olaraq mövcud deyil, onu ancaq dövlət yaradır. Hüquq dövlətin qanunlarda və digər normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutduğu normalar sistemidir. Dövlət istədiyi vaxt vətəndaşdan hüququ geri ala bilər. Hər bir nəzəriyyənin özünün də daxilində saysız-hesabsız istiqamətlər mövcuddur. Bəzi müəlliflər isə vaxtilə hüququn hətta normativ olmasını belə inkar etmişlər (Amerika sosiolji hüquq məktəbi-Paund məktəbi ). Lakin hal-hazırda hüquq özündə hər iki nəzəriyyənin müddəalarını birləşdirir. Təbii hüquq (qanunda yazılmamış hüquq) dövlət və cəmiyyət münasibətlərində qanunvericilikdə nəzərdə tutulana qədər dövlət tərəfindən tanınmır və müdafiə olunmur. Deməli, hüququn ən əsas əlamətlərindən olan dövlət müdafiəsi təbii hüquqda olmur. Eyni zamanda pozitiv hüquq da (qanunda yazılan hüquq) insanların hüquq haqda əsrlər boyu formalaşmış rasional təsəvvürlərinə uyğun gəlmədikdə işləmir və cəmiyyət onu qəbul etmir, deməli, hüquq qeyri- demokratik olur. Hüquq insana daha çox iradəsi vasitəsilə təsir edir. Şüura birbaşa təsir edib onu müəyyən etmək (düşüncəni proqnozlaşdırmaq) qeyri-mümkündür. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 12-ci maddəsindən göründüyü kimi, subyekt qismində insan və vətəndaş müəyyən edilir. İnsanla vətəndaş bir-birinə münasibətdə cins-növ anlayışları kimidirlər. Bütün vətəndaşlar insandır, lakin vətəndaş olmayan insanlar da vardır. Vətəndaş dövlətlə şəxs arasındakı münasibətləri ifadə edir. Vətəndaş olan insan vətəndaşı olduğu dövlət qarşısında vətəndaşlığı olmayandan fərqli olaraq, müəyyən vəzifələrə malikdir. Dövlət bir sıra hüquqların ancaq vətəndaşlara məxsus olduğunu tanıyır — 105 — Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|