Mundəricat I böLMƏ. Konstitusiya hüququnun ümumnəzəri
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
cə baxılmasını müəyyən edir, bütün hüquq sistemində onun mövqeyini əsaslandınr. Prinsiplər bir növ hüquqda dünyagörüşünün əsaslarını təşkil edən hər bir şeyin əvvəlinin və sonunun gedib çıxdığı dəyərləri özündə ifadə edir. İstənilən hüquqi müddəa prinsiplər vasitəsilə əsaslandmhr, hər bir hüquq norması prinsiplər nəzərə alınmaqla təfsir edilir. Hüquq prinsipləri hüququn mahiyyətini, onun təbiətini yığcam formada ifadə edən əsas, başlanğıc müddəalardır. Prinsiplər bir növ istənilən hüquq institutunun bazasını təşkil edir və sahədaxili bütün normalar bu prinsiplərə uyğun gəlməlidir. Prinsiplər hüququn əsaslandığı nəzəriyyələrin pozitiv ifadə formasıdır. Hər bir müddəa və ya fikir hüquqi prinsip ola bilməz. Bunun üçün o, dəqiq və yığcam for- mulə edilməli və hüquq norması şəklində pozitiv hüquqda əks olunmalıdır. Yalnız obyektiv hüquqa çevrilən, hüquq mənbələrində əks olunan müddəalar prinsip adlana bilər. Hüququn prinsipləri müvafiq elmi nəzəriyyə və fikirlərin hüquqda realizə edilməsinin təzahürüdür. Uzun illərdən bəri praktikada formalaşan və əsaslandırılan nəzəriyyə bütöv halda, özünün xırdahqlan və hüquq üçün əhəmiyyəti olmayan tərəfləri ilə hüquqa gətirilə bilməz. Hüququn qəbul etdiyi hər fikri mənimsəmə forması hüquqi prinsipdir. Məsələn, hakimiyyət bölgüsü nəzəriyyəsi qanunvericilikdə əks olunmaq üçün prinsipə çevrilməliydi. Bunun üçün o, əsrlər uzunu mütəfəkkirlərin düşüncə süzgəcindən keçmiş və nəhayət, bu nəzəriyyənin ən əsas, ümdə fikirləri yığcam formulalar şəklində qurulub normativ aktlarda təsbit olunmuş - prinsipə çevrilmişdir. Prinsip adi həyatda olan nəzəriyyədən həm də onunla fərqlənir ki, hüquqda onun əsaslı və sistem kimi realizə edilmə mexanizmi olmalıdır. Belə mexanizmi olmayan müddəa, sadəcə, fıksiyadır. Hakimiyyət bölgüsü nəzəriyyəsi qədim zamanlarda da möv — 121 — cud olmuşdur. Lakin yarandığı dövrlərdən Monteskyenin nəzəriyyəsi də qismən daxil olmaqla, sosial əsaslara söykənən bu nəzəriyyə (hakimiyyətin ayrı-ayn sosial təbəqələr arasında bölgüsü) yalnız o zaman hüquq üçün optimal nəzəriyyə halına gəldi ki, onun qurulması əsaslan sosial müstəvidən təşkilati müstəviyə keçdi (hakimiyyətin sosial təbəqələr arasında bölünməsi ilə deyil, özünün daxildən təşkilatlanması ilə fərqli struktur vahidləri arasında funksi- yalann bölgüsü). Bununla belə, hakimiyyət bölgüsü nəzəriyyəsi bir prinsip kimi sözün həqiqi mənasında ABŞ Konstitusiyasında formalaşdı. Çünki bu Konstitusiyada o həm də özünün realizə mexanizmini - çəkindirmə və tarazlaşdırma mexanizmini əldə etdi. İnsan hüquqlan və azadlıqları da beləcə ziddiyyətli fikirlərdən, mütəfəkkirlər arasındakı düşüncə
müharibəsindən keçib bir nəzəriyyə kimi formalaşmış, daha sonra isə konstitusiyada əks olunmaq üçün özünün bünövrəsini - prinsiplərini əldə etmişdir. Bu prinsiplər, yarandığı dövrdən indiyə qədər demək olar ki, əsaslı dəyişikliklər olmadan saxlanmışdır. Bu prinsiplərin əsaslan C.Lokkun, Ş.L.Montesk- yenin, H.Hrotsinin, J.J.Russonun və digər mütəffəkirlərin (maarifçilərin və s.) əsərlərində qoyulmuş, sonrakı mütəfəkkirlər tərəfindən isə inkişaf etdirilmişdir. Hələ formalaşdığı dövrdən artıq pozitiv hüquqa keçməyə başlayan bu prinsiplər həm də pozitiv hüquqda inkişaf etmiş, cilalanmışdır. Son nəticədə isə bu ona gətirib çıxarmışdır ki, müasir dövrdə insan hüquqlan ilə bağlı beynəlxalq hüquqi müqavilələr kompleksi yaranmışdır. 1215-ci ildə İngiltərədə «Böyük Azadlıqlar Xartiyası» qəbul olundu. Sonralar insan hüquq və azadhqlanmn əsas prinsipləri 1776-ci il «Amerika Birləşmiş Ştatlanmn İstiqlaliyyət Bəyannaməsi»ndə, 1689-cu il «İnsan hüquqlan haqqında Bill»də, 1789-cu il — 122 — Fransa «İnsan və vətəndaş hüquqlan haqqında Bəyanna- mə»də və s. aktlarda əks olundu. Bu prinsiplər aşağıdakılardır: 1)
bütün insanların bərabər hüquqlu və azad doğulması; 2)
hüquqların toxunimazlığı və ayrılmazlığı; 3)
hüquqa zidd olmayan və başqalarına zərər yetirməyən hər şeyi etmək imkanının olması (azadlıq); 4)
İnsanların hüquqları təbiidir, yəni onlar insanın bir sosial varlıq kimi mövcudluğundan yaranır. Sosial varlıq kimi insan özü kimilərin yaşadığı cəmiyyətdə başqalanna hamı tərəfindən qəbul olunmuş münasibətini müəyyən etməlidir ki, bu da hüquqdur. Buradan göründüyü kimi, hüquq zərurətdir. Hüququ, sadəcə olaraq, insan kimi mövcud olma faktı yaradır və onu nə dövlət, nə də bir başqa subyekt insandan ala bilməz, çünki hüququ insana o verməmişdir. Hüquq başqalarına qarşı sənin münasibətini müəyyən etdiyi kimi, başqalarının da sənə qarşı münasibətini müəyyən edir və sənin, o cümlədən başqalarının azadlığının əsasını təşkil edir. Hüquq insanın mövcudluğundan doğduğuna görə onun insandan alınması qeyri- mümkündür. Fərdin insan kimi ləyaqətli yaşayışı onun hüquq və azadlıqlarının vəziyyətindən asılıdır. Odur ki, hüquq və azadlıqlar toxunulmazdır. Bu aksiom cəmiyyətin birgəyaşayışının əsasını təşkil edir. Toxunulmazlıq hüquq və azadlıqlara hər hansı başqa subyektin qəsd edə bilməyəcəyini, qəsd edə biləcəyi halda isə buna qarşı tədbir görüləcəyini ifadə edir. Hüququn ayrılmazlığı onun toxunulmazlığı ilə birbaşa bağlıdır. Fərdin hüqununun toxunulmazlığı həm də onun ayrılmazlığının əsası kimi çıxış edir. Hüquqla hamıya bə — 123 — Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|