Mundəricat I böLMƏ. Konstitusiya hüququnun ümumnəzəri
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
raqlı olmasını şərtləndirir. Sabit cəmiyyətdə sabit də dövlət olur. Yüksək səviyyəli insanların cəmiyyəti daha demokratik olur. Dövlətin inkişafı cəmiyyətin, cəmiyyətin inkişafı isə şəxsiyyətin, dövlətin inkişafını şərtləndirir. Bu gün şəxsiyyət və dövlət bir-birindən asılıdırlar. Aydındır ki, yalnız sərbəst, öz imkanlarını tam realizə edən şəxsiyyət dövlət və cəmiyyət üçün səmərəli iş görə bilər. Dövlət bunda maraqlıdır, çünki şəxsiyyətin inkişafı son nəticədə dövlətin inkişafı deməkdir. Lakin dövlətlə şəxsiyyətin əlaqələri bugünkü səviyyəyə birdən-birə gəlib çatmamışdır. Tarix boyu dövlət, şəxsiyyət və cəmiyyət arasındakı münasibətlər inqilablarla, ziddiyyətlərlə müşahidə olunmuşdur. Totalitar dövlətlərdə indi də dövlət şəxsiyyətin həyatına hərtərəfli nəzarət edir, istədiyi an müdaxilə edir və şəxsiyyət ondan asılıdır. Məhz bu cür ziddiyyətlər siyasi-hüquqi fikirlərin inkişafında hər kəsin dövlət özbaşınalığına, müstəbidliyə qarşı üsyan qaldırmaq hüququnun tanınmasına gətirib çıxarmışdır. Tarixi inkişafın gedişində dövlətlə şəxsiyyətin, cəmiyyətin bir-birindən ayrılması da tədrici proses olub, uzun yol keçmişdir. Məhz intibah dövrü şəxsiyyətin müstəqil- ləşməsində, onun azadlıq qazanmasında əsaslı rol oynamışdır. Hazırkı dövrdə dövlət və şəxsiyyət arasındakı münasibətlər vətəndaşlıq üzərində qurulur. Vətəndaş olmayanlar da şəxsiyyət kimi müəyyən hüquq və vəzifələrə malik olurlar. Bu da şəxsiyyətin hər yerdə əsas subyekt kimi tanınmasından irəli gəlir. Şəxsiyyətin tam müstəqil- ləşməsinə qədər insanla dövlət arasındakı münasibətlər bilavasitə hüquqa deyil, dövrünə uyğun olaraq insanın cəmiyyətdə tutduğu yerə, sinfi bölgüyə əsaslanırdı. Orta əsrlərdə təbəəçilik anlayışı var idi. Təbəə olan şəxsdən şəxsən krala sədaqət tələb olunurdu. Onların dövlət qar
şısında vəzifələri olsa da, dövlətin onlar qarşısında vəzifələri yox idi. Bu cür münasibətlər əslində dövlət və şəxsiyyət arasındakı münasibətlərdən daha çox, monarx, ağa - tabe olan, təbəə münasibətləri idi. Buna səbəb həmin dövrdə çox vaxt dövlətlə monarxm eyniləşdirilməsi idi. Şəxsiyyətin dövlətlə qarşılıqlı münasibətlərdə üstünlüyü və ya ən azı onunla bərabər mövqedə olması ideyası intibah dövrünə, böyük Fransa inqilabına gedib çıxır. Təbii hüquq nəzəriyyəsinin inkişafı, dövlət-şəxsiyyət münasibətləri ilə birbaşa bağlı idi. Təbii hüquq nəzəriyyəsinin ən əsas müddəaları liberalizmdə də istifadə olunur. Bərabər və azad doğulan insanlar üçün həyatda qarşılıqlı münasibətlərdə ən vacib olanı azadlıq və bərabərlik idi. İlk vaxtlar mövcud sosial durumla şərtlənən bu fikirlər son- ralar geniş intişar tapdı. Bir-biri ilə münasibətlərdə bərabər olan insanlar özlərinin yaratdıqları dövlətlə də bərabər olmalı idilər. Müqavilə nəzəriyyəsinə görə, dövlət insanların bağladığı müqavilənin nəticəsi kimi ortaya çıxır. Bu müqavilə ilə onlar dövlətə hakimiyyət verir, dövlət də onların həyatının təhlükəsizliyini təmin etməyi öz öhdəsinə götürür. İnsanlar müstəbidə, öz vəzifələrini yerinə yetirməyən dövlətə qarşı çıxmaq hüququnu özündə saxlayırdılar ki, bu da onların bərabərliyi qəbul olunmadan heç cür mümkün deyildi. İnsanların dövlətlə münasibətlərdə bərabərliyi öz dövründə mütləqiyyətə qarşı yönəlmişdi və dövlət fəaliyyətinin müəyyən hədlər çərçivəsində həyata keçirilməsini nəzərdə tuturdu. Məhz bu dövrdən etibarən şəxsi həyat, onun toxunulmazlığı, dövlətin müdaxilə edə bilmədiyi və daha çox şəxsiyyətin fəal olduğu sahələr meydana gəlir. Elə bu fikirlər də qərb hüquq düşüncəsinin əsasını təşkil edən individualizmin inkişafına yol açır. Etatizm nə
zəriyyəsinin müddəaları bir qədər dəyişmiş, fərqli şəkildə marksizm-leninizm tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Tarixi inkişafın əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi kütləni qəbul edən marksizm insanı dövlətlə bərabər səviyyəyə qoyan liberalizmin və digər hüquq nəzəriyyələrinin bir sıra başlıca müddəalarını qəbul etmirdi. Hər şeyin son nəticədə istehsal qüvvələrinin və vasitələrinin iradəsi ilə müəyyən olunduğunu iddia edən marksizm öz ideyalarının davamı kimi məntiqi olaraq kollektivçiliyi fərdiçilikdən (in- dividualizmdən) irəli çəkirdi. İnsan hüquq və azadlıqlarının ayrılmaz və toxunulmaz olduğunu qəbul etməyən marksizmdə həm də vaxtilə ən əsas və müqəddəs sayılan hüquqlardan biri kimi mülkiyyət hüququnun toxunulmazlığı da inkar edilirdi. Marksizmdə son məqsəd proletar diktaturası qurmaq və kommunizmə nail olmaq idi. Bunun üçün kütlələrin fəaliyyəti zəruri idi. Bu məqsədlə şəxsiyyətin də fəaliyyəti kütlənin fəaliyyətinə tabe etdirilirdi və aydındır ki, burada heç bir individualizmdən söhbət gedə
bilməzdi. Marksm
kollektivizmində də hər şey sinfi mübarizə nəzəriyyəsi ilə ölçülürdü. Sinifləri ləğv etmək üçün xüsusi mülkiyyət ləğv edilməli idi, halbuki mülkiyyət həmişə insanın iqtisadi münasibətlərdə müstəqilliyini, azadlığını şərtləndirir və deməli, qarşılıqlı münasibətlərdə insanın özünü bir fərd kimi dərk etməsinin əsaslarından birini təşkil edir. Marksizm nəzəriyyəsində insan bütövlükdə cəmiyyət və dövlətin məqsədlərinə çatmaq vasitəsinə çevrilir və bir növ öz fərdiliyini, özünəməxsusluğunu itirir. Sinfi mübarizə aspektindən şəxsiyyətin öz maraqları olan fərd kimi deyil, hər hansı sinfin sıravi üzvü kimi nəzərdən keçirilməsi, tarixin və cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsi kimi şəxsiyyətin rolunun azaldılması hesabına kütlələrin rolunun şişirdilməsi, istehsal
Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|