Мяним йухуларымда мяня дедикляринин анламы нядир

Eşq və müqəddəslik duyğusu

Gənclik hisslərin aşıb-daşması, sevginin, arzuların par­­dax­lanıb çiçəklənməsi ilə səciyyələnir. Bizim gənclərin ya­ra­dı­cılığına baxanda, ilk baxışda hər şeyin başında məhz sev­gi­nin durduğunu zənn etmək olar. Bu baxımdan, bəl­kə də, gəncliyin fəlsəfəsini məhz sevgi ilə başlamağın da­ha məntiqli ol­duğunu düşünmək olardı. Bizim sevgini sona sax­la­ma­ğı­mı­zın öz səbəbi var. Belə ki, bu gənclərin sev­gisinin kökü yu­xa­rı­da nəzərdən keçirdiyimiz hisslərlə – qorxu, cəngavərlik, tən­ha­lıq və s.-lə – sıx bağlıdır. Yəni içində bu qədər ziddiyyətlər da­şıyan, bu qədər mürəkkəb düşüncələr içində vurnuxan bir in­sanın sevgisini təcrid olun­muş, ayrıca gözəl bir hiss kimi nə­zər­dən keçirmək düz­gün olmaz. Digər tərəfdən, həyat adlanan qı­sa bir za­man kəsiyində yalnız ilk məhəbbətin aldadıcı pa­rıl­tı­sın­dan gözləri qamaşmağa imkan tapan bir gəncdən dərin bir məhəbbət ummaq və onu digər hisslərin başına qoy­maq da doğ­ru bir nəticəyə gətirib çıxartmaz. Bununla be­lə, deyilənlər heç də bu gənclərin gözəl bir məhəbbətə qa­dir olmadıqları de­mək deyil. Sadəcə, onların sevgisi bir sı­ra özünəməxsus key­fiy­yətlərə malikdir ki, gəncliyin fəl­sə­fə­sinin tamamlanması üçün mütləq nəzərə alınmalıdır. Elə isə gənclik fəlsəfəsində sev­gi, eşq nədir?

Bəli, doğurdan da, bu gənclərin yaradıcılığında ilk nə­­zə­rə çarpan sevgidir. Ancaq bu sevgi özünün uşaqlığı, saf­lığı ilə se­çilir. Bu, hələ dünyanın çirkablarına bat­ma­mış, ikiüzlülük­dən uzaq, maddiyyatın «ləl-cəvahiratına» bü­rünməmiş bir sev­gi­dir. Məsələn, istər Bayronun, istər Ler­­montovun, istər Müş­fi­qin, istərsə də Ülvinin sevgi şe­ir­­lərinin ünvanı onlarla gö­zəllərdir. Lermontov yazır:
Gedir – bütün hərəkətləri,

Dinir – hər cizgiləri,

Hisslərlə, ədayla doludur,

Bir ilahi sadəliklə doludur.¹
Müşfiq:
Sənin mərhəmətli, dolğun gözlərin

Mənim hisslərimi məndən də dərin

Necə anlatmada bilməm, şirin qız?²
Ülvi:
Baxışları sirli nağıl

Gözlərindən alov yağır.

Tez-tez sağa-sola baxır,

Bu qız görən hara gedir?³

Bu gənclərin şeirlərində hər şey hiss etmək müm­kün­­dür: görüşmək sevinci, ayrılıq qüssəsi, gözəlin təsviri, bu­sənin şi­rinliyi, sərt baxışın acılığı və s. Hamısı hisslər səviyyəsində! Heç bir məsuliyyət, heç bir cavabdehlik, heç bir sabah ar­zu­la­rı, heç bir düşüncə, heç bir dərinlik! Əs­lin­də, bunu qəlbin, kö­nü­lün gözəlliyə təbii meyli və ya uşa­ğın sevimli, qeyri-adi bir şe­yə qarşı ilk sövq-təbii reak­si­yası, yəni əlini uzadıb götürmək, onu dadmaq istəyi ad­lan­dırsaq daha doğru olar. Məhz uşağın. Bu­rada heç bir hiy­lənin, heç bir vəhşi ehtirasın, qara niyyətin, xə­bis plan­la­manın izini tapmaq olmaz.

Hisslər oynaqdır. Gənc eyni səmimiyyətlə müxtəlif gö­­­zəl­lərin sehrinə düşür, vurulur, aşiq olur, ancaq bir yer­də qə­rar tuta bilmir. Maraqlı bir haldır ki, istedadlı uşaq­lar daha na­dinc olurlar. İçlərində qaynayan enerji, ətrafla har­­moniya­ya can atma meyli, eyni zamanda, sabit ol­ma­yan emosiyalar, ət­rafındakı hadisələrə qeyri-ciddi mü­na­si­bət. Bu nədir? Dayaz dü­şüncə? Kyerkeqorun fikrinə gö­rə, «günah – inkar deyil, nə isə müsbət bir şeydir»¹ və «gü­nahın pozitivliyi məhz Allahın qar­şısında olmaqdır».² Mə­lum olduğu kimi, uşaq diqqət tələb edən­də, öz var­lı­ğı­nı ətrafındakılara çatdırmaq istəyəndə na­dinc­lik edir. Kyer­keqor da bu nadincliyin daha böyük miq­yas­da edil­mə­sinin daha böyük səbəbinin olduğuna işarə edir. La­kin na­dinclik yalnız öz varlığını eşitdirmək ehtiyacından yox, həm də içindəki yükdən azad olmaq istəyindən ola bilər. Ye­nə Kyer­keqor bildirir ki, «mütəəssir olan Allah qar­şı­sın­da özü olmaq istəyəndə və ya olmaq istəməyəndə gü­nah işlədir».³ De­mə­li, gənci nadinclik etdirən həm də çiyinlərindəki ağır yük­dən azad olmaq və ya bir az da olsa onu unutmaq istəyidir.

O gəncdir. Təbiət öz gücünü göstərir, hisslər qay­na­yır, co­şur, sevib sevilmək arzusu oyanır. Lakin ma­raq­lı, eyni za­man­da, qəmli bir şey müşahidə edilir: bir belə sev­gi şeirlərinin mü­əllifini sevgi sevindirə bilmir. Həyat ta­rixçəsindən məlum ol­duğu kimi, həmişə gözəl qadın­la­rın əhatəsində olan Ler­mon­tov nədən yazır ki,

Nə olsun ki, kimi isə sevirəm,

Sevgi mənim həyatımı bəzəmir.¹
Nədən yaşının sevib sevilən vaxtında Ülvi deyir ki,
Hər həvəs, hər həyəcan məgər sevgimi?

Aldatma özünü, nə də ki, məni.²
Bəli, ilk baxışda həyatlarındakı hisslərin güclü ol­ma­­sına baxan, bu yaradıcı gənclərin eşq haqqında çoxlu şe­ir yazdığını güman edir. Əslində isə bu şeirlər ayrı-ayrı ha­disələrin, ötəri hə­yəcanların qısa təsvirlərindən başqa bir şey deyil. Əsl sev­gi­ni – ruhun mahiyyətini təşkil edən, bütün varlığın, yaradılışın sə­bəbi olan, insanı adi canlı sə­viy­yəsindən ucaldıb İnsan edən qüv­vəni isə hələ tanı­mır­lar. Bunu onların yaşı, təcrübəsi rəva gör­mür. Hər varlıq özündən daha kamilə meyl edir. Süh­rə­vər­di­nin də qeyd etdiyi kimi, «hər naqis nurun kökündə özündən yük­sək nura qarşı eşq, hər ali nurun kökündə isə özündən aşa­ğı­dakına qarşı qaliblik (idarəçilik) var».³ Gənc də bütün ru­hu ilə özündən yüksəkdəkinə böyük bir sevgi, eşq duyur. Yəni onun ruhu sevgi ilə dolub-daşır. Onun hər gün rastlaşdığı və mü­vafiq olaraq təsvir et­di­yi sevgilər isə hiss səviyyəsindən o ya­na keçmir. … Və bu isə on­la­rı qane etmir. Gənclərin duy­duq­ları ilahi harmoniyanın, gözəl­li­yin ya­nın­da bu keçici his­s­lər o qədər kiçik, əhəmiyyətsiz, zə­if gö­rü­nür ki, düşünmədən on­dan uzaqlaşırlar. Bu sə­bəb­dən onlar mad­diyyatın hüdudları boy­da olan bu sev­gi­dən bir ruh düşgün­lü­yü ilə, bəd­binliklə yazırlar. Ler­mon­tov mələyin qucağında bu dün­ya­dan köç edən bir gənci belə təsvir edir:
Bu dünyada o çox əziyyət çəkdi,

Ürəyi min bir arzuyla doluydu.

Səmanın möhtəşəm səslərini

Yerin sıxıcı nəğməsi əvəz edəmmədi.¹
Həmin qəmli notlar Müşfiqdə də hiss olunur:
Olmadan aşikar doğduğu yerdən,

Böyük tanrı kimi düşmüş nəzərdən,

Çöhrəsi gülməyən xarabalardan

Daha qəmli, izsizdir eşqim!
Ülvi isə sevginin sevinc gətirməməsinin səbəbini onun «qo­calmasında» axtarır:
Qocalmaz, sevgi qocalmaz,

Ürək, ümid qocalmasa,

Qocalmaz, sevgi qocalmaz,

Onu qocaldan olmasa.²
Gəncin ehtiyacı hissə deyil. Onların özündə bu, ki­fa­yət qə­­dər­dir. Əslində, onun ehtiyacı, bütün digər ya­şıd­la­rı kimi, ta­mam­lan­mayadır. Şellinq yazır: «Yalnız insan­da bir söz de­yi­lir ki, o, başqa şeylərdə də var və tam de­yil­mir. Söylənmiş söz­də isə ruh özünü açıqlayır, yəni actu ki­mi var olan Allah».¹ Gəncin məhz bu sözə ehtiyacı var. Bunu isə ilahi aləmdən bi­xə­bər, yalnız zahiri gözəlliyi ilə alışıb yanan həmyaşıdında ta­pa bilmir. Bayron yazır:
Bəs qadın? Mən səni ümid,

Təsəllim, hər şeyim sanardım.

Mən necə cansız bir daşa döndüm,

Sənin siman qəlbimin səsinə kar olanda.²
Və gənc yalnız zahiri zövqü oxşayıb mənəvi aləmə isə ki­çicik bir nur belə verməyən bu yalançı hissə nifrət edir, onu puç sayır. Lermontov şikayətlənir:
Sevgini, nifrəti dərk etmək

Bir dəfə ondan çərənləmək üçündür…³
Ülvi isə qarşısındakına ümumiyyətlə onu unutmağı töv­siyə edir:
Ürəyim deməyir gözüm deyəni,

Baxma ki, eşqini gözündən alıb.

Bəlkə də sevərdim, ay gözəl, səni,

Heyif ki, ürəyim erkən ovlanıb.⁴
Bütün bu ruh düşkünlükləri gənci öz dünyasına qa­­pıl­ma­ğa sövq edir. Məsələn, Ülvi qarşısındakından bir dün­­ya, bir sonsuzluq umur, amma … öz dünyasından ayrılmadan:
Bircə anlıq baxışında,

Bu dünyanı umuram mən.

Səni görmək istəyəndə,

Gözlərimi yumuram mən. ¹
Gənclərə xas sevgini «özündə qapanma», hər şeyə öz kö­nül evindən dəyər verib, özü kimi zənn etmə kimi key­fiy­yət­lər­lə təsvir edən S.Xəlilov onu qısa qapanma ad­lan­dırır – alim­lərin uzaq qaç­dığı, şairlərin isə böyük şövq­lə tərənnüm et­di­yi qısa qapanma.² Filosofun dedikləri ək­sər gənclərin «sev­gi­sinin» çox dəqiq şərhidir. Doğurdan da, sevgisi hisslər sə­viy­yə­sində boğulub qalan gənclər öz dün­­yalarında yaratdıqları xə­yalın gücündən, sehrindən heç cür azad ola bilmirlər. Hər şey onun təsiri altına dü­şür və gənc həqiqi sevginin nə ol­du­ğu­nu bilmədən özü­nün qaladığı yalançı odda yanıb kül olur.

Bizim gənclər isə bu qısa qapanmaya düşmürlər, düşə bil­­mirlər. Əvvəla, onların könül dünyası elə dərin, elə zən­gin­dir ki, ora­dan verilən dəyər də çox yüksək olur. Məhz bu də­yə­rin nə­ti­cə­si­dir ki, ruh özünə bir həmdəm tapa bilmir, gözəl qaş-göz iki gündən sonra onu bezdirir. İkincisi, onlar öz «sev­gi­sinin» təsvirində nə qə­dər hissə qapılıb, onların gözəlliyini tə­rənnüm etsələr də, onların hə­yatında aparıcı rol ağılın olur, his­sin deyil. Ümumilikdə götü­rən­də gənc sanki bir dəryadır və bu sevgi təlatümləri yal­nız onun sət­hində, üst qatında baş ve­rir. Dərinliklə­rin­də isə başqa bir həyat, başqa bir aləm var və okeanın – gən­cin əsl mahiyyəti həmin aləm­də­dir. Bəli, hisslər güc­lü­dür, lakin üzdədir. Düşüncə isə dərindir və sa­hi­bi­ni bü­tün­lüklə hisslərin itaətinə düşməyə qoymur. Bundan baş­qa, əvvəlki başlıqlardan da məlum olduğu kimi, bu gənc­lər nə qə­­dər romantik, xəyalpərvər olsalar da, öz cəmiy­yət­lərinin əy­risini-dü­­zünü daha yaxşı hiss edirlər, onun bü­tün çə­tinlik­lə­ri­ni öz üzə­r­lə­rində «sınaqdan keçirməklə» on­lara reaksiya ve­rir­lər. Başqa söz­lə de­sək, öz zirvəsindən cə­miyyəti seyr edən gəncin düşüncələri əks tə­rəfin gər­gin­li­yini duyduğuna görə, «nor­mal elektrik cərə­ya­nı» da yaranır.

Nəhayət, üçüncüsü, bu gənclərin daşıdıqları mü­qəd­dəs mis­siya onlara yalnız öz könül dünyalarına qa­pa­nıb qalmağa im­kan vermir. Gəncin başqa bir qüvvə qar­ş­ı­sında duyduğu mə­suliyyət, cavabdehlik hisslərin ça­ğırı­şın­­dan daha ağırdır, da­ha tələbkardır. Bu səbəbdən də onun şəxsiyyətində bir ikilik se­zilir, sevgisinin ən sə­mi­mi anın­da belə öz sevgilisinə tamam yad bir insan təsiri ba­ğış­laya bilir. Əlbəttə, bu, onun istəyi ilə baş verən bir pro­ses deyil. Bu, onun daim axtarışda olan mən-i­nin dar çər­­çi­­və­dən genişliyə çıxmaq istəyidir. Dediklərimizdə san­ki bir ziddiyyət var. Həm sevginin yalnız hisslər səviy­yə­sin­də olduğunu və hisslərin dərinliyə enmək qüdrətində ol­­madı­ğı­nı deyirik, həm də gəncin öz sevgisi üçün geniş üfüqlər axtar­dı­ğını iddia edirik. Əslində isə bu, maddi dünyadan başlayan hiss­lərin ruh səviyyəsində bir son­suz­luğa qo­vuşmaq ehtiya­cı­dır. Ülvi bu duyğuları necə gözəl çatdırır:
İlki varsa, sonu yoxdu sevginin,

Sevgi böyük bir dəryadı, səmadı.

«İlk»im daşa dəydi, «son»um…! – deyənin,

Ürəyi də «ilk-son» arasındadı.¹
Sonsuzluğun ənginliyini hiss edən gənc bir sonlu var­­lı­ğı, o nə qədər dünya gözəli olsa da, sevə bilmir, sev­gi­si­ni bu dar hü­dud­la­ra sığdıra bilmir. S.Xəlilov yazır: «Son­suz hissin son­lu varlığa yö­nəldilməsi sözün müs­tə­qim mənasında məc­nun­luq­dur».² «Mə­c­nun­luq» öz mən-in­dən keçməyi tələb edir. Bu gənclərin mən-i isə on­suz da onların ixtiyarında deyil.

Maraqlıdır, gənc bütün bunları yaşayırsa, yalançı his­s­lə­rin, hə­yəcanların sevgi olmadığını bilirsə, nədən yeni «sev­­gi­lər» ax­ta­rı­şı­na çıxır? Yuxarıda da qeyd etdiyimiz ki­mi, axtarış gəncin hə­ya­­tı­nı stimullaşdıran, onu sınmağa qoy­mayan bir duy­ğudur. Gəncin axtardığı sevgidir, son­suz­luq­dur, əbə­diy­yət­dir, ülviyyətdir. Şel­linq yazır: «Sev­gi­nin sirri ondadır ki, o, elə əkslikləri birləşdirir ki, on­ların hər biri özü üçün ola bi­lər­di, ancaq yenə də olmur və ola da bilmir».³ Bir daha təkrar edi­­rik: gəncin bir insan ki­mi tamamlanmağa, kamilləşməyə eh­ti­yacı var. Lakin S.Xə­lilovun da dediyi ki­mi, «insan təkcə tə­rəf-müqabillə deyil, onun simasında dünya harmoniyası ilə vü­sal tap­ma­ğa ça­lı­şır…».⁴ Bu baxımdan, bizim gənc bəd­bəxt­dir. Onun cis­ma­ni tərəf-müqabilləri çoxdur, əsl könül yol­da­şı isə yox­dur. O, içindəki böyük sevginin ünvanını tapa bil­mə­­diyi üçün əzab çəkir. De­yi­lən­lərdən sonra Ler­mon­tovun nə de­­mək istədiyi də aydın olur:

Gələcəyə qorxu ilə baxıram

Keçmişə qüssə ilə boylanıram.

Edama yollanan cinayətkartək,

Ətrafda doğma bir ruh arayıram.¹
Yaxud Müşfiq:
Fəqət yabançıdır coşqun ruhuma,

Elimə, ölkəmə, təbi-şuxuma

Mənasız gözəllik, mənasız gözəllik!²
Ülvi də öz ruh həmdəmini insanların deyil, ulduzla­rın ara­sından «tapır»:
Heç bilmirəm yenə mənə nə olub,

Görürəm gözümdə özümü yalnız.

…

Ah, necə də alicənab ulduzdur,

İstəmir ki, bu tufanda tək qalam.³
Amma gənc həm də əzab çəkdirir – onu sevənlərə. O, göz­lə görülən, amma əllə tutulmayan günəş şüasına oxşayır. Baş­dan başa sevgilə yoğrulmuş bu gəncin sevgisini qazana bil­məmək, bu aşıb-daşan sevgidən bir pay ala bilməmək bö­yük əzabdır.

Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, tarixdə bəzi gənclərin «bəx­ti gətirib» – onlar özlərini tamamlaya bi­lən bir dost, həm­fikir ta­pa biliblər və bu fakt onların hə­ya­tın­da əvəzsiz rol oy­nayıb. Gənc nə qədər təbiətcə gənc olsa da, onun tə­fək­kü­rünü, dünyaya ba­xışını gənc ad­landır­maq olmur. Məhz bu sə­bəbdən onları ta­mam­laya bi­­lən tə­rəf-müqabil də yaşca on­lar­dan çox böyük, artıq hə­­­yatın müdrikləşdirdiyi insanlar olur. Onu da əlavə edək ki, gən­cin düşüncələrini cilalayan tərəf-müqabilin «dəst-xətti» müt­ləq gəncin yaradıcılığında özünü göstərir. Mə­sə­­lən, Puş­kinin sev­gi mə­kanında Yevgeni Oneginlə ya­na­şı, Tat­ya­na La­ri­na da var. Bu, tə­sadüf deyil. Bu, Puş­ki­nin sir­li ün­vanlara yazdığı şeirlərindəki hər hansı bir xa­nı­mın tə­siri, daha doğrusu, Puşkinin onun vasitəsilə tanıya bil­diyi ali sev­gidir, ülviyyətdir. Tarixdən başqa bir misal. Şel­­linqin həya­tın­da və yaradıcılığında ondan yaşca çox bö­­yük, ümu­miyyətlə al­man romantizmi və fəlsəfi ədəbiy­ya­­tın­da xüsusi ro­la malik Ka­rolina Şleqelin müs­təs­na yeri var. Onunla evli olduğu müd­dətdə (1799-1809) yara­dı­cı­lı­ğının ən məhsuldar dövrünü ya­şa­yan və fəlsəfəsinin zir­və­sinə qalxan Şellinqin Karolinanın və­fa­tın­dan sonra (1809) «bədii yaradıcılığı, demək olar ki, ta­ma­mi­lə dayandı və yal­nız kafedradakı çıxışları Almaniya­ya tə­fək­kürlərin keç­­­miş hökmdarını xatır­la­dır­dı».¹ Əlbəttə, bu xoş­bəxt­lik hər gəncə qismət ol­mur. Bunun üçün həmin cə­miy­yət­də hər şeydən əvvəl yüksək təfəkkürlü, onu mənən tamam­la­ya, ucalda biləcək insanın olması, bu dünyanın xaosunda on­­ların rastlaş­ma­sı və cəmiyyətin bütün qınaqlarına və ma­ne­ə­­lərinə sinə gərmələri lazımdır.

Reallaşmamış sevgi gəncin «ünvan axtarışını» baş­qa səm­­tə yönəldir – ona Mütləq həqiqətdən daha kamil xə­bər ve­rə bilən bir «ünvana» – Allaha. Sührəvərdi yazır: «Şövq ba­ca­rıq­lı zatları Nurlar Nu­runa aparır. Ən tam şövq ali nura cəzb və ucalmaqla ta­mam­la­nır» .¹ Bəli, məhz bacarıqlı, yəni hə­ya­tın yalançı pa­rıl­tı­la­rından gözü qa­maşmayan, dünya xao­sunn­da öz yolunu itirməyən, öz Sevgisini min bir sevgi arasında qo­ruyub saxlaya bilən in­san eş­qin ali zirvəsinə qalxa bilər. Gənci bütün varlığı ilə eh­tiva edən, öz nurlu sonsuzluğunda əri­dib yox edən, çi­yin­lərindəki yükü yün­gül­ləşdirən, gözəl­ləş­di­rən, içini mü­qəd­dəslik duyğusu ilə işıq­lan­dı­ran İlahi eşq. Şel­lin­qin de­di­yi kimi, «…ilahi sevginin şüaları düşür və mənəvi hə­ya­tın zərifliyə, ilahi gözəlliyə ülvi çevrilməsi baş verir».²

Bu ali sevgi onların bütün varlığına elə hakim kəsilir ki, mü­raciət etdikləri hər bir obyektə, istər mürəkkəb ol­sun, istər­sə də adi şeylərə məhz bu gözlə baxırlar. Ma­raq­lı­dır ki, bu işıq­la baxanda, əslində insanların mürəkkəb­ləş­­dirdiyi bu hissi dün­yanın bütün sadəliyi, adiliyi üzə çı­xır. Və belə aydın olur ki, lap Ülvi deyən kimi, «bu «adi­lər» içərisində bircə şey mü­rək­kəbmiş: hər şeyin adi ol­ma­sı. Bəli, adi kənddə iki cür adam­lar – adi yaxşılar və adi pis­lər yaşayarmış. Adi yaxşılar adi işlər görürmüşlər, tikib qu­rur­larmış. Adi pislər də adi işlər­lə məşğul olurmuş, sö­küb dağıdırmış».³

Belə güman etmək olar ki, öz ətrafında özünə həm­dəm ta­pa bil­məyən gənc məcbur olub ilahi aləmə üz tu­tur. Bir növ hə­yat­dan küskün olan rahiblər, dərvişlər ki­mi. Lakin bu be­lə deyil. Kyer­koqor yazır: «İnsan nəfs və bə­dənin sintezi idi, ey­ni zamanda həm də müvəqətti və əbə­dinin də sintezidir».¹ Məhz özündə əbə­diyyətin bir zər­rə­sini daşıması, ilahi aləmlə sıx əlaqədə olması və həmin alə­min işığında maddi dünyanın nöq­sanlarını, yalan pər­də­­lərini sezməsidir ki, gəncə imkan ver­mir bu cismani, his­si aləm­də özünə həmdəm tapsın. Yəni əsl Gözəlliyi gö­rə­ni bu dünyanın ke­çici gözəllikləri ovutmur, ta­mamlaya bil­mir. Axtardığını bu məh­dud dünyada tapa bil­mə­yən üz tu­tur Allahın onun üçün açdığı alə­mə: ya səslərin, ya söz­lə­rin, ya da rənglərin harmoniyasına. Ən əsası isə bu alə­mə keçid gəncə həm də fəlsəfənin, müdrikliyin qatlarını açır. Təsadüfi deyil ki, Şellinq fəlsəfəni «azad sevgi»² ad­lan­­dı­rır və bildirir ki, «fəlsəfə qətiyyət tələb edir – qətiyyət isə hə­mi­şə hər hansı bir istiqamətdə son həddir, – fəl­sə­fə­nin təbiəti bu­dur ki, təfəkkürün zirvəsinə yüksəlsin. Onun uçu­şuna bila­va­si­tə və ya dolayısı ilə mane olanda isə o, doğ­ma vətəni, qayanın ucu əlçatmaz olan qəfəsdəki qar­ta­la dönür».³ Belə məlum olur ki, gözəl hisslərdən doğan bu duyğu – sevgi təfəkkürün dərin qat­larına qədər aparır. Zahirdən batinə, bədəndən mən-ə qə­dər uzanan bu yolun əslində özü sevgi üzərində mövcuddur.

Gəncin qarşısında açılan üfüqün genişliyinə bax! İla­­hi eşq və Fəlsəfənin ənginliyi! İdrakı və təfəkkürü ilə mü­­qəd­dəs­li­yin zirvəsinə yüksəlmək imkanı! Bu üfüqlərin fət­­hinin nəti­cə­si­dir ki, Motsartın musiqisi sadəcə bir not yığ­nağı deyil, illərdir, əsr­lərdir insanı ilahi harmoniyaya qo­­­vuşduran bir sehrdir; Bet­hovenin doqquzuncu simfoni­ya­­­sı yalnız könülləri oxşamır, həm də düşündürür. Bu üfüq­­lərin fəthinin verdiyi qüdrətdir ki, Sührəvərdi Aris­to­te­­­lin fəlsəfəsini öz işraqilik fəlsəfəsi üçün bir postamentə dön­­dərib üzərində möhtəşəm bir hikmət ucalt­dı. Bu üfüq­lə­rin fəthinin sirridir ki, Bayronun, Puşkinin, Ler­mon­to­vun, Müşfiqin, Ülvinin qələmindən qopan zərrələr çir­kab do­­­lu, keşməkeşli illərin, ədəbi çiçəklənmələrin, tənəz­zül­lə­rin arasında öz parıltısını saxlayıb bərq vurmaqda davam edir.

Qurani Kərimin ayələrindən birində deyildiyinə gö­rə, «…Rəb­bimin kəlamları üçün dənizlər mürəkkəb olsa və bir o qə­dər də üstünə gəlsə Rəbbimin kəlamları bit­mə­dən onlar tü­kə­nər (Quran 18/109). Bir qüdsi hədisdə isə de­yi­lir ki, «Mən giz­li bir xəzinə idim, tanınmaq istədim və xəl­qi yaratdım». Həl­lac onu Allahlıq iddiasına düşməkdə gü­nahlandıranlara de­yir: «Xeyr, Rəblik iddia etmirəm. …Y­a­zan Allahdır, Al­lah­dan başqa ya­zan­mı var? Mən və əl sadəcə alətik, başqa bir şey de­yilik».¹ Əsrlər sonra bən­zər bir «etirafı» Şellinq də edir: «Şəx­sini yalnız şəxsi mü­a­li­cə edə bilər və Allah insan olmalıdır ki, insan Allaha qa­yıt­sın».² Bethoven də yazdıqlarının ona Al­lah tərəfindən diq­tə edildiyini bildirir… Yaradan Özünü bü­tün gözəl va­si­tələrlə, bütün ülvi, müqəddəs üsullarla tanıdır və bu­nun üçün saf, təmiz ruhlar seçir və bəxş etdiyi dərin hik­məti, ülviyyəti çatdırmaq üçün o ruhlara YARATMAQ qüd­rə­ti verir. Şellinq deyir: «Məxluqda ilk başlanğıc vahidin öz-özü­nü yaratmaq cəhdidir və ya əsasın (təməlin) ira­də­si­­dir. İkin­ci başlanğıc sevginin iradəsidir ki, onun vasi­tə­si­lə təbiətə söz deyilir və onun vasitəsilə Allah özünü şəx­siy­­yət edir».¹ Bə­li, məhz bu yaradanların yaratdıqları ilə in­­sanlar Yaradanı ta­nı­yır, Onun gözəlliyinin, möhtəşəm­li­­yinin şahidi olur.

Beləliklə, həm bizim gənclərin eşqi, sevgisi haq­qın­da dü­şüncələrimiz, həm də ümumiyyətlə gənclik fəlsəfəsi bit­di. Hər halda bizim qələmimizdən qopan kəlmələr bit­di. Yu­xa­rı­da qeyd etmişdik ki, sevgini sona saxlamaqda bir məq­sədimiz var. Məqsədimiz hər şeyin ucunu sevgiyə, yə­ni gözəl ülvi bir son­suzluğa bağlamaq idi. Sevgi bizim gənclərin əmanətini – mis­siyyasını nurlandırır, cazi­bəsi­ni artırır, onun …ağırlığını azal­dır, qara notlarının çox­lu­ğu­nu gizlədir. Axı bütün dərin tə­fək­kürlərinə, müdrik­liklərinə baxmayaraq, onlar gəncdir, buna eh­tiyacları var!

Nəticə
Fəlsəfə elə bir zirvədir ki, hər təfəkkürü, hər ya­ra­dı­cı­lığı, hər dünyagörüşü ora aid etmək düz olmazdı. O ba­xım­dan, bə­zi­lərinə də «gəncliyin fəlsəfəsi» ifadəsi ilk ba­xış­da bir-birilə uyuş­­mayan iki fərqli sözün eklektik bir­ləş­mə­si kimi görünə bi­lər. Bəs əslində necədir?

İnsan ömrünü fəlsəfə tarixinə bənzətsək gəncliyi onun or­ta əsrləri hesab etmək olar. İdeyaların çoxusunun do­ğulub in­kişaf et­di­yi, bəzilərinin isə rüşeymlərinin ya­ran­­dığı orta əsr­lər. Hələ coğ­ra­fi məkanın Şərq və Qərb de­yə iki qütbə bö­lü­nüb bir-birinə düşmən kə­silmədiyi, qə­dim hikmətlərin yeni hik­mətlərlə üzvi şəkildə çul­ğa­la­şıb bir-birini ən kamil şəkildə ta­mamladığı orta əsrlər. İr­ra­sio­nal id­rakın, mistik təfəkkürün ra­sional təfəkkürlə sıx əla­qəli olduğu, ilahi duyğuların çox vaxt maddi tələbatları öz təsiri altına aldığı, hət­ta onun in­ki­şa­fı­na maneçilik ya­ratdığı orta əsrlər.

Hər kəsin qəbul etdiyi bir fakt da var ki, fəlsəfə ta­ri­xin­də ən zəngin, ən mürəkkəb, ən ziddiyyətli dövr də orta əsr­lərdir. Təd­qiqat obyekti kimi ən çox müraciət edilən bu dövr olsa da, hə­lə də qaranlıq səhifələri, hələ də oriji­nal­lığını qoruyan qatlar qa­lan orta əsrlər. Nəhayət, onu da əlavə edim ki, orta əsrlərin bü­töv mənzərəsini yarat­maq üçün bütün bu deyilən cəhətlər pa­ralel, eyni za­manda, bir-birilə əlaqəli şəkildə tədqiq edil­məlidir.

Əlbəttə, orta əsrlər haqqında çox fikir söyləmək müm­­­kün­­dür, lakin bu, sadəcə, gə­lişi gözəl sözlər, yaxud tə­sadüfi bir bən­zət­mə deyil. Bun­lar həm də reallığın bü­tün zid­diy­yət­lə­ri­ni öz nurlu mə­­nə­viy­yat­larında əri­dib öz əza­bı, qüssələri ilə saf, tər-təmiz ide­ya­lar bitirən gəncliyin təsviridir. Yəni biz məhz orta əsrləri gəncliklə «ya­xın­laş­dıran» xüsusiyyətlərdən danışdıq.

Dediklərimizlə bir faktın aktuallığını vurğulamağa ça­­lı­şı­rıq: gəncliyin məhz fəlsəfi aspektdən öyrənilməsi həm gənclərin özü, həm də fəlsəfə üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Təqdim edilən əsərdə biz gəncliyin fəlsəfəsini bü­tün­­lük­lə əhatə etməsək də, bir neçə məsələni paralel və qar­şılıqlı əla­qə­li şəkildə araşdırmışıq. Əvvəla, gəncliyə xas bir sıra xüsu­siy­yətlər vardır ki, məsələn, üsyankarlıq, nadinc­lik, qısa müd­dət­də bir neçə sahə dəyişmək həvəsi və s., on­ların əsl mahiy­yətini aydınlaşdırmaqla, onlara müna­si­bət də və təbii ki, on­la­ra göstərilən reaksiyalar da fərqli ola bilər. Digər tərəfdən, bir fak­tın üzərində dönə-dönə dayanmalı olduq ki, əhəmiyyətinin bö­yüklüyünü göstərə bilək. Bu, cəmiyyətin gəncin həyatında oy­nadığı roldur. Cəmiyyət istər istedadların öz vaxtında, za­ma­nında par­la­ma­sı, reallaşması üçün uyğun şərait yaradan, is­tər yara­dı­cı­lıq axtarışlarında olanlara düzgün, xeyirli isti­qa­mət ve­rən, istər sevgilərin, təfəkkürlərin tamamlan­ması üçün nü­mu­nə ola biləcək yüksək təfəkkürlü şəx­siy­yət­lər yetiş­di­rən, is­tərsə də kimliyindən, yaşından, cin­sin­dən asılı ol­ma­yaraq İn­sa­na, müqəddəslik duyğusuna dəyər ve­rən bir fak­tor ol­ma­lı­dır. Əks halda gəncin bizim təhlil et­dimiz xü­susiyyətlərində bir çat, naqislik yaranır və şəxsiyyət şikəst qalır.

Üzərində dayanmaq istədiyimiz cəhətlərdən biri də gəncin ruhunun ilahi aləmlə bilavasitə əlaqəli olmasının vacib­li­yi­dir. Xüsusilə qeyd edək ki, bu, həm gəncin mə­nə­vi aləminin tə­mizliyi, həm düşüncəsi ilə ruhunun bir-birini ta­mamlaması, həm də ruhunun nəbati, heyvani mər­tə­bə­dən insani mərtəbəyə yük­səlməsi üçün ən birinci şərt­dir. Ən əsası isə, bu, gəncin ən pri­mitiv hisslərdən ən ali duy­ğu­lara, müqəddəslik zirvəsinə, fəl­səfi təfəkkür sə­viy­yəsinə yük­sələ bilmək imkanıdır.

İkinci cəhətin vacibliyini vurğulamaq üçün yalnız onu əla­və edək ki, məhz ruhunun Allahla bilavasitə əla­qə­li ol­ma­sı­dır ki, insanı cəmiyyətin çirkabından qurtara bi­lir, onu məhv ol­maqdan qoruyur. Bu olmayanda isə gənc olmayanda isə özü təmiz cəmiyyəti korlaya bilər və cə­miy­yət üçün bir nöq­sa­na çevrilər.

Nəhayət, biz bu əsərdə insana məxsus hər bir duy­ğu­nun məhz gənclik mərhələsinin olmasını vurğulama­ğa. Əs­lində de­diyimiz yeni bir şey deyil. Lakin yenilik onun özü­nəməxsus qanunauyğunluqlara malik olmasını gös­tərməyə çalışmaqdır. Mə­sələ burasındadır ki, əvvəla, hər hiss müxtəlif yaşlarda fərq­li nəticələrə gətirə bilər. Təsa­dü­fi deyil ki, psixologiyada hər yaşın özünə xas hiss­lə­rini öy­rənməyə xüsusi diqqət yetirilir. Bu baxımdan, on­ların fəl­səfi aspektdən də öyrənilməsi az əhə­miyyətli deyil.

Digər tərəfdən, elə düşüncələr var ki, onlar məhz gənc ya­şa məxsusdur və onları öz zamanında demək va­cib­­dir. Heç kə­sə gizli deyil ki, bir çox hallarda məhz gəncliyə xas olduğu üçün bəzi fikirləri, ideyaları «boş şeydir, ke­çib gedər», – deyə kə­nara atırlar. Əlbəttə, bu yaşda de­yi­lənlə nisbətən kamil yaş­da deyilənlər eyni tə­rə­zi­yə qo­yul­maz. Lakin bu, heç də onun dəyərsizliyinə də­la­lət et­mir. Gəncliyin insan həyatında öz ye­ri olduğu kimi, gənc­liyin fəlsəfəsinin də insan təfək­küründə öz yeri və əhə­miyyəti var.

Son söz əvəzi

Mən heç vaxt Ülvi haqqında bir sətir belə yaz­ma­mış­dım. Dü­şünürdüm ki, heç yazmayacam da. Duyduq­la­rı­ma, dü­şün­dük­lərimə qələmin gücü çatmaz deyirdim. Əs­lində qələm güc­lü­dür, ancaq güclü əldə və güclü ürəklə. Mən nə ürəyimdə hə­min təpəri, nə də öz əlimdə həmin gücü hiss edirdim.

Bu gün də o gücü hiss etmirəm. Düzdür, «Gəncliyin fəl­səfəsini» Ülvini nəzərdə tutaraq, onu düşünərək baş­lamış­dım. Yazdım da. Ancaq tək Ülvidən yox. Buna ye­nə ürək elə­mə­dim. Amma Ülvi bütün yazının fonunda, kö­kündə, bu­da­ğın­da, çiçəyindədir. Mozaika kimi bütün ya­zılarıma səpələnib. An­caq bütöv yazıya baxanda onun gəncliyinin fəlsəfəsini, müd­rikliyinin gəncliyini görə­cək­lər. Mən bu kitabda Ülvini və ülvi gəncləri ad­dım-addım, sətir-sətir ta­­nıt­mağa çalışdım. Sonda bir Ülvi das­tanının – ülviyyət dastanının alınacağına ümid edərək.
Ülvi!

Bu, sənin məndən gözlədiyin kitabdır. Bu kitabı sən istə­miş­din, ona görə mən də sənin sevdiyin şairlərə, filosoflara, sə­nin seçdiyin mövzulara müraciət etdim. Sən illər idi göz­lə­yir­din məni. Mənim bu yaşıma və düşüncə səviyyəmə gəlməyimi göz­ləyirdin. Gəldim və yazdım. Bir vaxtlar evimizə pianino alı­nanda sənin gözəl ifana baxıb: «məni də öyrət», – deyə xa­hiş elədim. «Əlimə bax, özün öyrən», – dedin. Elə də elədim. İn­di də elə oldu. Mən yal­nız sənin «əlinə baxdım». Sən isə yal­nız kənardan baxıb, ye­ri­nə düşən düzgün «notları» ax­tar­ma­ğı­ma baxıb yün­gül­cə gülümsədin, qımışdın. Sonralar pianinoda ifam­dan ra­zı qalırdın. Yəqin burda da səni razı salan «notlar» vu­ra bilmişəm.