Мяним йухуларымда мяня дедикляринин анламы нядир

Yüklə 2,18 Mb.

səhifə	5/10
tarix	01.11.2017
ölçüsü	2,18 Mb.
	#7985

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Bəşər tarixində soyqırım hadisəsi
«Mən» və cəmiyyət

yalnız «güzgüdə» əks olunmuş zərrə kəşf olunmuş sayılır və yalnız kəşf olunmuş zərrədən cəmiyyətə bir xeyir dəyə bilir.

Öz zərrəsinin mahiyyətini dərk edən insanlar onu bu maddi dünyanın yazılmış-yazılmamış qanunlarından qorumağa çalışır, onu çirklənməyə, zədələnməyə, kiçilməyə, yad təsirlər altına düşməyə qoymur və həmin zərrənin üzərinə qabıq üstündən qabıq gəlməyə başlayır: insanın iradəsi möhkəmlənir, sərtləşir, məqsədi aydınlaşır, təfəkkürü itiləşir. Əvəzində nüvə neçə qalın qatın altına düşür. Təsadüfi deyil ki, polad qılınc ancaq min bir əziyyətdən, istidən, soyuqdan, zərbələrdən sonra tükü qırx bölə bilir. Ekxart yazır: «İnsanın özündə onun qəlbinin dərinliklərini gizlədən çoxlu pərdələri var. İnsan çox şey bilir, bir özünü bilmir. Bəli, ruhu örtən otuz ya da qırx pərdə, öküz və ya ayınınkı kimi qalın və möhkəm dəri var. Öz mülkünə daxil ol və orada özünü dərk etməyi öyrən».^¹

Qabıqların çoxalması həm də kəşf olunmaq imkanının azalması, hətta heçə enməsi deməkdir. Əbu Turxan yazır: «Yüksək mənəviyyatlı, incə ruhlu, parlaq qəlbli insanları heyrətləndirmək, məftun etmək üçün (məhz bu heyranlıq, aşiqlik ilahi zərrəni kəşf edir! – K.B.) daha böyük gözəllik, daha həssas və daha mürəkkəb tərəf-müqabil lazımdır».^¹ Sokrat tələbələrinin təfəkkür aynasını cilalayıb özünə «baxmaqla» Sokrat oldu. Cəlaləddin Rumi Şəms Təbriziyə rast gələndən, özünü kəşf edəndən, Şəmsin könül aynasında özünü görəndən sonra Mövlana oldu. Həllac isə insanlar arasında özünü görə biləcəyi bir könül görmədi və …ölüm arzuladı.

Öz zərrəsini kəşf etmiş və bununla kifayətlənməyib başqalarının zərrələrinin kəşf olunmasına köməklik etməyə çalışan, onlara ayna olmağa çalışan insanlar seçilmişlərdir və ya Kamil İnsanlardır.

Onu da bildirək ki, Kamil İnsan İslam fəlsəfəsində, xüsusilə təsəvvüfdə geniş, mürəkkəb və ayrıca tədqiqat mövzusu ola biləcək bir fenomendir. Biz isə onun yalnız kontekstimizə uyğun gələn bir tərəfinə aydınlıq gətirməyə çalışırıq.

Zamana və şəraitə uyğun olaraq Kamil İnsanlar adamlara müxtəlif həqiqətləri anlatmağa can atırlar: azadlıq, mübarizə, ülviyyət, yüksək iman və s. Lakin bunların hamısı bir həqiqətə dayanır – İnsan həqiqəti, yəni onlar hər şeyə məhz İnsan zirvəsindən baxmağı öyrədir. Bioloji quruluşundan çıxış edib insanın heyvan olduğunu iddia edənlərdən fərqli olaraq Kamil İnsan heyvan olmaq istəməyəndir. O, özünün insani sifətlərini dərk edən, insanlara da onların özlərini tanıtmağa çalışan şəxsdir. Rabindranat Taqorun bildirdiyi kimi: «Güclü və qüdrətli olmaq qüvvəyə görə üstün olmaq deyil, zəifi öz zirvənə qaldıra bilməkdir».^¹

İlk baxışda gözəl bir missiya, ali bir niyyət, xeyirli bir addımdır. Bəs elədiklərinə görə aldıqları cavab nə olur? Ağrı və əzab dolu bir həyat, yaxşı halda nifrət, cəmiyyətdən təcrid edilmə, pis halda edam. Qəribədir, cəmiyyət nadir halda onun qayğısına qalanı sağ ikən sevir.

Kamil şəxslərin dönə-dönə ölüb doğulmaqları və kamilləşməkləri mənəvi bir prosesdir və əksəriyyətin diqqətindən kənarda qalır. Bundan fərqli olaraq, tarixdən belə məlum olur ki, əksər hallarda onların fizioloji ölümü böyük səs-küyə səbəb olmuşdur. O da məlumdur ki, bəzən onların fiziki məhvi cəmiyyət üçün (və ya kimlər üçünsə) o dərəcədə zərurətə çevrilmişdir ki, onu hətta edam vasitəsilə həyata keçirməli olmuşlar: Sokrat, Həllac, Bruno, Sührəvərdi və daha kimlər.

Kamil İnsanların fiziki məhvi üç hiss doğurur (bu hal bütün dövrlər üçün xarakterik olduğuna görə, onun haqqında keçmiş zamanda yazmağın bir əhəmiyyəti yoxdur): onlar özləri sevinir, onların tələbələri kədərlənir, xalq isə laqeyd qalır.

Onlar özləri ruhlarının qanadlarını kəsən fiziki bədəndən qurtulmaqlarına, müvəqqəti yolu bitirib əbədi yola başlamaqlarına, həqiqət aləminə qovuşmaqlarına, ölümün növlərini yaşamaqdan və tutqun könül güzgülərinə baxmaqdan qurtulmaqlarına sevinirlər. Ancaq onlarda bir narahatlıq da qalır: onları duymayan, anlamayan cəmiyyətin oyanmamasından, su kimi lal qalmasından, daha artıq könüllərin güzgüsünü cilalaya bilməməklərindən doğan narahatlıq. Kamil şəxsin ölümünə ağlayan onların fiziki məhvinə ağlayır. Kamil İnsan isə bu an, bu saniyə üçün öz missiyasının bitməməsinə və ya lazımi şəkildə bitməməsinə, bəlkə də ondan sonra insanların yenə də ölüm yuxusuna gedəcəklərindən əmin olduğuna, güc və qüdrətini bütünlüklə realizə edə bilməməsinə görə ağlayır.

Ən dərin kədəri duyan və ən ağır zərbəni alan onların tələbələri olur. Tələbələr yollarına düşən işığın söndüyünü, qalxdıqları dağda bələdçisiz qaldıqlarını, onların şəxsiyyətlərinin formalaşmasının yarıda qırıldığını dərk edir, bundan təşvişə düşür və öz hallarına (!) göz yaşı tökürlər.

Xalq maraqla onların halına onlardan çox yanan insanın ölümünə, hətta edamına baxır, bir insanın məhvinə baxır, eşafotda baş verən faciəni böyük maraqla izləyir, ən yaxşı halda öz ölümünü gözünün qabağına gətirib ağlayır, daha böyük faciəyə – bu insanın ölümü ilə daha bir nurun sönməsinə isə tamamilə laqeyd qalır, çünki bu faciənin mahiyyətini dərk etmir. Bəli, xalq onun qayğısına qalanı sağlığında sevə bilmir, çünki o, onları incidir, adət etdiyi düşüncələrdən, həyat tərzindən (rəzil bir həyat olsa belə!) uzaq salmağa çalışır. Tarixin uzaq illərində qalmış bir dahi, qəhrəman isə ümid, qürur və güvənc yerinə çevrilir. Qəribədir, xalq uzaq keçmişdəki qəhrəman oğlu ilə qürur duya-duya müasiri olan qəhrəmanının məhvinə, edamına maraqla, laqeydliklə tamaşa edir. Qəbul etmək istəmirlər ki, uzaq keçmişdə qalan qəhrəman da bir vaxtlar oxşar laqeydliyin qurbanı olub. Yəqin bu, dağın yüksəkliyinin ondan uzaqlaşdıqca daha aydın görünməsinin nəticəsidir. Bəlkə də, korluq pərdəsinin çürüyüb yırtılması üçün zaman lazımdır. Yadıma quyuya yıxılıb ölən qədim yunan filosofu Fales düşdü: gözləri göylərdə həqiqət axtaran filosofu ayağının altında görmədiyi bir quyu məhv edib.

İnsan ilahi zərrəsini saflaşdırdıqca, qoruduqca və kamilləşdikcə cəmiyyətdən, kütlədən aralanır (və ya cəmiyyət ondan aralanır?!) və o, üzünü ən Kamilə – Allaha tutmalı olur. İlahi aləmlə vəhdətə çatan, öz ilahi zərrəsinin mahiyyətini anlayan, «Mən»ini kəşf edən (eyni zamanda onu ilahi həqiqətdə əridən, məhv edən) insanın ilk baxışda heç nəyə ehtiyacı yoxdur. Yaşanan fəna-bəqa halları, nirvanalar buna gözəl nümunədir. Bu, «Mən»in ali mənada ölümüdür və nadir şəxslərə qismət olur.

Bununla belə, ortaya başqa bir məsələ çıxır: vəhdət tapan ruhdur. Lakin müəyyən bir maddi bədəndə var olduğuna görə bu ruh yenə maddi dünyaya qayıtmalıdır. İlahi aləmdən qoparılıb bir maddi bədəndə fərdiləşdirilmiş ilahi zərrə müəyyən bir cəmiyyət üçündür və burada kəşf olunmalıdır.^{^*} Dəryaya qatılmış bir damla yenidən damla halına gətirilir, üstəlik bu dəfə susuz bir qumluğa düşür. Eşidən, amma dinləməyən qulaqlar, baxan, amma görməyən gözlərə, danışan, amma həqiqət söyləməyən dillərə, döyünən, amma duymayan ürəklərə sahib olan bir cəmiyyəti öz «Mən»ini dərk etmiş bir insan üçün susuz səhradan başqa nə adlandırmaq olar? Damla qurumamaq üçün, eyni zamanda, başqa damlaları qurumaqdan xilas etmək üçün özünə bənzər damlalar aramağa başlayır. Hər damlanın quruması bir «Mən»in ölümüdür, hər kəşf olunmamış ilahi zərrə bir «Mən»in ölümüdür. Damla böyük bir dəryanın damlası olduğunu bilə-bilə quruyur. Bəlkə də bu həqiqəti bütün çılpaqlığı ilə çatdırmaq çətin və dəhşət doğuran bir hiss olduğuna görə biz təşbihlərə üz tutmalı oluruq… Bəli, «Mən»in ölümü «Mən»ini tanıyan adamlara xasdır və ilk iki ölümdən daha dəhşətlidir: bu, öz ölümünü, öz məhvini qana-qana yaşamaqdır.

Təsəvvüf fəlsəfəsinə görə, maddi dünya bir insanın – qütbün üzərində və ya çiyinlərində durur. Bunu başqa cür belə ifadə edə bilərik: dünya məhz həmin şəxsə səbəb mövcuddur. Bir az böyüdülmüş kimi səslənsə də, bunda müəyyən həqiqət də sezmək mümkündür. Şərq fəlsəfəsindən gələn bu fikir əslində bir bəşəriyyət üçün keçərlidir. Tarixə nəzər salsaq görərik ki, dünyanın gah bu başında, gah tamam digər tərəfində ayrı-ayrı şəxsiyyətlər olmuşdur ki, onların nəinki hər hansı düşüncələri, ideyaları bəşəriyyətin taleyində həlledici rol oynamışdır, hətta onların sadəcə mövcudluğu belə böyük əhəmiyyətə malik olmuşdur.

Yeri gəlmişkən, bu gün də (mövcudluğun zəruri bir qanunu olaraq!) yaşayıb-yaradan Kamil İnsanlar mövcuddur, lap yaxında, hər kəsin gözü qarşısında…, ancaq adlarını çəkmək cəmiyyətin nifrətini onlara qarşı yönəltmək demək olardı. Onsuz da çiyinlərinə düşən missiya, cəmiyyətin yatmış təfəkkürünü oyatmaq yükü onları kifayət qədər incidir. Suda boğulan adamı xilas edəndə birinci təhlükə elə həmin adamın özündən gəlir, çünki o, boğulmaq təşvişi, panikası ilə sənin özünü suyun altına basa bilər.

İlahi zərrə təsadüfən ölüm və qorxu kontekstində işlədilmir. Məsələ burasındadır ki, onun əsl mahiyyətinin dərki həm ölümə, həm də qorxuya fərqli bir rəng verir. Nədir ilahi zərrə? Səni SƏN edən nədir?

İlahi zərrə – yaradılışdan insanın mahiyyətinə qatılmış və ya yaradılışının əsli olan sevgidir. Müdriklərdən biri Xuan de la Krus yazır: «Ruh daha çox canlandırdığı bədənlə deyil, sevməklə canlıdır. Onun canı bədəndə deyil. Əslində bədənə həyatı o verir, onun həyatı isə sevməsindədir».^¹ Eyni zamanda, insanın iman və iradə gücü məhz sevgidə gizlidir. N.Kuzanlının bildirdiyi kimi, o, «imanın ülvi qəsrinin rəmzidir».^²

İlahi zərrə – hər ölümü dadmağa ürəkləndirən, hər ölümdən sonra dirildən, hər ölümdən sonra adamın üzünü kamilliyə yönəldən bir duyğu, ölümdən ölümə yaşamaq iradəsidir.

İlahi zərrə – primitiv qorxulardan sıyrılıb qorxunun ali səviyyəsinə – ilahi nurun sönməsindən və bundan təfəkkürünün, könül gözünün kor olmasından qorxmağa yüksəlişdir.

İlahi zərrə – düşünmək, varlığındakı sevgini dərk etmək, əllərini, könlünü İlahi nur üçün açıq saxlayıb daxilində sevgi işığını yandırmaq bacarığıdır. Təfəkkürlər müxtəlifdir, ilahi zərrə isə məhz sevgi işığında insanı düşündürən və ilahi aləmə könüldən açılan qapını göstərən yaddaşdır.

Bəşər tarixində soyqırım hadisəsi

Allah Təala insanları eyni yaratsa da, onları müxtəlif xalqlara bölmüş, onları fərqli dillərdə danışdırmışdır. Fərq yalnız zahirə aid olsa da, bu fərqin törətdiyi fəsadlar çox güclü olmuş, hətta mənəviyyatı idarə edən və formalaşdıran amilə çevrilmişdir.

Məqsədlərini, istifadə etdikləri taktikalarını nəzərə alaraq müharibələri bir neçə yerə bölmək olar: qoşun vasitəsi ilə aparılan və qurbanları, qanlı nəticələri olan silahlı qarşıdurmalar; öz mədəniyyətini məcburi şəkildə qəbul etdirməklə yerli mədəniyyəti sıxışdırıb aradan çıxardan, qansız, qurbansız, lakin daha ağır nəticə ilə bitən istilalar. Birincilərə məlum tarixi müharibələri, ikincilərə isə nümunə olaraq Böyük Britaniyanın «üçüncü dünya dövlətlərində» apardığı məqsədyönlü «ingilisləşmə», Sovet İmperiyasının «ruslaşma» və s. bu kimi oxşar siyasətlərini aid etmək olar.

Müharibələr çərçivəsində aparılan, lakin müharibə qanunlarından kənara çıxan və tarixə soyqırım adı ilə daxil olan hər hansı bir «xalqı məhvetmə» prosesi də mövcuddur ki, insanlıq baxımından heç bir çərçivəyə sığmır, nə heyvan, nə bitki, nə də minerallar arasında müşahidə edilmir.

Ensiklopedik məlumatlara görə, soyqırım (genosid) – (yunanca genos – tayfa, nəsil və latınca caedo – öldürürəm) əvvəla, «əhalinin ayrı-ayrı qruplarının irqi, milli və dini zəmində məhv edilməsi», ikincisi, «insanlıq əleyhinə ən dəhşətli cinayət» deməkdir.^¹

İlk dəfə 1945-ci ildə Nürnberq məhkəmə prosesində «müəyyən irq və onun təbəqələrinin, xalqların məhv edilməsi məqsədi ilə işğal edilmiş bölgədə irqi və dini qrupların əvvəlcədən düşünülmüş və sistematik şəkildə məhv edilməsi»^² kimi təqdim edilmişdir.

1948-ci ilin 9 dekabr tarixində BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən «Soyqırım cinayətinin qarşısının alınması və ona görə cəzanın verilməsi haqqında»^³ konvensiyanın qəbul edilməsinə baxmayaraq, belə hadisələr bu gün də etnik, dini və irqi qrupların məhv edilməsi şəklində rast gəlinməkdədir.

Soyqırım bir termin olaraq XX əsrin ortalarında yaransa da, bir cinayət kimi yalnız faşizmin İkinci Dünya müharibəsi zamanı törətdiyi vəhşiliyin mühakiməsindən sonra qəbul edilsə də, onun tarixi daha dərindir. Onu da əlavə edək ki, soyqırımlar müharibələrə nisbətdə daha az sayda baş versə də, qurbanlarının sayına və törətdikləri qəddarlığın miqyasına görə müharibədən daha böyük və daha dəhşətlidirlər.

Soyqırım hadisəsi elmin müxtəlif sahələrində kifayət qədər öyrənilmiş və öyrənilməkdədir. Faktla bağlı biz də öz mülahizələrimizi bölüşmək qərarına gəldik.

Soyqırımların törənmə səbəblərini nəzərə alsaq, onları aşağıdakı şəkildə təsnifləşdirmək olar:

Müharibə əməliyyatları nəticəsində vəhşiləşmiş əsgərlərin qarşısıalınmaz hərəkətlərinin «məntiqi davamı» olan soyqırım. Məsələn, Birləşmiş Ştatların Uzaq Şərqdəki hərbi əməliyyatlarını bu qəbildən olan soyqırımlardan hesab etmək olar (1965-75-ci illərdəki Vyetnam və ya İkinci Hind-Çin müharibələri). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, belə soyqırımlar bəzən müharibənin bir hissəsi kimi qəbul edilir. Təbii ki, belə olan halda, bu, həm hadisənin bir soyqırım kimi düzgün qiymət almamasının, həm də müəyyən xalqların haqlarının pozulmasının cəzasız qalmasına gətirib çıxarır.
Müəyyən əraziləri ələ keçirmək və bu məqsədlə həmin ərazidə yaşayan xalqların kütləvi şəkildə qırılmasının nəticəsi olan soyqırım. Buna misal olaraq, Amerika materikində avropalıların (əsasən də ispanların) yerli əhali olan hinduları məvh etmələri faktını göstərmək olar. «Müasir məlumatlara əsasən, 12 oktyabr 1492-ci ildə Xristofor Kolumb tezliklə «Yeni dünya» adlandırılacaq qitənin adalarından birinə düşəndə onun əhalisi 100-145 mln. nəfər idi.^¹ İki əsr sonra əhalinin sayı 90% azalmışdı. Bu gün hər iki Amerikanın sağ qalmış «ən xoşbəxt» xalqları 5%-dən çox təşkil etmir. Özünün miqyasına və bu günə qədər davamiyyətinə görə Qərb yarımkürəsinin yerli əhalisinin soyqırımının dünya tarixində paraleli yoxdur. Belə ki, 1492-ci ilə qədər 8 mln. məntəqə çiçəklənməkdə idi. 1570-ci ildən isə yerli əhalinin ancaq iki bərbad kəndi qalmışdı. 80 il əvvəl Kolumb onlar haqqında «dünyada onlardan daha yaxşı və mülayim adamlar yoxdur», – deyə yazmışdı».^¹
Müəyyən xalqın digər xalqa nifrəti nəticəsində olan soyqırım. Bu, soyqırımın daha çox rast gəlinən halıdır. Nifrətin səbəblərini də müxtəlif şəkildə qruplaşdırmaq olar:

a) dini barışmazlıq. Bu qəbildən olan soyqırımlara əsasən «1096-1291-ci illər ərzində (1096-1097 – I, 1147-1149-cu illər – II, 1189-1192-ci illər – III, 1201-1204-cü illər – IV Xaç yürüşləri) müqəddəs xristian məbədlərinin və Fələstinin müsəlmanların (və yəhudilərin – K.B.) hakimiyyətindən azad edilməsini özlərinə şüar götürmüş Avropa katolik qüvvələrinin hərbi ekspedisiyaları»^² şəklində aparılan Xaç yürüşlərini aid etmək olar. Məlumatlara görə, I Xaç yürüşündə Metsada 23 yəhudi öldürülür, Şpeyerdə xaçlılar bir hissə yerli əhalinin köməkliyi ilə «xaç suyuna çəkilmək istəməyən hər yəhudini öldürürdülər», «məcburən xaç suyuna çəkilməmələri üçün anaları öz övladlarını öldürürdülər», «Trirdə yəhudilər çayda batırılırdılar». Ümumiyyətlə, yalnız «1096-cı ildə (I Xaç yürüşündə) Almaniya və Çexiyada 5 min yəhudi öldürülmüşdü».^¹

b) şəxsiyyətə pərəstiş kimi təyin edilə bilən, özünün bir xalq olaraq digərlərindən yüksək dəyərləndirilməsi. Buna misal olaraq alman faşizmini göstərmək olar. Məlumatlara görə, «Böyük Vətən müharibəsi illərində SSRİ-dən Almaniyaya 5.269.513 insan aparılmışdı. Onların taleyi amansız olmuşdur. Ərazi azad ediləndən sonra düşərgə yerləşən yerdə böyük bir çalada 3000 qızıl əsgər və sovet vətəndaşının meyiti tapılmışdır. Meyitlərə baxış zamanı işgəncələrin nə dərəcədə vəhşicəsinə olması aydın oldu: çoxunun əlləri, ayaqları sındırılmış, kəllə sümükləri əzilmiş, qulaqları kəsilmiş, gözləri çıxarılmışdı».^²

c) özünün başqa xalqdan əskikliyini gizlətməkdən doğan hərəkət. Bunun ən bariz nümunəsini ermənilərin türklərə qarşı törətdiyi vəhşilikdə görmək mümkündür.

Məlum olduğu kimi, türklər ermənilərlə uzun illərdir qonşudurlar. Və ermənilər əsrlər boyu türklərə qarşı həm müharibənin hər iki növündən istifadə etmiş, həm də müəyyən vaxtlarda soyqırımlar törətmişlər: 1905, 1918-1920, 1988-1993-cü illərdə baş vermiş hadisələr buna misaldır.

«XX əsrin birinci yarısında Zaqafqaziyada baş vermiş iki qırğın zamanı (1905-1907-ci illər, 1918-1920-ci illər) 2 milyona yaxın azərbaycanlı ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmiş, öz ev-eşiyindən zorla qovulmuşdur.

Mart qırğını zamanı Bakı şəhərinin təkcə bir yerində qulaqları, burunları kəsilmiş, qarınları yırtılmış 57 azərbaycanlı qadınının meyidi tapılmışdır. Gənc qadınların diri-diri divara mıxlanması, ermənilərin hücumundan sığınmağa çalışan iki min nəfərin yerləşdiyi şəhər xəstəxanasının yandırıldığı da bu dəhşətli faktların sırasındadır.^¹ Onu da qeyd edək ki, istinad etdiyimiz məqalədə yalnız Bakıda deyil, ümumiyyətlə, İrəvan quberniyasından tutmuş Naxçıvan qəzasına qədər ermənilər tərəfindən minlərlə dinc əhali qətlə yetirilmiş, qadın, uşaq və qocalara işgəncələr verilmiş, mədəni abidələr dağıdılmışdır.

1992-ci ilin 25-26 fevralında Azərbaycanın Xocalı şəhərinin əhalisi üçün dəhşətli faciə baş verdi. Erməni və onların muzdlularının törətdiyi soyqırım nəticəsində 613 insan öldürüldü, 487 nəfər şikəst edildi, 1275 nəfər Əsir götürüldü. Ölənlərdən 106 nəfəri qadın, 83-ü uşaq olmuşdur».^²

Göründüyü kimi, soyqırım bəşər tarixində zaman-zaman baş verən, əksər hallarda öz hüquqi qiymətini ala bilməyən hadisədir. Qısa xronologiyadan aydın oldu ki, soyqırımların dəhşəti sivilizasiyanın inkişafı ilə heç də azalmamış, əksinə, hətta artmışdır. Məhz son əsrlər ərzində ermənilərin türklərə, xüsusilə azəri türklərinə qarşı törətdikləri soyqırım hadisələrinin bir neçə dəfə təkrarlanması və belə hadisələrin dünya ictimaiyyətində əks-sədasız qalması, öz cəzasını almaması, əvəzində uydurulmuş tarixi faktlara rəvac verilməsi soyqırımların gələcəkdə də bəşəriyyəti dəhşətə gətirəcəyi faktından xəbər verir.

«Mən» və cəmiyyət

İnsan və cəmiyyət problemi müxtəlif aspektlərdə tədqiq edilmiş və edilməkdədir. Tarixi faktların, gələcək proqnozların tədqiqinə istinadən cəmiyyətin yeni modelləri hazırlanıb təqdim edilir və bütün bu cəhdlər insan və cəmiyyət arasındakı qarşılıqlı anlaşmanı artırmağa, aralarındakı mümkün ziddiyyətləri həll etməyə, hər birinin həm ayrılıqda, həm də bərabər şəkildə yüksələn xətt boyunca inkişafına xidmət edir. Onu da xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, bir çox hallarda insan və cəmiyyət arasındakı sıx əlaqəyə baxmayaraq, onlar iki ayrı, müstəqil obyekt kimi nəzərdən keçirilir ki, bu da hər ikisinin daha dərindən araşdırılmasına imkan yaradır.

İnsan və cəmiyyət bir sıra məsələni ehtiva edən mürəkkəb bir problemdir. Bu məsələlərdən biri də «mən» və cəmiyyətdir, yəni insanı bütün xüsusiyyətləri ilə deyil, yalnız «mən» olaraq cəmiyyətlə qarşılaşdırmaq, üz-üzə qoymaqdır. Onu da əlavə edək ki, burada müxtəlif münasibətlərdən danışmaq mümkündür və bu fərqli baxış prizması məsələnin ayrı-ayrı tərəflərinin işıqlanması deməkdir. Belə ki, bir var cəmiyyətdən fərdə, zahirdən batinə doğru istiqamətlənən tədqiqat, bir də var fərddən cəmiyyətə, batindən zahirə doğru. Məqalənin mövzusunu nəzərə alaraq, yəni ön planda insanın «mən»i, mənəviyyatı, iç dünyası durduğuna görə, biz məsələnin həllini ikinci istiqamət boyu aparmağa üstünlük veririk. Başqa sözlə desək, məqalənin məqsədi «mən»in cəmiyyətlə əlaqəsini araşdırmaq, bu «məkandan» cəmiyyəti dəyərləndirərək subyektin obyektivləşməsi prosesində gedən dəyişiklikləri təhlil etməkdir.

«Mən» kimdir və şəxsiyyətin hansı tərəflərini özündə ehtiva edir?

İnsan öz zahiri və batini xüsusiyyətlərinə görə fərqli varlıqlarla – canlı və ya cansız – müqayisə edilir, onlarla bənzəyişləri araşdırılır. Deyilənlərdə haqlı cəhətlər yox deyil və bu müqayisələr əslində həmin obyektlərdən daha çox, insan fenomeninin tam şəkildə açılmasına xidmət edir.

Ta-a qədimdən insanın bir müqayisə obyekti də olmuşdur – Mütləq Varlıq – fərqli dövrlərdə, fərqli dünyagörüşlərdə necə adlandırılmasından asılı olmayaraq. Bu müqayisələr müxtəlif xarakterli olmuş və təbii ki, fərqli məqsədlərə xidmət etmişdir. Məsələn, tanrıları qəzəbli, insanları isə məsum təqdim etməklə insanları gözəl əməllərlə, yüksək əxlaqla bu qəzəbdən uzaq olmağa, bu qəzəbi soyutmağa çağırıblar, yaxud tanrılar ölümsüz, əbədi, müdrik, insanlar isə ölümlü və cahil göstərilməklə insanlar yüksək biliyə, mənəvi saflığa, müdrikliyə sahiblənməyə və bu müdrikliklə əbədiyyəti qazanmağa dəvət olunublar. Bu müqayisələrdə insanları belə addımlara meyl etdirən, ürəkləndirən, hətta iddialandıran əhəmiyyətli bir faktor da mövcuddur: insanların tanrılara məxsus əksər keyfiyyətlərə malik olmaqları.

Səmavi dinlərdə Tanrı-insan müqayisələri daha aydın və dəqiq şəkildə aparılır: müqəddəs kitablarda insan Allahın əksər sifətlərinin (hətta bəzi zati sifətlərinin) daşıyıcısı olaraq təsvir edilir. Burada əhəmiyyətli bir məqamı da vurğulayaq ki, istər qədim miflərdə, istərsə də səmavi dinlərdə hər nə qədər insan günahkar, aciz, zəif təqdim edilsə də, məhz ali sifətlərin daşıyıcı kimi yaradılmışlar arasında yalnız ona kamilləşmə və yüksəlmə imkanı verilir. Məsələn, Qurani Kərimin «Əsr» surəsində deyilir: «Həqiqətən insan həmişə ziyan içindədir, o kəslərdən başqa ki, onlar iman gətirib əməlisaleh olublar, bir-birlərinə haqqı tövsiyyə ediblər, səbri tövsiyyə ediblər» (Quran 103/2-3). Maraqlıdır ki, əfsanələrdə, bəzi dini-mistik təlimlərdə özünün ilahi sifətlərini üzə çıxardan, inkişaf etdirən insan nəinki yer üzünün əşrəfinə, mütləq qüdrət sahibinə çevrilir, hətta tanrının özü ilə də rəqabətə iddialanır.

Söylənənlər müəyyən mənada yenilik deyil, eyni zamanda, məhz bu cəhət bizim təqdim etdiyimiz mövzunun təməl nöqtəsi olacaq, yəni «mən»in təhlilində insanın ilahi keyfiyyətlərin daşıyıcısı olması ön planda tutulmaqla yanaşı, onun cəmiyyətlə əlaqəsi də bu aspektdən araşdırılacaqdır.

Onu da əlavə edək ki, öz təhlillərimizdə biz də eyni mövqedən çıxış etməyə çalışmışıq, yəni «mən»in təhlilini insanın Ali Varlıqla müqayisəsi vasitəsilə vermişik.

Orta əsrlərin islam mənbələrində Allah Təalanın təkliyini, yeganəliyini ifadə edən bir söz kimi «ənəniyyə» («mənlik») və onun sinonimi kimi «əhədiyyət» («təklik») sözlərindən istifadə edilir. Allahın bu sifəti Onun bütün digər varlıqlardan kənarda, onların fövqündə, hətta düşüncə və kəlamlardan belə ucada dayanmış bir varlıq olduğunun dəlilidir. Məsələn, Mühyiddin ibn Ərəbi yazır: «İlahi əhədiyyətə bir kimsə üçün yol yoxdur»^¹ və ya «Əgər sən Ona səninlə baxsan, əhədiyyət olmaz, Onunla və səninlə baxsan, yenə əhədiyyət olmaz».^² Əhədiyyət və ənəniyyə ilə bağlı deyilən kəlamları digər bir sufi mütəfəkkiri Sədrəddin Konəvi belə təhlil edir: «Əhədiyyət Mütləqin deyil, təyin olunmağın bir xüsusiyyətidir, çünki Mütləqin hər hansı bir ismi və vəsfi yoxdur».^³ Eyni mövqeyi Qərb mütəfəkkirlərində də müşahidə etmək mümkündür. Məsələn, Dionisiy Areopaqit bildirir ki, «heç bir nur Onu (Allahı) ifadə edə bilməz; hər ağıl və kəlam Ona bənzəməkdən sonsuz qədər uzaqdır».^⁴ Ekxart da onunla eyni fikirdədir: «Allah bütün surətlərdən, sifətlərdən yüksəkdədir. Onun barəsində danışma, çünki O bundan ucadadır. Ən yaxşısı susmaqdır»^⁵ və ya «Bilirsinizmi, Allah niyə Allahdır? Çünki O, məxluqatdan kənardır».^⁶

«Mən» – insanın əhədiyyət mərhələsidir, yəni hər «mən» insanın fərdi, təkrarolunmaz tərəfinin ifadəsidir, var oluşunun özəyi, zatıdır.

«Mən»in təhlilinə dair bir neçə fikirlə tanış olaq.

Upanişadların fəlsəfəsində (e.ə. VI əsr) deyilir: «…Atman… insan ruhunda olmaq etibarı ilə əsasdır, ancaq ruhun bütün şəxsi funksiyalarından azad olan «saf mən»dir. …Kim bu «mən»i tanısa bütün kainatı tanımış olur.^¹ Ağacın varlığı kökündən, binanın quruluşu bünövrəsindən asılı olduğu kimi, «mən» də insanın mahiyyətinin, var oluşunun təməlidir. Lakin o, təməldədir, üzdə hər zaman görünmür. Şteynerin yazdığına görə, «“Mən” nəfs və bədəndə yaşayır; ruh isə «mən»də yaşayır. «Mən»də ruhdan olan şey əbədidir. Çünki «mən» öz varlığını və əhəmiyyətini əlaqəli olduğu şeydən alır».^² Berdyayev isə bildirir ki, «ağıl ruhun məkanıdır və Allah orada təzahür edir. Ruhun ali idrakı eyni zamanda həm də özünüdərkdir».^³ «Mən»lə ruhun əlaqəsini nəzərə alsaq, onda Berdyayevin fikrindən belə nəticə çıxartmaq olar ki, «mən»in məkanı ağıldır. Dekart «mən»i daha geniş anlamda götürür: «Deməli, «mən», ciddi qəbul etsək, yalnız düşünən şeydir, yəni ruh və ya nəfs və ya ağıl (intendement) və ya əql (raison)… «Mən» heç də insan bədəni adlanan orqanlar birləşməsi deyil».^⁴

Əslində, ilk baxışda deyilənlərdə kəskin fərq yoxdur. Lakin biz diqqəti başqa bir məsələyə yönəltmək istərdik: «mən»in daşıdığı funksiyaya. Şteynerə görə, «mən» insanı Allahla əlaqələndirməklə yanaşı, bir ruh daşıyıcısı kimi həm də bədən və nəfsi əlaqələndirir. Berdyayev insan bədənini bu əlaqədən kənarlaşdırır, yəni «mən» və bədəni bir-birindən ayırmaqla «mən»i cəmiyyətdən də ayırmış olur. Dekart da nəinki insan bədənini bu əlaqədən kənar qoyur, üstəlik «mən»i bütün düşünən şeylərin məskəni olaraq qəbul edir. Hər mütəfəkkirin öz prinsipindən irəli gələn bu fikirlərdə bir şey məlumdur: «mən» insanın insanlıq xüsusiyyətinin ən başlıcası, Allahın insanda təzahür meydanıdır. Bu təzahürü ruhda, təfəkkürdə, ağılda və s. görən mütəfəkkirlər müvafiq olaraq «mən»i də ruh, təfəkkür, ağıl və s. olaraq qəbul edirlər.

Beləliklə, «Mən» – insanda Allahdan olan ilahi zərrədir və ya insanı Allahla vasitəsiz olaraq bağlayan ilahi bağdır.

Yenə qayıdaq insanın Ali Varlıqla müqayisəsinə. Yaradılış iyerarxiyasında Allahın əhədiyyət mərtəbəsindən sonra Onun vəhdaniyyət mərtəbəsi gəlir. İbn Ərəbinin yazdığına görə, «Allah zatına görə əhəd (bir), adlarına görə külldür (çoxdur)».^¹ Onu da bildirir ki, «ilahi adlar sonsuzdur, çünki o adlar onlardan vaqe olan şeylə tanınır və onlardan vaqe olan şeylər də sonsuzdur».^² Nikolay Kuzanlı isə bütün mövcudatı özündə ehtiva edən Allahı nöqtəyə bənzədir: «Yalnız bir tək nöqtə mövcuddur; o, xəttin bükülüsü və kamilliyidir».^¹

İnsan müəyyən keyfiyyətlərə, qabiliyyətlərə, istedada malikdir ki, onu tanıdır, haqqında təsəvvür yaradır və digərlərindən fərqləndirir. Onlardan bəziləri insanla zəruri olaraq əlaqəli və ayrılmazdır, onun bəşəriliyinin təyinidir, digərləri müəyyən şəraitlə bağlı yarana, dəyişə və itə bilər. Bu, Allah Təalanın bütün ad və sifətlərinin, o cümlədən bir-birinə zidd olanların tək zat ətrafında birləşdiyi vəhdət aləminə bənzəyir. «Mən» – insanın bütün keyfiyyət və qabiliyyətlərini birləşdirən vəhdət aləmidir. İnsanın təfəkkürünün, hisslərinin obyekti kənar aləm olsa da, onların «süzgəci», forma qazandıranı «mən»dir.

Belə məlum olur ki, «mən» həm Allahın təzahür meydanıdır, həm də kənar təsirlərin. Lakin burada əhəmiyyətli bir məqam var: «mən» əhədiyyət məqamında Allahın adlarının təzahür meydanı olduğu halda, kənar təsirlərə ikinci mərtəbədə – vəhdət aləmində reaksiya verir və bu reaksiya bilavasitə birinci məqamın işığından asılıdır.

Deyilənlərdən çıxış edərək «mən» və cəmiyyətin əlaqəsi barədə qısa bir təhlil aparaq.

Qurani Kərimdə deyildiyinə görə, Allah Təala istəsəydi «insanları bir tək ümmət edərdi. Ancaq onları imtahan etmək üçün bir tək ümmət etmədi» (Quran 5/48). Ən zidd sifətlərə malik Allah Təalanın müxtəlif şəraitlərdə fərqli sifətləri təzahür edir: rəhimlilərin ən rəhimlisi də Allahdır, günah içində batmış şəhərləri yerlə yeksan edən də. Başqa sözlə desək, cəmiyyət öz xarakterinə uyğun olaraq Allah Təalanın sifətlərinin şahidi olur. Təbii ki, bu, Allahın hər hansı bir şəraitdən asılı olması anlamına gəlmir. Yenə Qurani Kərimdə bildirilir ki, insanlar məhz seçdikləri yolla aparılır və bu yola uyğun rəhbərə layiq görülürlər. Yəni dəyişən nə Allahdır, nə Onun sifətləri. Dəyişən insanlar, onların təfəkkürləri, dünyagörüşləri, mənəvi dəyərləri və buna müvafiq aldıqları cavablardır.

İnsanın «mən»inin təzahürləri də bilavasitə mühitdən, cəmiyyətdən asılıdır, çünki «cəmiyyət – «sosial instinktlərini» təmin etmək (Aristotel), öz hərəkətlərini idarə etmək (Hobbs, Russo) və s. üçün birləşən insan fərdlərinin birliyidir». Və ya «ictimai münasibətlər toplusudur».^¹ Belə məlum olur ki, cəmiyyət müəyyən ənənələrin, siyasi və ideoloji məqamların şərtləndirdiyi bir qurumdur. Deyilənlərə onu da əlavə etmək olar ki, cəmiyyət həm də ayrı-ayrı «mən»lərin təzahürlərinin toplusudur. Lakin burada bir neçə məqama açıqlıq gətirmək lazımdır.

Əvvəla, söhbət oxşar təzahürlərdən gedir. Bunu bir növ oxşar, eyni daşların üst-üstə hörülərək binanın tikilməsinə bənzətmək olar. Təbii ki, sağlam daşlar üstünlük təşkil edəndə, bina da sağlam olur və təsadüfi əyri daşlar onlara uyğunlaşmağa məcbur olurlar, əks təqdirdə isə kənarda qalırlar. Əyri, yonulmamış daşlardan qurulmuş cəmiyyətlər isə gec-tez dağılmağa məhkumdur və yenidən tikilməlidir. Bu tikiliyə əlavə edilmiş hər yeni daş – «mən» – nə dərəcədə sağlam olmasından asılı olmayaraq eyni taleyi bölüşməli, istər-istəməz mövcud olduğu şəraitə uyğunlaşmaq üçün müvafiq sifətlərini üzə çıxartmalıdır. Yeri gəlmişkən, burada bir vacib anı da qeyd edək. Uçmuş binanın dağıntılarının özü də bir «tikili»dir. Belə olan halda cəmiyyət binanı yox, məhz belə uçuntuları xatırladır və bu uçuntunun daşları da, təbii ki, buranın qanunlarına tabe olmalıdırlar.

İkinci tərəfdən, tikilidə «daşlar» üst-üstə təsadüfən yığılmır. Burada bir neçə amilin əhəmiyyətli rolu vardır: qədim ənənənin, mentalitetin və …aparıcı qüvvələrin yaratdığı ab-havanın. Bu ab-hava məqsədyönlü şəkildə yaradıla bilər (ki, əksər hallarda məhz belə olur), baş verən iqtisadi, mədəni inkişafın zəruri nəticəsi kimi də yarana bilər və tədricən ilk ikisini sıxışdırmaq iqtidarındadır. Cəmiyyətin aparıcı qüvvələri deyəndə kimlər nəzərdə tutulur? Semenkin yazır: «Hər söz mədəniyyətin inkişafı üçün bəhrə sayılmaz. … Ölü sözlərin qəbirstanlığı var».^¹ Yəni aparıcı qüvvə deyəndə söhbət məhz mədəniyyətin, iqtisadiyyatın inkişafında söz sahibi olanlardan gedir. Söz sahibi deyəndə isə heç də «mən» nəzərdə tutulmur. «Mən» cəmiyyətdə söz sahibi olmaya da bilər və əksinə söz sahibi «mən»indən bixəbər də ola bilər. Hər ikisi üst-üstə düşəndə isə sağlam bir binanın tikilisindən söz gedə bilər.

Maraqlı bir məqama gəldik: həm cəmiyyətin «mən»lərin təzahürü olmasından danışırıq, həm də cəmiyyətin qurulmasında və inkişafında «mən»in arxa planda qala biləcəyindən.

Yenə müqayisə vasitəsilə öz fikirlərimizi izah edək.

Allah bir yaradan olaraq bütün varlıq aləmində mövcuddur – ən kiçik zərrədən tutmuş bütöv kainata qədər. Bu, mütləq həqiqətdir. Lakin bu həqiqəti nəinki görməyən, hətta onu təhrif edən, inkar edən varlıqların olması da məlumdur. Həmin varlıqlar da mövcuddurlar, sadəcə öz varlıqlarının həqiqətindən uzaqdırlar və bu, onların varoluşunda, inkişafında öz mənfi rolunu müxtəlif şəkillərdə oynayır.

Eyni halı cəmiyyətdə də müşahidə etmək mümkündür. Cəmiyyət «mən»lərin təzahürlərinin toplusudur. Ən əsası isə, «mən»lərin təzahürləri məhz onun tələblərinə uyğun olmalıdır. Yəni hər cəmiyyət nəinki «mən»lərin həqiqi təzahürü üçün şərait yaratmır, əksinə onlara mənfi təsir göstərib, onları fərqli şəkildə özünü ifadə etməyə məcbur edə bilir. İdeal dövlətdən (cəmiyyətdən) yazan Platonun fikrinə görə, «… dövlətin inkişafı və əmin-amanlığı üçün bütün təbəqələrə imkan vermək lazımdır ki, öz təbii imkanlarına müvafiq olaraq ümumi çiçəklənmədə öz paylarını versinlər».^¹ Platon ideal cəmiyyətdən – «mən»ləri öz mahiyyətlərini ifadə etməyə imkan verən cəmiyyətdən danışır və belə cəmiyyətin həyatında təyinedici hədd olaraq «rəhbərlərin kəmiyyətini – azdır və ya çoxdur – deyil, zorakılığı və ya könüllülüyü, həmçinin kasıblıq və ya zənginliyi deyil, hər hansı bir biliyi»^² nəzərdə tutur. Yəni cəmiyyət zahiri keyfiyyətlərə deyil, mənəvi keyfiyyətlərə əsaslanmalıdır ki, bu da «mən»lərin təzahürü, reallaşması üçün əlverişli şəraitin yaradılması deməkdir. Bu, şəxsiyyətin formalaşmasında «mən»in aparıcı rol oynaya bilməsi, yaxud «mən» və şəxsiyyətin bir çox cəhətdən bir-birinə uyğun gəlməsi, bir-birini tamamlaya bilməsi deməkdir. Məsələ burasındadır ki, «mən»dən fərqli olaraq şəxsiyyət cəmiyyətdən ayrı mövcud ola bilmir. Berdyayev yazır ki, «şəxsiyyət hər şeydən əvvəl məna kateqoriyasıdır və mövcudluğun mənasını görməkdir. …Şəxsiyyət heç də substansiya deyil».^¹ Mütəfəkkir onu da bildirir ki, «əgər şəxsiyyətdən uca bir şey yoxdursa, şəxsiyyət yoxdur. Belə olan halda şəxsiyyət fövqəlşəxsiyyətlə əlaqəli olan öz dəyərli məzmunundan məhrum olar».^² Məlum olur ki, substansiya şəxsiyyət deyil, «mən»dir. Başqa sözlə desək, şəxsiyyət «mən»in cəmiyyətin tələblərinə müvafiq təzahürüdür və bir «mən»in müxtəlif şərait və zamandakı təzahürləri bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənə bilər, bunlardan hər biri mütləq vahid substansiyanı – «mən»i müəyyən dərəcədə ifadə edir. Məhz cəmiyyətdən asılıdır ki, şəxsiyyət öz «mən»ini az və ya çox dərəcədə əks etdirsin. Burada söhbət şəxsiyyətin əsl məzmununun açılması və hər «mən»in təhrif olunmadan reallaşması üçün şərait yaradan bir cəmiyyətdən gedir.

İkinci tərəfdən o da məlum olur ki, cəmiyyət təzahürləri üçün şərait yaratdığı «mən»lərin məcmusudur. Deməli, cəmiyyətin xarakteri «mən»lərdən asılıdır: öz yetişdirdiyi «mən»lərin, yəni bu, dairəvi və kəsilməz bir prosesdir.

Deyilənlərdən daha bir nəticədə də alırıq: «mən» və cəmiyyət bir-biri üçün zəruri faktorlardır – yaradan və yaradılmış, atom və cisim, tum və meyvə kimi. Burada bir ana xüsusi diqqət yetirək: birinci tərəfin ikincidən asılı olması faktına, yəni meyvə tumdan bitsə də, meyvə çürük olanda ondan tum almaq mümkün deyil və bu hal hətta həmin bitkinin kökünün kəsilməsinə belə gətirə bilər. Bununla yanaşı, istisna hal olsa da, bu da məlum həqiqətdir ki, çürük meyvələr içərisindən çıxan bir toxumla həmin bitkinin kökünü davam etdirmək, yaxud məhv olmuş cismin bir zərrəsindən həmin cismi yenidən almaq (klonlaşdırma cəhdləri) və ya həmin cisim haqqında mükəmməl məlumat (DNT təhlilləri) əldə etmək mümkündür.

Gəldik «mən» və cəmiyyət arasındakı ziddiyyət məsələsinə. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, cəmiyyət «mən»lərin yalnız müəyyən hissələrinin və ya tərəflərinin təzahürünə şərait yaradır. Cəmiyyət – bütöv bir strukturdur və «mən» onun daxilindədir. Cəmiyyətlə «doğmalaşmış», «qaynaşa» bilmiş «mən»lər və ya bu «mən»lərin şəxsiyyətləri əziyyət çəkmirlər, çünki qazandıqları müəyyən yer – bu yer mükəmməl bir tikili, bir qalaq uçuntu da olsa – onların təzahür edən məzmunlarına kifayət edir. Təbii ki, bu razılıq hissi bilavasitə təfəkkür səviyyəsi ilə əlaqəlidir. Yəni şəxsiyyətin təfəkkürü onun var olduğu cəmiyyətin çərçivəsi daxilində formalaşırsa, onun fövqəlşəxsiyyəti bu mükəmməl tikili və ya bu uçuntu həddindədirsə, malik olduğu məkan onu qane edir. Maraqlıdır ki, bir tikilinin gözəl eyvanındakı naxışlı kərpiclə, uçuntular altında qalan və bunu özünün ən yüksək qisməti hesab edən kərpicin düşüncəsi fərqli səviyyələrdə olsalar da, eyni dərəcədə məhduddurlar – tam təzahür olunmuş məzmun, tam ifadə olunmuş mahiyyət, tam uyğunlaşmış «mən» – şəxsiyyət – cəmiyyət. Lakin burada başqa bir maraqlı tərəf də mövcuddur: tikili daxilindəki kərpicdən fərqli olaraq uçuntular altında qalmış kərpic öz məhdudiyyətini daha tez anlaya və onu keçməyə daha artıq cəhd göstərə bilər. Bunu, ən azı, onun olduğu vəziyyət tələb edir.

Əslində, hazır tikili uçuntudan daha üstün sayıla bilər. Lakin məsələyə başqa prizmadan baxaq. Mükəmməl bir kərpic mənsub olduğu tikilinin bir hissəsi kimi artıq öz missiyasını bitirib, o artıq bu sistemdən kənarda, yaxud onun fövqündə nə isə edə bilməz. Nə isə etmək ona lazım da deyil: yeri məlum və rahat. Bundan kənarda nə isə istəmək absurddur. S.Xəlilov yazır: «Cəmiyyətin yüksək dərəcədə təşkilatlanmış olduğu bir şəraitdə hər bir insanın fərdi həyatı özündən daha çox kənar amillərdən asılı olur. İnsan hələ dünyaya gəlməmiş, onun yaşamalı olduğu təbii, sosial-iqtisadi və mədəni-mənəvi mühit formalaşmış olur və bu mühit fərdlə müqayisədə qat-qat böyük miqyaslı proseslərlə bağlı olduğundan xeyli dərəcədə ətalətli və konservativ olur. Onun azacıq da olsa dəyişdirilməsi böyük daxili enerji tələb edir».^¹

Uçuntular altındakı kərpic isə hər şeydən əvvəl uçuntunun nə olduğunu bilir, yəni iki kəskin fərq arasında müqayisə aparmaq imkanına malikdir. Digər tərəfdən o, olduğu vəziyyətdən daha yaxşısına keçmək üçün yollar axtarır, düşünür, planlar qurur. Deyilənlərə nümunə olaraq, bu gün yüksək sivilizasiyalı ölkələrdə yaşanan təfəkkür böhranlarını və hələ inkişafına yeni başlamış xalqlarda yaranmaqda olan təfəkkür oyanışını göstərmək olar.

Ziddiyyətli bir məqama gəldik: yəni doğurdanmı, «mən»in inkişafı, yüksəlməsi üçün naqis cəmiyyətə ehtiyac vardır?! Əlbəttə, xeyr. Başqa sözlə fikrimizi belə ifadə edək, «mən» öz potensialını reallaşdırmaq üçün öz mühitini özünü yaratmalıdır, hazır və müvafiq mühit ona ziyandır, onu tez kasadlaşdırır. Berdyayevin də dediyinə görə, «ziddiyyət eyniyyətdən zəngindir».^¹ Bunu qaranlıqdan işığın daha yaxşı seçilməsinə də bənzətmək olar. Əslində, görkəmli şəxsiyyətlərin, mütəfəkkirlərin, parlaq istedadların həyat tarixinə baxsaq, deyilənlərin dönə-dönə sübut edildiyinin şahidi olarıq.

Lakin naqis cəmiyyət inkişafda olan, kamilləşməyə can atan «mən»ə fərqli bir zərbə vurur: insan bir «mən» kimi inkişaf edir, yüksəlir, mənəviyyatının ən yüksək pilləsinə çatır, zahirdə, yəni naqis cəmiyyət arasında isə o, bədbəxt, tənha, ən pis hallarda hətta dəli olaraq qəbul edilir. Əbu Turxan yazır: «Böyük insanın faciəsi əslində onun ali xoşbəxtlik məqamına yüksəliş cəhdindən doğur. Bu məqam isə özünü yaradıcılıqda və xilaskarlıq missiyasında büruzə verir».

Yeri gəlmişkən onu da vurğulayaq ki, bu məsələdə iki mühüm amil daim diqqət mərkəzində tutulmalıdır: hər kəsin həqiqəti özü üçün mütləqdir və cəmiyyətin meyarları bu həqiqətdən bir çox hallarda fərqli olur. Xəlilov da bildirir ki, «…nur mənbəyi kimi baxılan bir mərkəzin insanın özü üçün aydın və işıqlı olduğunu iddia edə bilmərik. Ən qaranlıq və məchul nöqtə bəlkə də elə mərkəzin özüdür. Mərkəzin işıqlanması, Fəzilətin aydınlaşması heç də hamıya yox, ancaq seçilmişlərə məxsus vergidir. İnsanı nurani edən də əslində Fəzilət nurunun təzahürüdür».^¹

Cəmiyyətlə ziddiyyətdə olan hansı «mən»dir və ya bu ziddiyyətin kökü haradadır?

Tarixdən məlum olduğu kimi, cəmiyyətdə narazılıqların təməli əsasən sosial problemlərlə əlaqələndirilir. Əksər fəlsəfi və dini, hətta mistik cərəyanların yaranmasının köklərinin və ya onların ictimai fikir arenasında öz yerlərini möhkəmləndirmək üçün atdıqları addımların sosial səbəblərlə əlaqəli olması, yaxud onların sonrakı inkişaflarında bu amilin aparıcı faktora çevrilməsi dediklərimizə sübutdur. Buna istər Şərq, istərsə də Qərb fəlsəfə tarixində yetərincə nümunə göstərmək olar: kiniklərlərdən, protestantlıqdan, vəhhabilikdən və s. tutmuş, dominiklərə, hürufiliyə və s. qədər.

Deyilənlər danılmaz həqiqətdir, lakin məsələyə bir də fərqli prizmadan baxaq. Qeyd etdiyimiz fəlsəfi, dini cərəyanların təşəkkül və inkişaf tarixində ümumi cəhətləri nəzərdən keçirtsək məlum olur ki, sosial vəziyyət yalnız məsələnin görünən tərəfidir. Məlum olduğu kimi, oxşar proseslərin başında ayrı-ayrı «mən»lər durur, başqa sözlə desək, bu proseslər ayrı-ayrı «mən»lərin müəyyən ziddiyyətdən qurtulmaq, onu aradan götürmək və çoxluq arasında öz həqiqətini səsləndirməyin nəticəsidir, öz «virtual cəmiyyət»lərini (Əbu Turxan) reallaşdırmasıdır.

Əhəmiyyətli faktdır ki, «əvvəlki nəslin ideyaları onun yaratdıqlarının timsalında sonrakı nəsil üçün mühitə, bazisə çevrilir. Bu bazis mürəkkəb, sinkretik sistem olmaqla həm ictimai mühiti, həm sosial-təbii mühiti, həm də mədəni-mənəvi mühiti ehtiva edir».^² Bu məsələdə nəzəri cəlb edən digər bir maraqlı tərəf də mövcuddur ki, tarixdə daha çox məhz bu tərəf qalır. «Mən»in ətrafına toplaşmış qrup və ya «kiçik cəmiyyət» böyük cəmiyyətlə ziddiyyətə girir, yalnız həmin «mən»in ideyaları ilə kifayətlənməyib şəraitə və zamana uyğun olan əlavə qüvvə toplayır, tədricən ilk «mən»in həqiqətləri bu ziddiyyətin tələblərinə «uyğunlaşdırılır», əridilir. Bu proses çox uzunmüddətli olduğundan ilk zərrə olan «mən» bu aşınmadan xəbərsiz qalır, əsl həqiqət, məqsəd isə unudulur. Bunun gözəl nümunəsini təsəvvüfdə görmək olar. Mahiyyəti Allaha eşqdən, səmimi ibadətdən, kamilliyə can atmaqdan və bunun üçün insanın təfəkkürünü ucaltmaqdan, kamilləşdirməkdən, insanın İnsan adının təsdiq edilməsindən ibarət olub və yalnız bundan sonra cəmiyyətə xidmət etməklə onu da ucaltmaq istəyən təsəvvüf yaranışından artıq 5 əsr sonra fərqli bir məna daşımaqda idi: hər biri ayrıca sistemə malik olan bir qurum kimi formalaşmış təriqətlər cəmiyyətin, demək olar ki, bütün sahələrinə təsir göstərməkdə idi. Təsəvvüfün yuxarıda qeyd olunan mahiyyətinin, məqsədinin yerini təriqətin başında duranın – mürşidin – daha çox zamana və şəraitə uyğun gələn siyasəti və taktikası tutdu, təriqətin üzvlərinin təfəkkürü isə yalnız mürşidə gözübağlı itaət, təriqətin adının və məqsədinin reallaşmasına xidmət etmək üçün inkişaf etdirildi. Eyni tədrici təhrifi başqa cərəyanlarda da müşahidə etmək mümkündür. Bu səbəbdən «mən» hətta özünün belə yaratdığı «kiçik cəmiyyətlərlə» də ziddiyyətdə ola bilir, öz ifadəsi üçün fərqli şəraitlər axtarır.

Belə məlum olur ki, «mən»in cəmiyyətlə ziddiyyəti ilk anlar sosial problemlərlə bağlı olmaya da bilər və yalnız sonradan sosial faktorlarla əsaslandırılıb fərqli istiqamətə yönəldilə bilər.

Bundan başqa, cəmiyyətlə ümumi dil tapa bilməyən, yəni «mən»i daim cəmiyyətlə ziddiyyətdə olan şəxslər heç də həmişə cəmiyyətin «incidilən» təbəqəsindən olmamışdır, əksinə belələrinə məhz maddi baxımdan təminatlı, bəzi hallarda hətta yüksək mənsəbli şəxslər arasında daha çox rast gəlmək mümkündür.

«Mən»in cəmiyyətlə ziddiyyəti zahirən, hiss olunacaq dərəcədə görünməyə də bilər. Bu hal görünərsə, bu artıq şəxsiyyətin cəmiyyətlə ziddiyyətinə çevrilir. Cəmiyyətin tələbləri ilə stabilləşən şəxsiyyət öz «mən»indən uzaqlaşır. Əbu Turxanın dediyi kimi, «"Mən"dən uzaqlaşdıqca dünya genişlənir. Və genişləndikcə seyrəlir və yadlaşır». Lakin ayrılıqda şəxsiyyətin cəmiyyətlə var olan hər ziddiyyəti heç də «mən»in ziddiyyəti olmur. Bu səbəbdən bir insanın «mən»i və şəxsiyyəti arasında da ziddiyyət mümkündür. Bu da qəribə bir faktdır ki, belə şəxslər hətta təminatlı həyatdan, yüksək mənsəbdən uzaqlaşaraq öz «mən»lərini dinləməyə üstünlük vermişlər, yəni cəmiyyətin qəbul etdiyi şəxsiyyətlərindən imtina etmişlər. Burada sosial faktor arxa planda qalır, çünki ziddiyyət mənəvi artıq mənəvi müstəviyə keçir və bu ziddiyyət əsasən yaradıcı şəxslərdə rast gəlinən bir haldır.

Deməli, «mən»in cəmiyyətlə ziddiyyəti heç də həmişə sosial bazalı deyil və ya yalnız bu səbəbdən deyil. Yeri gəlmişkən, maraqlı bir faktı da qeyd edək ki, bəzən öz ziddiyyətli cəmiyyətində əzabla yetişməkdə olan böyük bir istedadın inkişafı əlverişli bir şəraitdə, daha yaxşı bir sosial vəziyyətdə dayanır, «mən»in özünü ifadə etmək istəyi qalmır. Belə nəticə çıxartmaq olar ki, sosial problemlərə əsaslanan ziddiyyət elə həmin sosial problemin həlli ilə də aradan qalxır.

Mənəvi səbəblərlə bağlı ziddiyyətlər sosial bazalı ziddiyyətlərdən daha dərin olur və «mən»in inkişafında daha əsaslı rol oynayır və bu ziddiyyətin aradan qalxması ikinciyə nisbətən daha ağır və uzun zaman müddətində baş verir. Belə ki, əgər sosial ziddiyyətlər inqilablar, çevrilişlər vasitəsilə aradan qalxırsa (bu, «mən»in də istəyi ilə ola bilər, şəxsiyyətin də), mənəvi müstəvidə bu, asanlıqla baş vermir. Məsələnin ağrılı tərəfi də budur ki, bu mübarizədə «mən»in qalibiyyəti onun dövründən çox sonra, hətta bir neçə əsr sonra qəbul edilir. Zamanında isə əksər hallarda «mən»in təzahürü cəmiyyətdə görünməz qalır.

Deməli, təfəkkürdə, mənəvi müstəvidə yaranmış ziddiyyət sosial bazaya əsaslanan ziddiyyətdən fərqlidir. Əvvəla o, əsasən cəmiyyətin deyil, insanın özünün dəyişməsinə, daha doğrusu, inkişafına gətirir. İkincisi, bu ziddiyyət yaradıcı xarakterlidir.

Qeyd etdiyimiz kimi, cəmiyyət müəyyən struktura malik, stabilləşmiş qaydaları, ənənələri olan bir «qurumdur». Bu, təfəkkürlərin, dünyagörüşlərin yonulub, rəndələnib həmin tələblərə uyğunlaşması deməkdir. Onu da əlavə edək ki, bu qismət həm yüksək inkişaflı, həm də yarımçıq, hələ formalaşmaqda olan cəmiyyətin üzvlərinə aiddir. Hazır tikilinin kərpiclərini «sarayın» divarında qərarlaşıb sabitləşmək, yarımçıq tikilinin və ya uçuntunun kərpiclərini isə mamırın altında itib-batmaq qisməti gözlədiyi kimi. «Mən» – bu ənənədən kənaraçıxmadır, ümumi qaydaya tabe olmamaq və ya böyük bir potensialın dar çərçivəyə sığmamasıdır. Biz dar deyəndə ümumiyyətlə qaydaların stabilləşməsini, strukturun müəyyənləşməsini nəzərdə tuturuq. Əlbəttə, bu, heç də o demək deyil ki, «mən»lərin özünüifadəsi üçün xaos və anarxiya olmalıdır. Xeyr, söhbət «mən»in mövcud olduğu cəmiyyətdən nisbətən daha yüksəyinə can atmasından, dar çərçivədən nisbətən genişliyə çıxmaq arzusundan gedir. Əbu Turxanın dediyi kimi, «dünyanı dərk etmək üçün dünyadan kənara çıxmaq lazımdır». Təbii ki, xaos və yüksək cəmiyyət kəskin fərqləndiyi kimi, onlardan «nisbətən daha yüksəyin» mahiyyəti də fərqlidir.

Yüklə 2,18 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10