Мяним йухуларымда мяня дедикляринин анламы нядир
Yüklə 2,18 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məqalələr Natamamlıq sindromu və ya Ruhumuzu dinləməyi bacarırıqmı
- Qorxu, ölüm və ilahi zərrə
II hissə Məqalələr esselər hekayətlər 
Məqalələr Natamamlıq sindromu və ya Ruhumuzu dinləməyi bacarırıqmı? İnsan gözəl sənət əsərləri, bənzərsiz tablolar, böyük şəhərlər və s. yaratmaqla bir yaradıcıdır. Allahın yaratdığı təbiətə alternativ olan, hətta onu əvəz etməyə iddialanan ikinci təbiətin yaradıcısı. Gündən günə inkişaf edən elmlər, texnika bu yaradıcılığın sonsuz olduğuna bir dəlildir. Allah tərəfindən ən gözəl biçimdə yaradılan, ağıl, iradə və dərrakə sahibi olan, bütün yaradılmışların əşrəfi, hətta mələklərin belə qarşısında səcdə etdiyi kamil bir məxluq. Bununla yanaşı, insan bir yaradılmışdır. Öz mövcudluğuna görə Allaha möhtac və yalnız Onun verdiyi imkan və bacarıqlar çərçivəsində nə isə yaratmağa qadir olan, öz varlığına belə hakim olmayıb, özünü sona qədər dərk edə bilməyən aciz bir məxluq. Deyilənlərdə iki fikir istiqaməti seçmək mümkündür: birincisi, insana yaradılışdan kamillik verilib və o, öz ağlı sayəsində bu kamilliyə qovuşa bilən yeganə varlıqdır. Digər tərəfdən, insan bir yaradılmış kimi naqisdir və kamilləşməyə bu səbəbdən meyllidir. İnsanın kamilliyi və ya kamil insan geniş və maraqlı bir mövzudur. Bu barədə müxtəlif əsərlər yazılıb və yazılmaqdadır. Bizim yazımız ikinci istiqamətə, yəni insanın natamamlıq sindromuna və kamilləşmə meylinə həsr edilmişdir. Naqislik hissi insanla bərabər doğulur desək yanılmarıq. Daim öyrənmək, bilmək, yoxlamaq, öz həyatında tətbiq etmək istəyi buna nümunədir. Deyə bilərlər ki, heyvan balaları da öyrənir, təcrübə toplayır. Lakin o da məlumdur ki, heyvanlar yaşamaq və təbii seçimdə sağ qalmaq üçün instinktiv olaraq qidalanmaq və mübarizə aparmaq bacarıqlarına yiyələnirlər. Gözəlliyə tamaşa etmək və onlardan duyğulanmaq, bəzən nəinki qazanc gətirməyən, onu ac saxlayan, hətta xəstəliyə düçar edən işlərlə yalnız ruhuna xoş gəldiyinə məşğul olmaq isə yalnız insana xasdır. Belə olmasa, nə görkəmli sənətkarlar, şairlər, filosoflar yetişər, nə də əzəmətli kəşflər edilərdi. İnsan böyüdükcə bilik sahəsi də genişlənir, təfəkkürü dərinləşir. Orta və ali məktəblərdə oxuduğu ədəbiyyatları, eşitdiyi informasiyaları, yaşadığı cəmiyyəti araşdırıb anladıqca, ilk baxışda xaotik görünən bu nəhəng tabloda özünü görüb seçdikcə öz naqisliyinin xarakterini və xüsusiyyətlərini daha aydın görüb dərk etməyə və bu naqisliyini aradan götürmək, natamamlığını tamamlamaq üçün yollar axtarmağa başlayır. Bu mərhələdə insanın yolunu müəyyələşdirən və gələcəkdə onu bir şəxsiyyət kimi formalaşdıran faktor onun indiyə qədər aldığı tərbiyə və təhsil, qazandığı dünyagörüşü olur. İnsan özünə daha yaxın və uyğun olan bir sahəyə, peşəyə, məşğuliyyətə və s.-ə üz tutur. Bəziləri öz tamlıqlarını maddiyyatda axtarmağa başlayır: hər vasitə ilə var-dövlət toplayır, mənsəb sahibi olmaq üçün hər üsula baş vururlar. Bununla belə, yuxarıda dediyim kimi, insanların naqisliyi heyvanların bioloji instinktindən fərqlidir. Yəqin bu səbəbdəndir ki, var-dövlət toplayan kəs heç cür doya bilmir, …çünki naqisliyi heç cür ortadan qalxmır, içindəki yarımçıqlıq hissi onu rahat buraxmır, o da nə toplamaqdan əl çəkə, nə də naqisliyinin əsl mahiyyətini dərk edə bilir. Elm aləmində öz tamamlıqlarını axtaran kəslərdə də eyni halı müşahidə etmək mümkündür: elmi dərəcənin ən yüksək pilləsində duran alimin bir şəxsiyyət kimi yarımçıq olması faktı heç kəs üçün yenilik deyil. Çatdıqları elmi zirvənin son olmadığını, şəxsiyyətinin daha ali bir qüvvəyə ehtiyac hiss etdiyini dərk edən alimlər də az deyil. Məsələn, R.Dilts yazır: «Nikola Tesla özünün vizuallaşdırma bacarıqlarını inkişaf etdirirdi ki, artıq biliklərinə malik olduğu «kiçik aləmin hüdudlarından kənara ekskursiya etsin». Fizikanı öyrənməsinin səbəbi haqqında Eynşteyn yazır: «Mən Allahın düşüncələrini bilmək istəyirəm, qalan şeylər xırdalıqdır».
Platonun yazdığına görə, insan əvvəlcə vahid bir varlıq olmuş, sonra Allahın qəzəbinə gəlib iki yerə bölünmüşdür. O vaxtdan yarıya bölünmüşlər bir-birini axtarır və yalnız tək canın tərkib hissələri bir-birinə qovuşanda əsl səadətə çatırlar, tamamlanırlar. Maraqlıdır və bizim dediklərimizə uyğundur. Lakin nəzərdən qaçan bir məsələyə diqqət yönəldək: vahid varlığa çevrilmiş iki insan, yəni öz yarısını tapmış insanlar kamil bir varlıq sayılmalıdırlarsa, …evlilikdən sonra davam edən axtarışların mahiyyəti nədir? Həm də bu axtarışlar istisna hallarda bərabər olsa da, əksər hallarda yalnızlıqda, fərdi qaydada aparılan axtarışlar olur. Və ya yarına olan məhəbbəti (deməli, yarın özünü də) başqa bir kamilliyə çatmaq üçün vasitə olaraq görür. Fərqi yoxdur, istər arxa-dəstək olaraq fiziki baxımdan, istərsə də ilham pərisi olaraq ruhi baxımdan olsun. Vasitə vasitədir. Məsələyə bir də fərqli prizmadan baxaq. Şərq fəlsəfəsinə, xüsusilə təsəvvüfə nəzər salsaq, aydın bir mənzərənin şahidi olarıq: fərdi eşq daha uca həqiqətləri açıqlayan böyük bir aləmə aparır. Bu o deməkdir ki, eşq yalnız ürəkləri çırpındıran, ruhları bir-birinə cəzb edən bir hiss deyil, o, daha mürəkkəb və dərin bir mənaya malikdir. Eşq – maddi aləmdən çıxıb mənəvi dünyaya üz tutmağın ilk səbəbidir, könül gözünü açan, ruhu düşündürən bir hissdir. Eşq – həqiqətdir, deməli, idrakın sonudur. Eşq – yaradılışın səbəbi kimi Mütləqdən nisbiyə enən bir nur zolağı olduğu kimi, nisbidən də Mütləqə uzanan bir yoldur. İnsan ona doğru uzanan həmin nur zolağını kəşf etməklə eşqi və bununla da həqiqəti dərk etmiş olur. S.Xəlilov yazır: «Eşq səviyyəsində idrak bütün insanlara aid olan hissi və məntiqi idrakdan yüksəkdə durur – idrakın ali məqamına aparır. Bu pillə daha çox dərəcədə idrakın sezgi və vəhy məqamlarına uyğundur». Müxtəlif səviyyədə olsa da, hər kəsin bir sevgiyə qadir olduğu məlumdur və təbii ki, bunların hamısının «idrakın ali məqamına» apardığını demək düz olmazdı. Müəllif buna belə açıqlıq gətirir: «Yüksək mənəviyyatlı, incə ruhlu, parlaq qəlbli insanları heyrətləndirmək, məftun etmək üçün daha böyük gözəllik, daha həssas və daha mürəkkəb tərəf-müqabil lazımdır. Ən böyük aşiq isə, heç şübhəsiz, ancaq İşıqlar işığına (Allaha – K.B.) səcdə edə bilər. Bu isə artıq ilahi eşqdir». Deməli, məhz ilahi eşq, bütün maddiyyata baxış prizmasını dəyişə, həqiqətin üzərindən pərdəni götürə, könül, ruh gözünü aça bilən ilahi eşqdir. Deyilənlərə əhəmiyyətli bir əlavə də etmək lazımdır: biz tamamlanma hissinin insanın təfəkkür səviyyəsi ilə bilavasitə əlaqəli olduğunu bildirmişdik. Deməli, ilahi eşqə gedən yol da məhz fərdi eşqdən keçməlidir. Əbu Turxan bunu belə təsvir edir: «Fərdi məhəbbətin ilahi məhəbbətə qovuşması iki damlanın əvvəlcə bir damlada birləşməsi və dəryaya birlikdə qatılması kimidir». Başqa cür desək, insan əvvəlcə daxili dünyasında əzəmətli bir harmoniyanın olduğunu kəşf edir, sonra da özünün bu əzəmətli harmoniyanın bir tərkib hissəsi olduğunun şahidi olur. Xüsusilə onu da qeyd edək ki, məhz hər «iki damla» eyni duyğuları keçirmiş olarlarsa, onların qovuşması böyük dəryaya – ilahi eşqə apara bilər. Hər varlıq özündən daha üstün olana bənzəməyə çalışır. Yuxarıda qeyd etdik ki, insan yaradılmışlar arasında ən kamili və Allahın gözəl sifətlərini özündə ehtiva edən, eyni zamanda, onları dərk etmək qabiliyyəti olan yeganə varlıqdır. Bu o deməkdir ki, insanın bənzəməyə çalışdığı və ya sifətlərini dərk etmək istədiyi varlıq Allahdır. Məsələn, Şihabəddin Sührəvərdiyə görə, nur iyerarxiyasında «hər naqis nurun kökündə özündən yüksək nura qarşı eşq, hər ali nurun kökündə özündən aşağıdakına qarşı isə qaliblik (idarəçilik) var». Hər nur özündən yüksəkdəki nura duyduğu və heç bir söz və hisslə təsvir olunmayacaq eşq və şövqlə ucalmağa çalışır: «Şövq müvəffəq zatları Nurlar Nuruna aparır. Ən tam şövq ali nura cəzb və ucalmaqla tamamlanır». Aşağı nurları yüksəldən, ucalmağa sövq edən hisslərin, halların hər biri nurlanma dərəcəsindən asılıdır. Bu hisslər hər nura – varlığa xasdır. Bəs tamamlanma hissini insana dərk etdirən irrasional təfəkkür nədir? Hər şeydən əvvəl bir faktı vurğulayaq: irrasional təfəkkürün səviyyəsi bilavasitə rasional təfəkkür səviyyəsindən, insanın dünyagörüşündən asılıdır. Ən müxtəlif məzmunlu və məqsədli təcrübə formaları – şamanizm, satanizm, kabbala, təsəvvüf və s. Dediklərimizə bariz nümunə ola bilər. Onların hamısı eyni hissin izharıdır: fövqəladə qüvvələrin köməyi ilə qüvvətlənmək, ali bir ağlın yardımı ilə öz təfəkküründə hansı isə gizli bir qapını açıb həm ümumiyyətlə varlıq aləminin, həm də öz varlığının qaranlıq guşələrini işıqlandırmaq, dərk etmək. Rasional ağılla, məntiqli düşüncə ilə ən yüksək zirvəyə qalxa bilmiş alimlər, filosoflar, sənətkarlar çatdıqlarının son olmadığını, hətta bəlkə də yolun yarısı belə olmadığını görəndə fərqli vasitəyə – irrasional təfəkkürə müraciət edirlər. Əslində irrasional vasitə və təfəkkürün imkanları insanlar üçün yəqin elə insanın yaradılışı ilə bərabər açılmışdır. Buna misal olaraq qədim dövrdən günümüzə qədər çatmış əsərləri, ayrı-ayrı mətnləri göstərmək olar. İnsan maddi varlıq olmaqla yanaşı, həm də ruhi varlıqdır və onun maddiyyat fövqündə yardım axtarması, oradakı hikmətləri dərk etməyə cəhd etməsi əslində təəccüblü deyil. Onun öz natamamlığının səbəbini maddiyyat dünyasından keçərək ruhi aləmdə axtarması da anlaşılan və həqiqətə yaxın bir addımdır. Qeyri-adi görünən məsələnin başqa bir tərəfidir. Birincisi, insanların müraciət etdiyi obyektlər fərqlidir: kimisi yalnız özünün tanıdığı bir ruha, kimisi şeytana, kimisi də Allaha. Onların müraciət forması da fərqlidir: kimisi gizli, kimisi aşkar, kimisi ətrafdakılara zərər vurmaqla, kimisi əksinə xeyir verməklə, kimisi öz daxili dünyasına çəkilməklə, kimisi ətraf aləmlə harmoniya axtarmaqla. Oxşar təfəkkür vasitəsilə kamilliklərinin zirvəsinə çatmış şəxsiyyətlərin təcrübələrindən çıxış edərək qətiyyətlə demək olar ki, məhz Allaha yönəlmiş təfəkkür həqiqi anlamda tamamlana və kamilləşə bilir. Məsələn, öz axtarışını təsvir edən Müqəddəs Avqustin deyir: «Mən arxam işığa və üzüm işıqlanan tərəfə dayanırdım. Mənim işıqlanan şeylərə yönəlmiş üzüm işıqlanmırdı». Mövcud müxtəlifliyin səbəblərini açıqlayaq. İnsanları bir-birindən fərqləndirən əsas amillərdən biri onların təfəkkürüdür. Məhz təfəkkürünün səviyyəsinə uyğun olaraq insan istər öz mənəvi aləminə, istərsə də xarici mühitə münasibət göstərir, onu dərk etmək üçün uyğun vasitələr seçir. Qısa şəkildə desək, primitiv düşüncənin seçdiyi obyekt də, ona çatdıran vasitəsi də primitiv olur. Təfəkkür səviyyəsi yüksəldikcə obyekt də yüksəlir, aliləşir, vasitələr də. İnsanın gördüyü təhsil, oxuduğu ədəbiyyat, ədəb-əxlaqı, eyni zamanda, ətraf mühit, cəmiyyət onun təfəkkürünü formalaşdıran maddi və mənəvi amillərdir. Bununla belə, hər bir amildən yüksəkdə duran, onlara güclü təsir göstərə bilən aparıcı bir faktor da var: ilahi qüvvə. Burada əhəmiyyətli bir cəhət xüsusilə vurğulanmalıdır: ilahi qüvvənin təsiri də insanın təfəkkür səviyyəsindən asılıdır. Yəni əslində ilahi qüvvə eynidir, onu qəbul edən obyekt isə fərqlidir. Günəş eyni şəkildə işıq saçır, ancaq fərqli məkanlar bu şüalardan eyni qidalana bilmir, təbii ki, fərqli də nəticələr ortaya çıxır: bir məkanın qarı-buzu heç cür ərimək bilmir, bəzi yerlər isə yanıb kül olur, hətta eyni məkanda bir yerdə gül bitir, başqa yerdə qanqal, üçüncü bir yerdə isə ümumiyyətlə həyat yoxdur. Qurani Kərimin ayələrindən birində deyilir: «Göydən su endirdi və çaylar öz arxlarına görə çağlayıb axdı» (Quran 13/17). Hər arx öz ölçüsünə görə su qəbul etdiyi kimi, hər insan da öz təfəkkürünə görə ilahi qüvvə ilə ünsiyyətdə olmaq bacarığına malikdir. Dediklərimizdə maraqlı və əhəmiyyətli bir məqama çatdıq. İnsanın maddiyyat, zaman-məkan çərçivəsindən çıxıb ilahi aləmə keçişində və oraya məxsus biliklərə sahib olub yüksəlməsində tənzimləyici və istiqamətverici qüvvə kimi Ali Varlığın rolu birinci olduğuna görə, ağlın irrasional istiqamətə yönəlməsində iman xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan, ağlın rasional və irrasional tərəflərini, zənnimizcə, imanda axtarmaq daha doğru olardı. Məsələn, sufi mütəfəkkir Cüneyd Bağdadi insanları iman dərəcələrinə görə bölməklə, onların dərk etdikləri həqiqətləri və öyrəndikləri bilikləri də təyinləşdirir: «Bil ki, insanlar üç cürdür: axtarıb yönələn; çatıb dayanan; daxil olub duran. Allahı axtaran zahiri elmin dəlilləri ilə istiqamətlənib Allahın zahiri işarələrinə uyar. Qapının önünə çatıb dayanan şəxs batinini paklaşdırar, ürəyinə gələn ilhamlarla öz yolunu tutar, Allaha ürəkdən itaət edər. Bütün varlığı ilə Allahın hüzuruna gəlib Onun qarşısında duran isə, Allahdan başqasını görməz, Allahın verəcəyi əmri gözləyər və dərhal yerinə yetirər. Allahı əsl tövhid edənin sifəti budur». Deməli, ilk mərhələdə maddiyyatın dərki ilə kifayətlənən insan müəyyən inkişaf yolu keçməklə və bu proses boyu Allahdan aldığı ilhamla (ilahi biliklərlə – K.B.) maddiyyat fövqünə qalxa bilir, yəni artıq ağlın üst qatı ilə idrak prosesini davam etdirmək imkanı qazanır. Onu da əlavə edək ki, ağıl və iman məhz qarşılıqlı əlaqədə olub bir-birini tənzimlədikdə idrak prosesini kamil dərəcəyə qədər inkişaf etdirə bilirlər. Belə ki, imansız ağıl yalnız maddiyyat çərçivəsilə kifayətləndiyi kimi, ağılsız iman da fanatizmə aparıb çıxara bilər. Deməli, insan irrasional təfəkkürə öz mənəvi natamamlığını, naqisliyini kamilləşdirmək üçün müraciət edir, bunu ondan ilahi aləmlə bağlı olan ruhu tələb edir və bunu öz ruhunu dinləyə bilən şəxslər dərk edir. İnsan ikili (maddi və mənəvi) xüsusiyyətə malik olduğuna görə, müxtəlif səbəb və şəraitlər onun iç və zahiri aləmlərini zidd qoya bilir. Özünün bir tərəfini üstün bilərək onun qayğısına qalmaq, digərini onun köləsinə çevirmək insanın yaradılışdan malik olduğu natamamlıq sindromunu daha da gücləndirir. Onun hər iki tərəfi arasında harmoniyanın yaranması, onların bir-birini tamamlaması isə insanın kamilləşməsidir. Bu, təfəkkürün rasional və irrasional formalarının paralel inkişaf etməsinin və bir-birini tamamlamasının zərurətini vurğulamış olur. Qurani Kərimdə bu dünyanın imtahan, sınaq meydanı olması, insanların etdikləri yaxşılıqların da, pisliklərin də özlərindən gəlib, yenə də özlərinə yönəldiyinə dəlalət edən bir çox ayə görmək mümkündür (məs.: Quran 6/16; 7/17; 45/15 və s.). Deməli, mənəvi yolu tutmaq üçün maddiyyat vasitədir. Seçim biz insanlarındır. Odu da biz seçirik, nuru da. Hər kəs öz natamamlığını özünə məxsus dərk edir və fərqli şeylərlə tamamlanmaq istəyir. Bu, maddi şeylər də ola bilər, yüksək eşq də, elm də. Həqiqətin hansı olduğunu isə ruhumuz təyin edir, əgər ruhumuzu dinləməyi bacarırıqsa.
Bir rəvayət oxudum: «Ana bətnində bəslənən əkiz övladlardan biri doğulmaq saatı gələndə qorxmağa başlayır, alışdığı bu isti, təhlükəsiz, qayğısız məkandan ayrılmaq istəmir, bərk-bərk anasından yapışır. Qardaşı ona izah edir ki, onlar artıq o qədər böyüyüblər ki, bura onlar üçün dardır, onlar daha geniş məkana çıxmalıdırlar. Bir də, onların son saydığı bu addım, bəlkə elə başlanğıcdır, bəlkə getdikləri o biri dünya daha gözəldir?» Elə mövzular var ki, insan ondan yan qaçır, o barədə söhbət düşəndə araya başqa sözlər qatır. Məsələn, qorxu, ölüm və ilahi zərrə kimi. Bəli, çox az adam tapılar ki, bütün içini bürüyən, hakim kəsilən qorxu hissini səmimiyyətlə etiraf etsin; çox az adam tapılar ki, ölümdən danışanda qara bir ağırlıq hiss etməsin; çox az adam tapılar ki, insan mənəviyyatının özü olan ilahi zərrəni müzakirə mövzusu etməyə layiq görsün. Hər insan ayaq üstə dayanmaq üçün bir dayağa arxalanır: pula, övlada, vəzifəyə, ad-sana, ağıla və ya Allaha. Allahdan başqa bu dayaqlardan hər biri yıxıla bilər və yıxılır da. Buna görə də, insan daim öz dayağı üçün qorxu, həyəcan keçirir. Dayaqlar müxtəlif xarakterli, yəni insanlar fərqli təfəkkürlərə sahib olduqlarına görə, onlar üçün yaşanan qorxular da müxtəlifdir. Ən sadə, primitiv dayaq sahibinin qorxusu heyvani qorxudur və insanda heyvani reaksiyalar oyadır. Yaşamaq və yemək, hakimiyyət və ərazi, mövqe və mənafe üçün keçirilən qorxular insanı öz-özünə düşmən kəsir, ona ikiüzlülük, alcaqlıq, yaltaqlıq, qəddarlıq, yalan öyrədir. Bu qorxuda rəzillik də tapmaq mümkündür, nifrət də. İnsanın təfəkkür səviyyəsi qalxdıqca, özünü kənardan müşahidə etməyi bacardıqca onun qorxusunun xarakteri də dəyişir. Bu qorxu insanı kiçik, ötəri amallardan uzaqlaşdırıb uca, saf əməllərə, məqsədlərə aparır, insanı ucaldır, ülviləşdirir, İnsan eləyir. Allah qorxusu kimi. Bu səviyyədəki qorxuya təqva (Allah qorxusu) da deyirlər. Bu, kor, alçaldıcı və dağıdıcı qorxu deyil. Qurani Kərimdə deyilir: «Doğruluq (təqva, hörmət) üzünüzü məşriq və ya məğribə çevirmək deyil. Doğruluq Allaha, Axirət gününə, mələklərə, kitaba, peyğəmbərlərə inanmaq, malını sevgi ilə yaxınlarına, yetimlərə, kasıblara, yolçulara, dilənənlərə, əsirləri azad edənlərə vermək, namazını qılıb, zəkat vermək, əhdinə sadiq qalmaq, xəstəlik, ehtiyac və zərər zamanı səbr etməkdir. Bunlar sadiqlərdir və təqva sahibləridir» (Quran 2/177). Allahdan qorxmağın da iki (bəlkə də daha artıq) növünü göstərmək mümkündür. Bəziləri Allahdan qorxur ki, onun maddi dayağını (!) yıxar. Bəziləri də Allahdan Ona olan imanını alacağından, Allahın sonsuz mərhəmətinə, nuruna layiq ola bilməyəcəyindən qorxur. Bu qorxu iman və sevgi ilə qarışıq olur. Yalnız sonuncu qorxunu insani qorxu adlandırmaq olar. İnsanın hansı təfəkkür səviyyəsində olması və hansı növ qorxunu yaşaması onun ölümə münasibətini təyinləşdirir. Məsələn, özünəqəsd hadisələrini araşdıran alimlər belə bir maraqlı fakt kəşf ediblər ki, insanın özünü öldürmək üçün seçdiyi vasitə onun təfəkkür səviyyəsi ilə sıx bağlıdır, yəni ölümü dəhşətli, hər şeyi məhv edən bir qaranlıq və ya onu sakitliyə çatdıran bir xilas kimi görənlər qeyri-şüuri olaraq ona aparan üsulun da müvafiq olmasından əmindir: kimisi özünə od vurur, kəndirdən asır, qazla boğur, kimisi də rahatca yüksək dozada yuxu dərmanı içir. Həyatla paralel olan, onun ziddi hesab edilən və buna görə də qorxu və vahimə yaradan bir məfhum kimi ölüm həmişə bilə-bilə kölgədə saxlanılır. Tədqiqatçılar, alimlər onu fizioloji, ruhi və b. aspektlərdə araşdırıb onun bir qanunauyğunluq olduğuna dəlil-sübutlar gətirsələr də, adi insanlar onu ömür zəncirinin sonuncu, bəlkə də birinci halqası kimi qəbul etməyə çətinlik çəkirlər. Ölümləri biz də növlərə ayırırıq: fizioloji, diri ikən ölmək və «mən»in ölümü. Hər birinə qısa şərh verək. Fizioloji ölüm təbiətin pozulmayan qanunu, qarşısıalınmaz bir prosesdir və əsasən maddi bədənə aid edilən fiziki məhvdir. Hər kəs fiziki ölümlə gec və ya tez qarşılaşmalı olur. Qurani Kərimdə buyrulduğu kimi: «Hər nəfs ölümü dadacaq» (Quran 29/57). Dini nöqteyi nəzərdən desək, yoxdan yaranan yoxa çevrilir. Elmi baxımdan isə ölümü substansiyanın məhvi və ya enerjinin bir haldan başqasına keçməsi kimi təsvir edirlər. Fizioloji ölümü iki növə ayırmaq olar: qəfil və asta ölüm. Qəfil ölüm. İnsan nə baş verdiyini anlamağa macal tapmamış pis-yaxşı sürdüyü ömrü ilə vidalaşmalı olur. Ağrısız, əziyyətsiz, eyni zamanda ölümqabağı düşüncələrdən məhrum edən ölüm. Qəribədir, qəfil ölüm zamanı insanın üzündə məhz son məqamdakı ifadə donub qalır. Asta ölüm. Bütün həyatını ən kiçik anlarına qədər gözünün qabağından kino lenti kimi keçirən ölüm. Yaşadığı acı-xoş günləri bir-bir yenidən yaşadan, lakin artıq başqa bir işıqda göstərən, başqa bir səslə duyduran ölüm. Sufi mütəfəkkirlər öz həyatındakı missiyasını daha yaxşı dərk etməsi üçün insana tez-tez ölümü xatırlamağı, bu dünyada heç nəyə bağlanmamağı, hər an ölümə hazır olmağı tövsiyə edirlər. Fizioloji ölümün varlığı hər kəs tərəfindən birmənalı qarşılanmır. Kimisi ona sevinir, kimisi ondan qorxur, kimisi də səbr və təmkinlə qəbul edir. Bəziləri ölməklə itir, yox olur, bəziləri isə tapır. Məncə, bunu ölüm ayağında olan hər kəs hiss edir və buna uyğun olaraq hərəkət edir: itirəm əzab çəkir, tapan sevinir. Bu dünyanın bal dadan zəhərinin dadı ağzından getdikcə, xatırlamağa dəyən bir xatirənin olmamasından əzab çəkir. Ölümün vüsala, daha ülvi bir aləmə aparan vasitə olduğunu anlayan isə sevinir. Ölümün ikinci növü diri ikən ölməkdir və nisbətən yüksək təfəkkürlü şəxslərə məxsusdur. Düşünməyi bacaran, öz insanlığını dərk edə bilən hər kəs öz həyatında heç olmasa bir dəfə diri-diri ölməli olur. Çünki Əbu Turxan dediyi kimi, «həyatın nə olduğunu dərk etmək üçün ölmək lazım gəlir». Lakin yalnız həyatı deyil, ölümün özünü də tanımaq üçün ölmək vacibdir. Burada əhəmiyyətli bir amili vurğulamaq lazımdır: müxtəlif qorxu sahiblərinin ölümdən sonrakı dirilişi də fərqlidir. Üzü rəzilliyə doğru olanlar daha da rəzilləşir, üzü kamilliyə tərəf olanlar kamilliyə bir addım da yaxınlaşmış olur. Bununla belə, nəzərə alınsa ki, bu ölüm növü məhz müəyyən təfəkkür səviyyəsinə çatmış şəxslərə xasdır, onda ikincinin, yəni diri-diri ölməyin kamilliyə aparmasına daha çox rast gəlindiyini demək olar. Başqa sözlə desək, diri ikən ölmək kamillik prosesinin keçid mərhələsidir. İnsanın idrak prosesi dairə xarakterlidir, daha doğrusu, əvvəlkini də əhatə edən və get-gedə genişlənən dairələr şəklində. Hər dəfə çıxış nöqtəsinə çatan insan öz sonunu – ölümünü və yenidən doğuluşunu – başlanğıcını yaşamalı olur: Nəhayət, ölümün sonuncu növü: «Mən»in ölümü. Bu, yalnız təfəkkür və əxlaqına, iradə və imanına görə yüksək mənada seçilən şəxslərə xas bir ölümdür. Bunu nəzərə alaraq, «Mən»in ölümünün izahına keçməzdən əvvəl ilahi zərrə və seçilmiş şəxslər haqqında qısa bir şərh verək. Bir qüdsi hədisdə Allah təala buyurur: «Mən gizli bir xəzinə idim, tanınmaq istədim və xəlqi yaratdım». Təsadüfi deyil ki, təsəvvüfdə kamilləşmə prosesinin sonunda insan o dərəcədə cilalanmalı, maddi istək və arzulardan təmizlənməli, mənən saflaşmalıdır ki, Allah təala orada güzgü kimi Özünü görə bilsin. Allahın əksər sifətlərinin daşıyıcısı olan insanın da kəşf edilməyə, dərk olunmağa ehtiyacı var. Hər insanda onu «o» edən bir zərrə var, tanınmağa, dərk olunmağa, sevilməyə ehtiyacı olan bir zərrə. O tanınmayana qədər həmin insan əzab-əziyyət çəkir, özünü görə bilmək üçün «güzgü» axtarır, özünə müvafiq güzgü tələb edir. Həmin zərrə hər kəsin öz təfəkkür səviyyəsinə uyğun olaraq kəşf olunur: kimisində bu zərrə maddi çərçivədən o tərəfə keçmir, kimisində də o, yüksək iman və sevgi ilə cilalanmış bir dürr halındadır. Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, Yüklə 2,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
. Yəqin buna görədir ki, kamilləşmək istəyən şəxs ölümü dadmaq istəyir. Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, fizioloji ölüm bu ölümlərin xitamvericisi olduğu kimi, təfəkkür prosesində də böyük bir keçid olmalıdır. Yuxarıdakı rəvayətdə olduğu kimi. Bilən Allahdır.