N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

T Ü R K O L O G İ Y A  
 
№ 3 
2015 
 
 
 
 
 
 
 
 
ELXAN ƏZİZOV  
 
AKADEMİK MƏMMƏDƏLİYEV VASİM MƏMMƏDƏLİ OĞLU  
 
 
Azərbaycanın  az  alimləri  həm  elmi  icti-
maiyyət  və  xalq arasında,  həm  də  vətənimizin 
hüdudlarından  kənarda  filologiya  elmləri  dok-
toru, professor Vasim  Məmmədəli oğlu Məm-
mədəliyev  qədər  geniş  şöhrət  qazanmışlar.  O, 
Bakı Dövlət Universiteti İlahiyyat fakültəsinin 
dekanı,  Ərəb  filologiyası  kafedrasının  müdiri, 
Qafqaz  Müsəlmanları  İdarəsi  nəzdində  Elmi-
Dini  Şuranın  sədri,  AAK  Rəyasət  Heyətinin 
üzvü,  Azərbaycanın  və  Dağıstan  Muxtar  Res-
publikasının  əməkdar  elm  xadimi,  AMEA-nın 
həqiqi  üzvü, İraq Elmlər  Akademiyasının, Su-
riya  Quran  Elmləri  və  Ərəb  Filologiyası  Aka-
demiyasının  və  Misir  Ərəb  Dili  Akademiyası-
nın  müxbir üzvü, İslam  Əməkdaşlıq Təşkilatı-
nın  Müsəlman  Hüququ  Akademiyasının  aka-
demiki  və  Azərbaycanın  orada  təmsilçisi,  İra-
nın  Beynəlxalq  Əhli  Beyt  Assosiasiyası  və 
Türkiyənin  Elmi  Araşdırmalar  Vəqfinin  üzvü-
dür.  Elm  və  təhsildə  səmərəli  fəaliyyətinə  gö-
rə,  «Şöhrət»  və  «Şərəf»  ordenləri,  «Yusif 
Məmmədəliyev»  medalı  ilə təltif edilmiş, Pre-
zident təqaüdünə layiq görülmüşdür. 
Vasim Məmmədəliyev 27 avqust 1942-ci il-
də  Bakıda  doğulmuşdur.  1959-cu  ildə  orta 
məktəbi  bitirib,  ADU-nun  Şərqşünaslıq  fakül-
təsinin Ərəb filologiyası şöbəsinə daxil olmuş, 
1964-cü  ildə  təhsilini  aspiranturada  Tbilisi 
Dövlət Universitetində davam etdirmişdir. Bu-
rada o, həmin dövr SSRİ samişünaslarının ön-
dəri  sayılan  akad.  G.V.Seretelinin  ən  sevimli 
yetirməsi olur.   
Vasim  Məmmədəliyev  26  yaşında  Tbili-
sidə  «Müasir  ərəb,  Azərbaycan  ədəbi  dilində 
və  İraq  dialektində  feilin  zaman  formalarının 
müqayisəli  tipoloji  təhlili»  mövzusunda  nami-
zədlik  dissertasiyası  müdafiə  etmiş  və  32  ya-
şında  keçmiş  SSRİ  miqyasında  ərəbşünaslıq 
sahəsində  ən  gənc  elmlər  doktoru  olmuşdur. 
Onun  bu  «rekord»unu  hələlik  heç  kəs  təkrar 
edə bilməmişdir.  
Namizədlik dissertasiyasında Vasim  Məm-
mədəliyev  gəldiyi  bir  sıra  nəticələrdən  biri  də 
odur  ki,  ərəb  dilində  keçmiş  zaman  formasında 
feil  əsası  şəxs  sonluqları  ilə  türk  dilləri  üçün 
səciyyəvi  olan  aqlütinasiya  üsulu  ilə  birləşdiyi 
halda, indiki-gələcək zaman formasında feil əsa-
sı ilə konfikslərin birləşməsi sami dillərinin özü-
nəməxsus aqlütinasiya üsulu ilə həyata keçirilir. 
İndiyədək  alimin  30-dan  çox  kitabı  nəşr 
olunmuşdur. Onlardan «Ərəb ədəbi dilində fei-
lin zaman, şəxs və şəkil kateqoriyaları», «Bəsrə 
qrammatika məktəbi», «Kufə qrammatika mək-
təbi»,  «Ərəb  dilçiliyi»,  «Quran  və  elm»  və  s. 
göstərmək  olar.  Burada  2  monoqrafiya  barə-
sində daha ətraflı fikir söyləmək kifayətdir.  
«Ərəb ədəbi dilində feilin zaman, şəxs və 
şəkil kateqoriyaları» əsəri ərəb dilçiliyi sahəsin-
də,  ümumiyyətlə,  irəli  atılmış  bir  addım  idi. 
Ərəb dilində zaman, şəxs və şəkil kateqoriyaları 

---

AKADEMİK MƏMMƏDƏLİYEV VASİM MƏMMƏDƏLİ OĞLU 
 
 
27 
predikativliyin  qrammatik  özəyi  kimi  eyni  bir 
söz  formasında  təzahür  edir  və  feili  cümlənin 
əsasını  təşkil  edir.  Məhz  bu  baxımdan  müəllif 
həmin  3  kateqoriyanı  əlaqəli  surətdə öyrənməyi 
vacib bilmişdir.  
Əsərdə  bəzi  faktlar  müxtəlif  sami  dilləri 
ilə  müqayisəli  şəkildə  araşdırılmış,  yeri  gəl-
dikcə  klassik ərəb  dilinin  materiallarına  müra-
ciət olunmuş,  həmçinin  Azərbaycan, rus,  ingi-
lis, fars, tacik və s. dillərin faktlarından müqa-
yisəli  şəkildə  istifadə  edilmişdir.  Eyni  zaman-
da  ərəb  dilçilik  elminin  təşəkkülü  barəsində 
yeni mülahizələr irəli sürülmüş, müasir dilçili-
yin  bir  sıra  cərəyanlarının  mövzu  ətrafında 
konsepsiyaları hərtərəfli təhlil edilmişdir. 
Ümumiyyətlə, götürüldükdə Vasim Məm-
mədəliyevin  haqqında  danışılan  monoqrafiyası 
nəinki ərəb dilçiliyinin ən ümdə məsələrinin ka-
mil  tədqiqi,  həmçinin  ümumi  dilçilik  elminin 
inkişafına təkan  verən  mühüm  bir  hadisə kimi 
səciyyələnməlidir.  Ona  görə  də  1978-ci  ildə  rus 
dilində  nəşr  olunan  bu  kitab  V.Məmmədəliyevi 
SSRİ  şərqşünaslığında  aparıcı  alimlər  cərgəsinə 
çıxardı,  onun  tez-tez  şərqşünaslıq  mərkəzlərində 
namizədlik  və  doktorluq  dissertasiyalarına  oppo-
nentlik etməsinə səbəb oldu.  
«Ərəb  dilçiliyi»  monoqrafiyası,  demək 
olar  ki,  alimin  dünya  şərqşünaslığına  layiqli 
töhfəsidir.  Çünki  ərəb  qrammatika  elminin  tə-
şəkkülü,  onun  məktəbləri  haqqında  10  əsrdən 
çox  müddətdə  müxtəlif  səpkili  əsərlər  yazılsa 
da,  müasir  dilçilik  səviyyəsində  heç  bir  tədqi-
qat  işi  bu  möhtəşəm  problemin  həllini  axıra 
çatdıra bilməmişdir.  
Amma  Vasim  Məmmədəliyevin  özünün 
etiraf  etdiyinə  görə,  nə  Avropa,  nə  də  sovet 
şərqşünaslığında  ərəb  qrammatika  məktəbləri-
nin  istər  ayrı-ayrılıqda,  istərsə  də  bütövlükdə 
bir sistem kimi öyrənilməsinə, bu sistemin nə-
zəri və metodoloji əsaslarının tam şəkildə mü-
əyyənləşdirilməsinə,  onların  başqa  dilçilik  tə-
limləri  ilə  oxşar  və  fərqli  cəhətlərinin  ətraflı 
şərhinə həsr edilmiş monoqrafik tədqiqat və ya 
dərslik mövcud olmamışdır.  
Ərəb  dilçiliyi  tarixində  5  qrammatika 
məktəbi  məşhurdur.  Bunlar  Bəsrə,  Kufə, Bağ-
dad,  Əndəlis  və  Misir  qrammatika  məktəb-
ləridir. Əsərdə onların hər birinin meydana gə-
lib  formalaşması,  görkəmli  nümayəndələrinin 
həyat  və  yaradıcılığı,  dilçiliyə  gətirdikləri  ye-
niliklər və s. dərin elmi təhlil əsasında qələmə 
alınmışdır.  
V.Məmmədəliyevin  göstərilən  kitabı  ərəb 
dilçiliyinin  yaranması  dövründən  bu  günümüzə 
qədər  keçdiyi  mürəkkəb  yolun  geniş  panora-
masını əks etdirir. Burada qoyulan müxtəlif səp-
kili  məsələlərin  dərindən  öyrənilməsi  müəllifin 
ümumi  dilçilik  sahəsində  nəhəng  bir  şəxsiyyət 
olduğunu  bir  daha  sübut  edir.  Əsərdə  ayrı-ayrı 
məktəblərin  əsas  xüsusiyyətləri,  mənbələri,  nə-
zəri-metodoloji  əsasları,  terminologiyası,  müba-
hisəli məsələləri və s. ətraflı şərh edilir. Ərəb ya-
zısının və leksikoqrafiyasının inkişaf mərhələləri 
xüsusi diqqətlə izlənilir. 
Ərəb  dilçiliyi  sahəsində  fəaliyyət  gös-
tərmiş  Azərbaycan  alimlərinə  ayrıca  oçerkin 
həsr  olunması  elmimiz  üçün  kitabın  dəyərini 
daha da artırır.  
Alimin  fikrincə,  ərəbşünas  mütəxəssis-
lərin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri 
ərəb  dilçiliyində  Azərbaycan  məktəbinin  ya-
randığı  ictimai-iqtisadi  şəraiti  araşdırmaq, 
Bəsrə,  Kufə,  Bağdad,  Misir  və  Əndəlis  mək-
təbləri ilə oxşar və fərqli cəhətlərini öyrənmək, 
ərəb  qrammatika  elminə  gətirdiyi  nəzəri-me-
todoloji yenilikləri tədqiq etməkdən ibarətdir. 
Vasim  Məmmədəliyev  humanitar  elmlə-
rin  müxtəlif sahələrinə dair 4 yüzə yaxın elmi, 
3  yüzdən  çox  elmi-publisistik  məqalə  və  mü-
sahibənin müəllifidir.  
Qurani-Kərimin  Azərbaycan  dilinə  tərcü-
məsi V.Məmmədəliyevin  sonrakı  elmi  yaradı-
cılığına böyük təsir göstərmiş, əslində onun yeni 
bir  istiqamətdə fəaliyyətinin əsasını qoymuşdur. 
Əgər həmin vaxtadək o, dilçi ərəbşünas kimi sa-
biq sovet məkanında və onun hüdudlarından kə-
narda özünə ad qazanmışdısa, bundan sonra ila-
hiyyatçı-alim kimi də şöhrətlənməyə başladı.  

---