246
IX FƏSİL
9. NUKLEİN TURŞULARININ MÜBADİLƏSİ
Nuklein turşularının mübadiləsinin öyrənilməsi biologiya-
nın bir çox problemlərinin açılmasında mühüm rol oynayır.
Beləki, bir çox makromolekulların sintezinin mexanizmi, irsi
əlamətlərin öyrənilməsi, onların nəsildən-nəsilə keçməsi, hüceyrə-
nin quruluşu onun diferensiallaşması mexanizmi NT-in mübadilə-
sinin və sintezinin sayəsində mümkün olur.
9.1 Nuklein turşularının həzm sistemində
parçalanması
Nuklein turşuları (NT) qida maddələrinin tərkibində zülal-
larla birləşmiş şəkildə (nukleoproteidlər – NP) olur. Ağız boşlu-
ğunda heç bir dəyişirikliyə uğramayan NP–lər mədəyə düşür,
orada HCI və pepsinin təsirindən sadə zülallara və NT-a parçala-
nır. Qida mədədən bağırsaqlara keçdikdən sonra nukleoproteidlər
(NP) prostetik qruplara və zülali hissəyə (məsələn tripsin) təsiri ilə
davam edir.
NT-in parçalanması mədəaltı vəzinin və bağırsağın selikli
qişasında olan vəzilərin hazırladığı xüsusi fermentlərin fosfodies-
terazaların (nukleazaların) təsiri ilə gedir. Nukleazalar; RNT-ni
parçalayan-ribonukleazalar və DNT-ni parçalayan dezoksiribo-
nukleazalar olmaqla iki qrupa bölünür. Hər iki fermentin aktivliyi
pH=7-8,2 mühitində daha fəal olur. Bu iki ferment birlikdə-
endonukleazalar adlanır. Endonukleazalar NT-ni depolimerləş-
dirərək onları oliqonukleotidlərə qədər parçalyır. Ekzonukleazalar
isə NT-ni sərbəst nukleotidlərə qədər parçalanmasını sürətləndirir.
248
Nəticədə müxtəlif endo- və ekzonukleazaların təsirindən
NT-ları, -ribo və dezoksiribonukleozid-3
`
- və -5
`
fosfatlar tərkibli
qarışıq nukleotidlərə parçalanırlar.
Nukleozidfosfatlar sonrakı parçalanmaya məruz qalırlar.
Əvvəlcə onlar hidrolazaların təsirindən hidrolizə uğrayaraq fosfat
turşusu molekulunu itirirlər (defosforlaşma).
Sonrakı mərhələdə riboziltransferazanın
təsiri ilə fosfat tur
-
şusunun iştirakı ilə nukleoziddən azot əsaslarının ayrılması baş
verir.
Uridinfosfori-
laza (uridinor-
tofosfatribozil-
transferaza)
O
O
H
H
OH
│
HO─P=O
│
O
O
HOCH
2
H
O
H
H
Uras
il
Urudin
Riboza-1-fosfat
N
│
H
O
+
OH
OH
│
+ HO─P─OH
║
O
OH
HOCH
2
OH
H
H
O
N
N
H
O
H
N
H
H
H
H
Quanozin
(nukleotid)
Quanozin-3-fosfat
(nukleotid)
Nuklezaza
3
N
N
N
O
H
N
H
2
N
HOCH
2
HO │
P
O OH
O
H
2
O
+
O
H
OH
H
+ H
3
PO
4
H
2
N
HOCH
2
N
N
O
H
N
N
O
H
H
OH
H
OH
H