Nailə Vəlixanlı
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
31
58. Şərifli. Naxçıvanşahlıq, s. 29. 59. Şərifli. Feodal dövlətləri, s. 241 60. Asogik, s. 121; bax həmçinin: Şərifli. Naxçıvanşahlıq s. 30. 61. Yenə orada; bax həmçinin: Qətran Təbrizi. Divan. Bakı. 1967, s. 84-85; 119-123;127-129. 62. Şərifli. Naxçıvanşahlıq, s. 32. 63. Vardan, s. 126. 64. Yenə orada; bax: Şərifli. Feodal dövlətləri, s. 196-197. 65. Bax: Azərbaycan tarixi, с. II, s. 344. 66. Yenə orada, s. 350. 67. Повествование Вардапета Аристакэса Ластиверци. Qədim erməni dilindən tərcüməsi, giriş, qeyd və şərhlər [84 - 85] K. N. Yüzbaşyanındır (bundan sonra Lastiversi). M., 1968, s. 22-25; История армянско народа. Ереван, 1980, s. 127. 68. Aristakes Lastiversi, s.158; Minorski. Şəddadilər s 50; Şərifli. Feodal dövlətləri, s. 209. 69. Minorski. Şəddadilər, s. 17; ərəb mətni, s. 14; 70. Şərifli, Feodal dövlətləri, s. 201. 71. İbn əl-Əsir, s. 93-94. 72. Qətran Təbrizi. Divan, s. 17. 73. Yenə orada, s.51. 74. Yenə orada, s. 119-123. 75. Yenə orada, s. 122-123. 76. Yenə orada, s. 127. 77. Yenə orada, s. 84. 78. Yenə orada, s. 121. 79. Bax: Şərifli. Naxçıvanşahlıq, s. 31. 80. Qətran Təbrizi. Divan, s. 84. 81. Yenə orada. 82. Yenə orada, s. 122. 83. Yenə orada, s. 121. 84. Yenə orada, s. 121-122. 85. Yenə orada, s. 128. 86. Yenə orada, s. 129. 87. Yenə orada, s. 122. 88. Yenə orada. 89. Bu haqda bax: Şərifli. Naxçıvanşahlıq, s. 30, 31. Ərəb mənbələrində Arsrunilərə aid edilən əd-Dirani (əd-Deyrani) ləqəbi, bəlkə də, IX əsrin II yarısında Vaspurakan hakimi olan Derenik Arsruninin adı ilə bağlıdır. 90. Minorski. Şəddadilər, s. 17-18. 91. Qətran Təbrizi. Divan, s. 338. 92. Yenə orada, s. 351. 93. Bu haqda bax: Qətran Təbrizi. Divan (giriş Q. Beqdelinindir), s. 19; 94. Şərifli. Feodal dövlətləri, s. 203. [85 - 86] 95. Yenə orada, qeyd 82. 96. Qətran Təbrizi. Divan, s. 352. 97. Bax: Rafael Hüseynov. Məhsəti necə varsa. Bakı, Yazıçı, 1989, s. 22. 98. Садр ад-Дин Али ал-Хусайни. Ахбар ад-даулат ас-селджукиййа. Издание текста, перевод, введение, примечания и приложения З. М. Буниятова. М., 1980, s. 35-36; С. Г. Агаджанов. Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI-XII вв. М., 1991, s. 69; Azərbaycan tarixi, с.II, s. 345. 99. Azərbaycan tarixi, с. II, s.346. 100. Aristakes Lastiversi, s. 105. Əbul-Əsvar Şavurun Baqratilərdən olan Aşotun qızı ilə izdivacından Aşot və Fəzl adlı iki oğlu olmuşdu. 101. Azərbaycan tarixi, с. II, s. 353-354. 102. İbn əl-Əsir, s. 98. 103. Yenə orada. 104. Yenə orada. 105. Yenə orada, s. 99; Həmçinin bax: Aristakes Lastiversi, s. l71, fəs. 25, qeyd 2. 32
106. Şərifli. Naxçıvanşahlıq, s.32. 107. Yenə orada, s. 31. 108. Yenə orada, s. 32. 33
§ 3. Naxçıvan Azərbaycan atabəyləri dövləti dövründə (XII XIII əsrin I rübü)
Alp Arslandan sonra hakimiyyətə gəlmiş sultan Məlikşahın dövründə (1072-1092) şimallı-cənublu, demək olar bütün Azərbaycan torpaqlarının da daxil edildiyi Səlcuq-Oğuz imperiyasının hərbi-siyasi qüdrəti ən yüksək zirvəyə çatdı. Bir qədər əvvəl Rəvvadilərə və Şəddadilərə məxsus Azərbaycan və Arran vilayətləri sultanın təyin etdiyi səlcuq əmirləri tərəfindən idarə edilməyə başlandı. Yalnız şirvanşah Fəribürzün siyasi çevikliyi Səlcuqilərdən vassal asılılıqda olan Şirvanın dövlətçiliyini saxlaya bildi. Şəddadilərin Gəncədəki hakimiyyətinə son qoyulduqdan (1075) sonra, Alp Arslanın, sonra isə onun oğlu Məlikşahın məşhur sərkərdələrindən olan, Cənubi Qafqazın işğalında xüsusi fəaliyyət göstərən əmir Savtəkin Arranı, о cümlədən iqta kimi ona verilmiş əl-Babı (Dərbəndi) tabelikdə və nəzarətdə saxlamaq üçün Gəncədə qərarlaşdı və bu şəhəri əsas bazaya çevirdi. Şəddadilər dövlətinə mənsub, "naxçıvanşah" titullu əmir Əbu Duləfin idarə etdiyi Naxçıvan da bu dövlət ləğv ediləndən bəri səlcuq əmirlərinin idarəsinə keçdi. [87 - 88]
Dövrün mənbələri sultan Məlikşahın və onun vəziri və atabəyi Nizamülmülkün hakimiyyətdə olduqları illəri "səlcuq sülələsinin baharı" kimi xarakterizə edirlər. Sədrəddin əl-Hüseyni Məlikşahı "səlcuq hökmdarları boyunbağısının ən iri mirvarisi (vasitatu-l-aqd)" adlandırır (1). Tədqiqatçılar bunu, bir qədər idealizə edilmiş qiymət hesab etsələr də, belə qənaəti "vahid geniş imperiya çərçivəsində ictimai və mədəni həyatın sonrakı inkişafının obyektiv prosesləri" ilə izah edirlər (2). Bu böyük imperiyanın mərkəzləşdirilmiş idarə sistemini asanlaşdırmaq, oğuz qəbilə başçılarının separatizminə son qoymaq məqsədilə tarixi Azərbaycan ərazisində də, xüsusilə, Nizamülmülkün təşəbbüsü ilə həyata keçirilən iqta sistemi tətbiq edildi. Məlikşah öz qohumlarına, vassallarına, sərkərdələrinə və başqalarına iqta payı verməyə başladı. Azərbaycanı, Arranı, о cümlədən, hələ Alp Arslan dövründən səlcuq əmirlərinin strateji mövqe kimi Gəncə qədər əhəmiyyətli hesab etdikləri Naxçıvanı da Məlikşah öz əmisi Yaqutinin oğlu İsmayıla verdi. Mənbələrdəki məlumatdan İsmayıl ibn Yaqutinin Məlikşahın vəfatından sonra da bir müddət bu bölgədə valilik etdiyi görünür (3). Lakin sultanlıq taxtı üstündə Məlikşahın anaayrı oğlanları Börküyarıq (anası - İsmayılın bacısı Zübeydə xatun) və Mahmud (anası Tərkən xatun) arasında gedən qanlı mübarizədə İsmayıl öz bacısı oğlu Börküyarığa qarşı çıxdığı üçün sonuncunun əmri ilə edam edilir (1093) (4). Yerli mənbədə İsmayıl ibn Yaqutinin bölgədə abadlığa, əmin-amanlığın yaradılmasına böyük əhəmiyyət verməsi haqqında məlumat vardır (5). Məlikşahın oğlanları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizənin davam etdiyi bu dövrdə İsmayıl ibn Yaqutinin Gəncədə qalan oğlu məlik Mavdud atasının bölgədəki fəaliyyətini [88 - 89] davam etdirirdi. Sədrəddin əl-Hüseyni onu "Arranın sahibi" adlandırır (6). Onun bacısının əri-sultan Börküyarığın qardaşı Məhəmməd Tapar da bu vaxt Gəncədə idi. Sülalədaxili mübarizə qardaşların başçılıq etdikləri qoşunların bir neçə dəfə döyüş meydanında üzləşməsinə səbəb olur; gah bu, gah da digər tərəfin üstünlüyü ilə keçən bu döyüşlərdə Məhəmmədin doğma qardaşı sultan Səncər də Börküyarığa qarşı çıxış edirdi (7). Uzun sürən bu qanlı çəkişmələrdən biri 1101-ci ilin aprelində, Həmədan yaxınlığında Börküyarığın qoşununun qələbəsi ilə nəticələnsə də sultan Səncərin işə qarışması, Məhəmməd Taparla birlikdə xəlifə əl-Mustəhzirin (1094-1118) hüzuruna Bağdada getməsi, xəlifənin vasitəçiliyi ilə Məhəmməd Taparın adına Xilafətin paytaxtında xütbə oxunması qardaşlar arasında mübarizənin davam etməsinə səbəb olur (8). Bir neçə ay keçmiş, həmin ilin sonunda, Həmədan yaxınlığında yenidən üz-üzə gələn qardaşlar bu dəfə döyüşə girmədən sülh bağlayırlar: Börküyarıq sultanlığında qalır, Məhəmməd Tapar isə varis elan olunur. Ətraf vilayətlər, о cümlədən, Naxçıvanla birlikdə Gəncə (Arran), Azərbaycan, Diyarbəkir, əl-Cəzirə və Mosul rəsmi olaraq onun tabeliyinə keçir (9). Mənbələrdəki məlumatın təhlili hadisələrin gedişindən asılı olmayaraq məlik Maydud ibn İsmayılın Arranda, о cümlədən Naxçıvanda səlcuq üsul-idarəsinə başçılıq etdiyini təsdiqləyir. Lakin barışıq uzun sürmür. Sultanlıq iddiasından əl çəkməyən Məhəmmədin qoşunu ilə sultan qoşunu arasında 1102-ci ilin martında Rey yaxınlığında yeni döyüş baş verir. Bu dəfəki məğlubiyyətdən sonra zorla mühasirədən çıxa bilən Məhəmməd hələ də Gəncədə olan, atasının intiqamını sultan Börküyarıqdan almaq istəyən məlik Mavdud [ 89 - 90] ibn İsmayılın təkidi ilə Arrana yola düşür. Lakin məlik Mavdudun ov zamanı təsadüfən həlak olması Gəncəyə gələn Məhəmməd Taparı Arranda qalıb, burada möhkəmlənməyə vadar edir (10). "Arran qoşunlarının hesabına" ordusunun qüvvəsini artıran Məhəmməd Tapar sultanla mübarizəni davam etdirmək qərarına gəlir. Sədrəddin əl-Hüseyninin məlumatına görə, hər iki qoşun 1103-cü ilin martında Dvin (Dəbil) yaxınlığında üzləşir (11). İbn əl-Əsir isə sayca beşinci olan bu döyüşün Azərbaycanda, Xoy şəhərinin
Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|