62
Hər nə ağladım, hər nə sızladım,
Qoymadın görəm gül camalını.
Təbi vermə çox tari-zülfinə,
Mən xəzinəsiz marı neylirəm.
(S.Ə.Nəbati. Seç. əsərləri, Yazıçı, Bakı-1985, səh: 133)
Və yaxud:
Çarə əqildən olmaz aşiqə,
Çox gözətlədim, etdim imtahan.
İndi gəlmisən nəşim üstünə,
Dur ki, sən edən zarı istəməm.
(
Yenə orada)
Bu parçalar dahi klassikimizin şeirində kanonik
pozuntular deyil. Əksinə poeziyamızda sərbəst qafiyə
ənənəsinin Heca vəznli şeirimizə də yad olmadığına
əyani misaldır.
Lakin mənim sabiq Universitet müəllimim, filologiya
elmləri doktoru, Nyu-York EA-nın fəxri üzvü Əmirxan
Xəlilovun “Şairin rübailər aləmi”adlı ön sözü yazdığı
Mirəfsəl Təbibin “Rübailər”kitabında (Mütərcim, Bakı-
2008) rübai adına yazılmış 1250 şeirin heç biri rübai
janrında və vəznində deyildir. 6+5 heca vəzni
ölçüsündə
qələmə
alınmış
bu
şeirlər
ədəbiyyatşünaslıqda heca vəznli Dördlük adlandırılan
şeir formasıdır:
63
Qədim zaman adlı/ eradan sonra// 6+5
Bizim eramız var,/ çıxıb yollara.// 6+5
Onda da, indi də/ insan əxlaqı/ 6+5
Sabitdir, dəyişmir/ bizə, onlara
.//
6+5
(Göst. kitab. 662-ci şeir. Səh: 187).
Bu cür terminoloji qələtlərin başlıca səbəbi milli
poetikamızdakı nəzəri“boşluqlar”olsa da, belə
vəziyyət nə şairə, nə də filologiya elmləri doktoruna
haqq vermir ki, şeir vəznlərinə münasibətdə
volyuntarizmə yol versinlər. Ömər Xəyyamın
rübailərini müəllimim Əkrəm Cəfər bütün ömrü boyu
tərcümə etmişdir. Sonradan kimlərsə Xəyyamı
“hecalaşdıraraq”, öz tərcümələrini rübai kimi qələmə
vermişdir. Rübai şeirini tərcüməyə baş vuran hər bir
kəs əvvəlcə Xəyyamın, Xaqaninin, Nizaminin,
Nəsiminin, Sədinin, Füzulinin, Seyid Əzimin rübailərini
oxumuş olmalıdır. Rübai əruz şeiri deyil . O, fars
ədəbiyyatında yaranıb, ordan Azərbaycan şeirinə
keçmişdir. Rübai yalnız bir şeir janrı deyil, həm də
müstəqil şeir vəznidir. Onun vəzn və ritmi Əruza daxil
deyil. Heca vəznində yazılmış və ya tərcümə edilmiş
şeirlərə “rübai”adı verilməsi yalnız acı gülüş doğura
bilər...
Şeirin metrik müəyyənliyi üçün onun əsas kanonik
xarakteri bəlirlənməlidir. Aşağıda qardaş Terkiyə
şairlərinin
ünlü
ismlərindən
sayılan
Gülten
Akının“Kesik” adlı şeirindən bir parçaya diqqət yetirək:
64
Yaşamının kesik bir yerinde
Sevgiler yüzleri düşündürürdü
Gide gide incelen, kaybolan
Uçucu an kalırdı ağırlıksız
Kırılıp dökülen bir şeylerden
Şimdi hiçbir şey degiliz doğru mu
Bizim için kimse kimsenin bir şeyi degil
İlgiler gündelik giysiler kibi eski inceliksiz
İsadan bu yana giydigi herkesin...
(Türkiye edebiyyatçılar
ve kültür adamları
ansiklopedisi.
İhsan
İşık.
I cild, Ankara-2007, səh: 175).
Bu şeir parçasını Heca vəzn sistemi ilə sərbəst 6+5-ə
yaxın təqtilərə bölmək olar, lakin bu onun heç də heca
metrikası ilə yazıldığını ifadə etməz.
Baxaq:
Yaşamının kesik / bir yerinde// 6+4
Sevgiler yüzleri / düşündürürdü// 6+5
Gide gide incelen, /kaybolan// 7+3
Uçucu an kalırdı /ağırlıksız/ 7+3
Kırılıp dökülen/ bir şeylerden// 6+4
Şimdi hiçbir/ şey degiliz/ doğru mu//
4+4+3...
65
Bizim için /kimse kimsenin/ bir şeyi degil//
İlgiler/ gündelik/ giysiler kibi/ eski inceliksiz//
İsadan bu yana/ giydigi / herkesin...//
Buradakı qafiyəsizlik, heca bəndinin olmaması, ikinci
verlibr bəndində tamam fərqli ritmik sxem, poetik
intonasiya və vurğu, seqmentiv quruluş, poetik misra
düzəni bu şeirin metrikası üçün “heca düzəninin”
qeyri-mümkün olduğunu bariz göstərir. Şair əsərin heç
bir misrasında durğu işarəsi də işlətməyib. Bu şeirin
verlibr (özgür şeir) olmasına şübhə yeri yoxdur.
Lakin Azərbaycan əruzşünaslıq elminin atası, əziz
müəllimim, professor Əkrəm Cəfərin ilk gənclik
illərində (1924-cü ilin 24 nyabrında) yazdığı
eksperimental şeirlərində, yəni “Sərbəst əruz”
adlandırdığı sərbəst şeirdə, yuxarıda ondan gətirdiyim
misralardan aydın göründüyü kimi, ilk öncə qafiyə
“sərbəstliyi” nəzərə çarpır. Bu xüsusiyyətilə şeirin
tamamilə qafiyəsiz, daxili ritmik qruplardan xali
olduğunu düşünməyə haqqımız yoxdur. Bu şeir daha
çox “sərbəst şeir” təsnifatına uyğunluğu ilə seçilir.
Çünki şeirin təfilə sərbəstliyi və astrofikası (ənənəvi
bənd sistemindən çıxması ) və s. cəhətləri onu
verlibrdən daha çox, “sərbəst şeir” vəzn təsnifatına
daxil edir. Yeri gəlmişkən, bu bədii fakt əruzşünas
Əkrəm Cəfərin Azərbaycan ədəbiyyatında azad şeirin
Dostları ilə paylaş: |
