Namiq Atabəyli Azad şeir və onun poetikası
Yüklə 3,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XX əsr Azərbaycan verlibrinin korifeyi Rəsul Rza “Kanonları pozaraq...”məqaləsində yazırdı
114 asanlaşdırmaq üçün deyildir” deməkdə hörmətli akademik tamamilə haqlıdır. Burada daha bir ənənə xəzinəsindən söz açmaq lazım gəlir. Bu məxəz Azəərbaycan verlibri üçün Azərbaycan folkloru hesab edilə bilər. Folklarumuzda kifayət qədəri azad şeir xüsusiyyətlərinə malik kanonik şeir nümunələri vardır. XX əsr Azərbaycan verlibrinin korifeyi Rəsul Rza “Kanonları pozaraq...”məqaləsində yazırdı: “Azərbaycan poeziyasında sərbəst şeirin tarixi qədimdir. Bu şeirin ayrı-ayrı nümunələrinə“Kitabi-Dədə Qorqud”da rast gəlirik. Ölçülü, qafiyəli şeirin, yaxud bu xüsusiyyətlərdən məhrum şeirin daha əvvəl yarandığını demək çətindir. Bu, dərin elmi-tədqiqat tələb edən bir sahədir ”(Rəsul Rza. Seçilmiş əsərləri. 4 cilddə, IV cild, Azərnəşr, Bakı, 1974, səh. 485). Dahi şairimizin əski türk şeirinin məşhur tədqiqatçıları- Stebleva, Jirmunski, Korş və b.-dan xəbərsiz olmadığına əminik. Lakin bu akademik tədqiqatlarda da xeyli qüsurlara yol verildiyi məlumdur. Məsələn, F.E.Korş əski türk şeirini “sillabik- tonik”, İ.V.Stebleva “tonik-temporal”, V.M.Jirmunski isə “ritmik-sintaktik paralelist” şeir adlandırmışdır. F.E.Korş ilə İ.V.Steblevanın definisiyasını (şərhini) əski türk şeirinin dil xüsusiyyətlərinə qeyri-müqabil hesab edirik. Zənnimizcə, akademik Jirmunski daha 115 düzgün mövqedən çıxış edib. Yaxşı haldır ki, Azərbaycan alimi professor Kamil Vəli Nərimanoğlu da Jirmunskinin bu mövqeyni dəstəkləməklə, ölməz“Kitabi-Dədə Qorqud”umuzun linqvopoetikasını düzgün elmi əsasla hazırlamışdır. İstər VI-VIII əsrlər Orxon-Yenisey abidələrimizin poeziyası, istərsə də “Kitabi-Dədə Qorqud”umuzun Azad şeir nümunələri, de-fakto, onalara nə sillabik (heca), nə də tonik şeir kanonlarının tələblərindən yanaşmağa heç bir əsas vermir. Əski türk şeirinə Antik şeir vəzninin yamb və anapestlərindən çıxış edərək nəzər yetirmək cəhdləri də tamamilə absurddur. Sözü gedən vəznlərin Ümumtürk dillərinə aid xüsusiyyətlərlə heç bir uyğunluğu yoxdur deyə bilmərik. Deyək ki, heca vəzninin XIII əsrdən Azərbaycan şeirində qüvvətli bir mövqedən şifahi və yazılı ədəbiyyatımızda əsas Söz yiyəsi olması təsadüfi deyil. Dilimizin liqvopoetik potensialı sillabik şeir üçün münbit mühit olmuşdur. Lakin bunu tonik şeir üçün demək mümkün deyil. Çünki dilimizin vurğululuq potensialı tonik şeir üçün kifayət etmir. Əlbəttə, biz o mövqemizi dəyişmirik ki, vəzn-metrika komponentləri mahiyyətcə Dil hadisəsi deyil. Onların poeziyada tətbiqi bədii şərtilik xarakteri daşıyır. Lakin onların konkret bir dilə tətbiqindən danışarkən bunun Dilin daxili potensiyalına nə qədər uyum saxlayacağını da 116 gözə almaq lazım gəldiyini unutmamağın vacibliyini irəli sürürük. V.M.Jurminskinin “Ritmik-sintaktik paralelizm əski türk xalq şeirinin əsası kimi”, “Türk qəhrəmanlıq eposu”, “Kitabi-Dədə Qorqud. Oğuz qəhrəmanlıq eposu” və s. dəyərli türkoloji əsərləri son dövr ədəbiyyatşünaslığında ən çox müraciət edilən mənbələrdəndir. Bu əsərlərə həm dilçilər, həm tarixçilər, həm də ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri sıx-sıx müraciət edirlər. Dahi türkoloqun “ritmik-sintaktik paralelizmlər” nəzəriyyəsi nəinki Sovet türkologiyasının, hətta deyərdim ki, dünya filologiyasının ən yüksək zirvəsidir. Bu önəm verlibr sənətinin dünya poeziyasındakı çağdaş mövqeyi ilə bağlıdır. XX və qarşıdakı XXI əsrlərin postsənaye yönümlü inkişaf təmayülü ona işarət edir ki, XVI-XVII əsrlər Avropa intibahında ellinizm irsinin oynadığı rol önümüzdəki tarixi mərhələdə artıq Ümumtürk- Avrasiya azadlıq ruhuna tərk olunmaqdadır. Türk ruhunun azadxahlığı, türk fikrinin plüralizmi, türk dünyasının kontinentallığı imkan verir ki, yeni postindistrual perspektivdə bəşəriyyət üçün növbəti Qlobalist mənəvi birliyin əsasını qoya bilsin. Bu birlik ümumbəşəri olduğu qədər Slavyan-Türk mənəvi ittifaqı kimi də bizə daha canlı görünür. Bu mənəvi- canlı ruh, qəti qənaətimcə, əski Türk azad şeir 117 ruhundan qaynaqlanır. Görünür, ən görkəmli rus türkoloqlarının uzun illər ərzində əsas tədqiqat sahəsi kimi Əski Türk Şeir xəzinəsini seçməsində əsl hikmət də onlardakı hansısa daxili öncəgörüm hissi olmuşdur. Bu birliyin yaranma gücünün qarşıdakı labüd hər cür şovinistik-millətçi və ideoloji irtica qüvvəsinin tarixi müqavimətindən daha güclü olacağını zənn edirəm. Çünki bəşər tarixinin tərəqqi yolu bütün mərhələlərində yalnız Azadlıq xarakteri daşımışdır və daşımaqdadır... Azad şeir poetikası tarixində görkəmli Sovet türkoloqu İ.V.Steblevanın da xüsusi rolu olmuşdur. Steblevanın əski türk şeirində alleterasiyanın əhəmiyyəti ilə bağlı əhəmiyyətli fikirləri əvəzsizdir. O, XI əsrin şeir formalarının elmi araşdırarmasını apararkən haqlı olaraq yazırdı:“Qədim türk şeiri alliterasiyalı idi. Tonik-temporal (?!.-N.F.) bölgünün iktinə (və ya heca qruplaşmasının əvvəlinə) düşdükdə, şeirin əvvəlindəki alliterasiya ritmik və kompozisiyonal funksiya daşıyır. Bənd daxilində alliterasiya olunan bölgü istənilən cərgə ilə yerləşdirilə bilər: bir-birinin ardınca, sətrin əvvəlində və ya axırında, yaxud ayrı-ayrı sətirlərdə.”(İ.V.Stebleva. XI əsrdə türk poetik formalarının inkişafı. Nauka. Moskva, 1971, səh. 88). Məlumdur ki, türkdilli poeziyada Əruzun tətbiqi və təşəkkülü ilk olaraq, Yusif Balasaqunlunun (1017- Yüklə 3,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|