Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
18 Çavundur, Həmzə Hacılu, Yurtçu, Süleyman Hacılu, Dodurğa, Karqın, Bağdilli kimi Oğuz-türkmən tayfalarının daxil olduğunu görürük. 188
Türk tarixçiləri belə qənaətə gəlirlər ki, Ağqoyunlu tayfa birləşməsində Şeyxlü, Süleyman Hacılu, Çavundur, Dodurğa, Döğər, Karqın, Əfşar və Beğdilli tayfaları siyasi cəhətdən ikinci dərəcəli rol oynamışlar. Ağqoyunlu tayfaları içərisində siyasi baxımdan ən güclüləri Mosullu və Pornəkdir. "Kitabi Diyarbəkriyyədə" Mosullu tayfasının adı 1436-cı ildən öncə çəkilmir. Lakin o, 1451-ci ildə Uzun Həsənin [41-42]
müdafiə etmiş başlıca qüvvə olmuşdur. Uzun Həsənin teymuri hökmdarı Əbu Səid üzərindəki qələbəsində Mosullu Əmir bəy qardaşı Sufi Xəlil mühüm rol oynamışlar. Pornək tayfasının adı ilk dəfə Qara Yuluğ Osmanın Qaraqoyunlu İskəndərlə 1421-ci ildə döyüşü ilə əlaqədar olaraq çəkilir, lakin o 1451-ci ildə Uzun Həsəni müdafiə etmiş tayfalardan biri olmuşdur 189
. Mosullu və Pornək tayfaları Səfəvilər dövründə "Türkman" adı altında birləşərək öz varlıqlarını qoruyub saxlamışlar. 190
zamanlardan e'tibarən Azərbaycanda məskunlaşmış, Monqol istilası dövründə onların bir qismi Anadoluya köç etmiş və sonralar Ağqoyunlularla qaynayıb-qarışmışlar. Ağqoyunlu tayfaları Azərbaycanın və Şərqi Anadolunun həm siyasi, həm də etnik tarixində mühüm rol oynamışlar. Bə'zi türk tarixçiləri Ağqoyunluların ilk vətəninin Şərqi Anadolu olduğunu qeyd edirlər. Onlar Azərbaycana və İrana məhz oradan (Şərqi Anadoludan) köçmüşlər 191
. Türk tarixçilərinin bu müddəaları ilə razılaşmaq çətindir. Çunki Azərbaycan türk tayfalarının Kiçik Asiyaya miqrasiya yolu üzərində yerləşir və buranın türkləşməsi də daha əvvəl baş vermişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, Oğuz tayfaları VII-VIII əsrlərdən e'tibarən Azərbaycanda məskunlaşmışlar 192
. O.Şaiq yazır: "... Səlcuqlarla gələn oğuzların babaları bir neçə əsr əvvəl Azərbaycana gəlmiş və hətta Asiya şəhərlərini belə fəth etmişdir. 193
Eyni fikrə X.Koroğluda da rast gəlirik. Müəllif yazır: "Oğuzlar Qafqazda və Şərqi Anadoluda Səlcuqlardan bir neçə əsr qabaq meydana çıxmışlar 194 . Türk alimi N.S.Banarlı göstərir ki, "Oğuzlar hələ hun dövləti zamanından başlayaraq müəyyən kütlələr halında uzun və qısa fasilələlərlə qərbə doğru-Azərbaycana və Anadoluya axıb gəlmişlər. Onların bu gəlişini təsadüfi hal saymaq olmaz 195 .
Təbiidir ki, Oğuzların bu gəlişində Bayandur boyu da iştirak etmiş və sonralar Azərbaycandakı və Şərqi Analudakı oğuz-türkmən tayfalarının öz ətrafında birləşdirərək güclü tayfa birliyini yaratmışdı. V.Minorski belə hesab edir ki, Ağqoyunlu tayfa birliyi Monqol istilasından öncə mövcud olmasa da, bu birliyə daxil olmuş ayrı- ayrı boylar məskun olduqları bölgələri Səlcuq işğalları zamanı, yə'ni sülalənin rəhbərliyi öz əlinə almasından xeyli əvvəl ələ keçirmişlər. 196 Lakin bə'zi türk tarixçiləri qeyd edirlər ki, Ağqoyunlular Qaraqoyunlu tayfaları kimi Səlcuqların yürüşlərindən çox əvvəl Azerbaycan və Anadoluya gəlib yerləşmişlər' 97 . Tədqiqatçıların verdiyi mə'lumata görə, Ağqoyunlular öncə Azərbaycanda yerləşmiş və sonralar (Monqol istilası zamanı) Anadoluya köç etmişlər 198 .
"fatehlərin bu yeni təbəqəsi tərəfindən müvəqqəti olaraq maskanlanmış olduğu üçün", Monqolların hakimiyyətinin zəifləməsindən sonra Ağqoyunlular Bayandur tayfası ətrafında birləşərək güclü tayfa birliyi yaratmağa müvəffəq olmuşlar. Ağqoyunlu tayfaları Azərbaycanın, Şərqi Anadolunun türkləşməsi və siyasi tarixində mühüm rol oynamışlar. Faruq Sümerin qeyd etdiyi kimi, Ağqoyunlular XV əsrdəki siyasi qələbələrilə hər tərəfdə çox mühüm rol oynamışlar 199 . Təsadüfi deyildir ki, Faruq Sumer Şərqi Anadolunun müasir türklərini qaraqoyunluların və ağqoyunluların varisləri kimi qiymətləndirir. 200
Iqtibas gətirilmiş mənbə və ədəbiyyat §1.
1. Bax: Qaşqari M.Divani Luqat-it Türk. V.Atalay tərcüməsi. -İstanbul, 1941, s. 411-415. [43-44]
2.
Bartold V.V. Turkmenı - Soçineniya, t. 5, - M, 1968, s. 572. 3.
Bartold V.V. Dvenadtsat lektsiy po istorii turetskix narodov sredney Azii, - Soç. t.5, s.72; yenə onun: Quzz, soç. t.5, yenə orada: s. 525; Tyurki (istoriko-etnoqrafıçeskiy obzor), soç. t. 5, s.585. 4.
Bax: Bartold V.V. Soç. t.5, s.572, 585. 5.
Qaşğari M. Göstərilən əsəri, c. 3, s. 415. 6.
Bartold V.V. Soç. t.5, s.525. 7.
Jirmunskiy V.M. Oquzskiy qeroiçeskiy epos i "Kniqa Korquta - Tyurkskiy qeroiçeskiy epos. - L. 1974, s. 524.
8.
Köprülü F. İlk mutasavviflar - İstanbul, 1979, s. 152. 9.
Gokyay O.S. Dedem Korkutun kitabı - İstanbul, 1973, s. XXXVI. 19 10. Sümer F. Oğuzlar, s. 51. 11.
133. 12.
Qaşğari M. Göstərilən əsəri, c. 3, s. 351. 13.
14.
Eremeev D.E. Etnoqenez turok. M., 1971, s. 74. 15.
Toğan Z.V. Umumi Türk tarihine giriş. c. 1, İstanbul, 1970, *. 187. 16.
Bartold V.V. Soç. t.5, s.572-575; Jirmunskiy V.M. Göstərilən əsəri, s.524. 17.
Anar. Dədə Qorqud dünyası - Dünya bir pəncərədir. Bakı, 1986, s. 154. 18.
Şaiq O. Göstərilən əsəri, s. XXXVI; Jirmunskiy V.M. Göstərilən əsəri, s.524. 19.
Fazlullah ibn-Ruzbixan Xunci. Göstərilən əsəri, giriş, s.5. 20.
Sümer F. Qaraqoyunlular - İslam ensiklopediyası, c. VI, 292; yenə onun: Qaraqoyunlular, c. I, s. 13. 21.
Çay Ə. Anadoluda türk damğası, s. 125. 22.
Turan O. Oniki Hayvanlı Türk takvimi - İstanbul, 1940, s. 85. [44-45]
23.
Esin E. Türk kosmolojisi (ilk devir üzerine araştırmalır) -Türk kültürü EL Kitabı, serri II, İstanbul, 1977, s. 10. 24.
Koşay H.Z. Doğu Anadolu mezarlarındakı koç ve heykelleri - Milletlerarası I Türk sanatları konqresi - Ankara, 1962, s. 257. 25.
Əfəndiyev R. Daşlar danışır. Bakı, 1980, s. 21,24. 26.
27.
Seyidov M. Opıt analiza etnonimov i toponimov Aqqoyunlu ı Qaraqoyunlu, ADU-nun Elmi əsərləri,Dil və ədəbiyyat seriyası, 1977, N 6, s. 23. 28.
Banq V. - Arat R. Oğuz Kağan Destanı - İstanbul, 1970, s.14; Şerbak A.M. Oquzname, M., 1959, s. 64; M.Seyidov.Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı, 1989, s.137, 138. 29.
Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. s.139. 30.
31.
Rza Nur. Türk tarixi. C.4, s. 237. Zeynaloğlu Cahangir. Muhtasar Azerbaysan tarihi-İstanbul, 1924, s. 73; Baharlı M.H. Azərbaycan - Bakı, 1921, s. 78; İbrahimov C. Qaraqoyunlu dövləti, s. 75; Sumbatzade A.S. Azerbaydjantsı - etnoqenez i formirovanie naroda, - Bakı, 1990, s. 179; İsmayılov M. Azərbaycan tarixi - Bakı, 1992, s. 133; Zaxoder B.N. İstoriya Vostoçnoqo srednevekoviya, - M., 1944, s. 143. 32.
Kırzıoğlu F. Dədə Qorqud. Oğuznamələri, I, s. 23. 33.
34.
Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, s. 13. 35.
Şükrullah. Göstərilən əsəri, s. 51. 36.
Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, s. 14. 37.
Çay Ə. Göstərilən əsəri, s. 126. 38.
Sümer F. Yıvə oğuz boyuna dair, s. 155-156. [45-46]
39.
Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, s. 14. Çay Ə. Göstərilən əsəri, s. 129. 40.
Minorsky V. The clan of the Qara-Qoyunlu rules. Fuad Köprülü Armağanı - İstanbul, 1953, s. 292. 41.
Minorski V. Karakoyunlu Cihan - Şah ve şiirleri. Çeviren. Mine Erol - Selcuk Araştırmaları dergisi, c. II, - Ankara, 1971, s. 155; yenə onun: Qaraqoyunlu hökmdarların sülaləsi, s. 294-295. 42.
Sümer F. Qaraqoyunlular. İslam ensiklopedisi, c. VI, s. 293; yenə onun: Qaraqoyunlular, c. I, s. 15. 43.
44.
Sümer F. Oğuzlar, s. 147. 45.
Boyle J.A. The Evolution of Iran as a National state. Çeviren B.U. Yurdadağ - Türk tarih Kurumu - Belleten, c. XXXIX, sayı 156, - Ankara, 1975, s. 652. 46.
Çay Ə. Göstərilən əsəri, s. 129. 47.
48.
Sümer F. Qaraqoyunlular. İslam ensiklopedisi, c. VI, s. 293. 49.
Yınanç M.X. Ağqoyunlular.İslam ensiklopedisi, c.I, s. 252. 50.
Kırzıoğlu F. Kars tarihi, c. I, s. 171,466. Yenə onun: Dədə Qorqud Oğuznamələri, s. 38, 42-44. 51.
Yınanç M.X. Ağqoyunlular.İslam ensiklopedisi, c.I, s. 251. 52.
Sümer F. Qaraqoyunlular. İslam ensiklopedisi, c. VI, s. 294. 53.
Kürün K. Göstərilən əsəri, s. 484. 54.
Devletşah Tezkiresi. Hazırlayan N.Lugal, c. III, - İstanbul, 1977, s. 256-257. 55.
Yınanç M.X. Ağqoyunlular.İslam ensiklopedisi, c.I, s. 252. Sümer F. Qaraqoyunlular. İslam ensiklopedisi, c. I, s. 35; Kırzıoğlu F. Dədə Qorqud Oğuznamələri, s. 38. 56.
Sümer F. Qaraqoyunlular. İslam ensiklopedisi, c. I, s. 35-36. 57.
Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|