Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu

 

51

sonra Osmanlı sultanının Qaramanı işğal etməsi üçün əlverişli məqam yarandı. Uzun Həsən yaranmış fürsətdən 

istifadə edərək İshaqı Qaraman taxtına yerləşdirsə də, son nəticədə, Osmanlı qoşunlarının köməyi ilə Pir Əhməd 

Qaraman taxtını ələ keçirdi

187

. İshaq kömək almaq üçün Uzun Həsənin yanına qaçdı. Lakin Cahanşahla həlledici 

döyüşə hazırlaşan Ağqoyunlu hökmdarı bu dəfə öz müttəfiqinə yardım edə bilmədi. Türk tarixçiləri e'tiraf 

edirlər ki, Asiyada, «Qaraman problemini» ən radikal şəkildə  qısa bir vaxtda həll edən Osmanlı dövləti 

Ağqoyunlu dövləti üçün həqiqətən bir təhlükə halını almışdı.

188

 

«Qaraman məsələsində» ilk müvəffəqiyyətsizliyə uğramış Ağqoyunlu hökmdarı Osmanlı Türkiyəsinin 

Şərqdəki müttəfıqləri ilə mübarizəyə girmişdi. O, 1464-1469-cu illər  ərzində ardıcıl olaraq böyük qələbələr 

qazandı. Uzun Həsən 1467-ci ilin noyabrında  Ərzincan yaxınlığında, Qaraqoyunlu Cahanşah üzərində parlaq 

qələbə qazandı. Bundan sonra Cahanşahın oğlu Həsənəlini də məğlub edən ağqoyunlular 1468-ci ilin baharında 

Kürdən cənubda olan bütün Azərbaycan  ərazilərini  ələ keçirirdilər

189

. Qaraqoyunlu dövləti süqut etdi. Onun 

yerində paytaxtı  Təbriz  şəhəri olan Ağqoyunlu dövləti yarandı. 1469-cu ilin əvvəllərində  Qızılağac və 

Mahmudabad yaxınlağında Uzun Həsən Teymuri hökmdanrı Əbu Səidin 27 minlik ordusunu darmadağm etdi. 

Teymurilər dövləti müvəqqəti olaraq ağqoyunlulardan asılı  vəziyyətə düşdü

190

. Beləliklə, az vaxt ərzində iki 

təhlükəli düşməni aradan qaldıran Uzun Həsən Kürdən cənubdakı Azərbaycan torpaqları (Ərdəbil mahalı istisna 

olunmaqla) Ermənistan,  İraq, Kürdüstan və bütün 

[125-126]

  Qərbi  İranı  əhatə edən geniş  əraziyə malik olan 

feodal imperiyasını yaratdı. Ağqoyunlu dövləti Orta Şərqdə mühüm hərbi-siyasi qüvvəyə çevrildi. Bu vaxtdan 

e'tibarən Ağqoyunlu-Osmanllı münasibətlərinin ikinci dövrü başlandı. 

Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərinin II dövründə Uzun Həsən Osmanlılara qarşı  hərbi ittifaq 

yaradılmasının  əsas təşkilatçısı idi. Bu vaxtdan Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı Türkiyəsinə qarşı 

münasibətlərinin xarakteri də  dəyişdi. XV əsrin 60-cı illərinin sonuna yaxm Osmanlı imperiyasına qarşı 

mübarizə Ağqoyunlu dövlətinin başlıca xarici siyasət məsələsinə çevrildi. Uzun Həsən Osmanlı dövlətini aradan 

qaldırmağa, bütün Kiçik Asiyanı  ələ keçirməyə, Avropa ölkələri ilə bilavasitə ticarət  əlaqələri yaratmağa 

çalışırdı.

191

 O, Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə hazırlaşır, fəal xarici siyasət yeridirdi. Yılmaz Öztuna 

yazır ki, Təbrızdə-Uzun Həsənin sarayında Osmanlı dövlətini Kiçik Asiyanın siyasi xəritəsindən yox etmək 

planı hazırlanırdı. Bu palana əsasən  İstanbul da daxil olmaqla Anadolu Ağqoyunlulara, bütün Rumeli isə 

Venetsiya və onun müttəfiqlərinə veriləcəkdi. Osmanlı dövləti məhv ediləcək, Uzun Həsən isə İstanbul taxtında 

oturacaqdı

192

. Müzəffər  Ərəndil də Osmanlı  ərazisinin Venetsiya ilə  Ağqoyunlular arasında bölüşdürülməsini 

nəzərdə tutan Təbriz planının olduğunu qeyd edir

193

. Beləliklə, Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin də  fəal 

qəsbkarhq planları vardı. O, Yaxın və Orta Şərqdə hegemonluq uğrunda Osmanlı sultanı ilə  fəal rəqabət 

aparırdı. 

Osmanlı Türkiyəsi ilə müharibənin labüd olduğunu anlamış Uzun Həsən toqquşmaya ciddi hazırlıq 

görürdü. Mənbələrin mə'lumatına görə, Ağqoyunlu hökmdarı osmanlılara qarşı müharibə üçün yalnız  İraqdan 

37 min əsgər səfərbər etmişdi

194

. Uzun Həsən osmanlıların taxt-tacdan məhrum etdiyi bütün Kiçik Asiya feodal 

hakimlərini də himayə edirdi. Qaraman şahzadələri,  İsfəndiyar oğlu Qızıl  Əhməd bəy, Zülqədəroğulları  və 

başqa keçmiş Kiçik Asiya hakimləri Ağqoyunlu sarayına sığmmışdılar. Onlar daim Uzun Həsəni 

[126-127]

 

osmanlılara qarşı müharıbəyə  təhrik edir və yenidən öz torpaqlarına yiyələnmək arzusu ilə yaşayırdılar

195

. 

İsmayıl Haqqı Uzunçarşılı qeyd edir ki, bu hər iki dövlət arasındakı münasibəti gərginləşdirdi

196

. 

Uzun Həsənin apardığı aramsız müharibələr, onun Yaxın və Orta Şərqdə, Avropada istedadlı bir 

sərkərdə kimi məşhurlaşması da II Mehmedi təşvişə salmışdı. Ağqoyunlu hökmdarının hərbi uğurları 

(Qaraqoyunlu dövlətini aradan qaldırması, Teymuri Əbu-Səid qonşularının darmadağm olunması, Misirlə, gürcü 

knayzları ilə müharibələrdə  qələbələr) Osmanlı sultanını narahat etməyə bilməzdi. S.Tansel qeyd edir ki, 

dövrünün böyuk sərkərdələrindən biri olan fateh ləğəbi qazanmış sultan II Mehmed Ağqoyunlu hökmdarı ilə üz-

üzə gəlməkdən çəkinirdi

197

. Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərindən bəhs edən mənbələrdə Uzun Həsən Osmanlı 

Türkiyəsinin qüdrətli rəqibi kimi qiymətləndirilir və o, Əmir Teymurla müqayisə olunur.

198

 Bəkir Sidqi Baykal 

XV-XVI  əsrlərdə Osmanlıların Asiya və Avropadakı düşmənlərini müqayisə edərək belə bir qənaətə  gəlir ki, 

Şərqdəki rəqiblər Osmanlı Türkiyəsi üçün daha qorxulu olmuşdur.  Şərqdəki üç təhlükə Teymurun, Uzun 

Həsənin və Şah İsmayılın hərbi qüvvələri Osmanlı dövlətini aradan qaldırmaq, onu kiçik bir bəylik səviyyəsinə 

salmaq iqtidarında idi

199

. Bu fıkir  İsmayıl Haqqı Uzunçarşılı tərəfindən müdafıə olunur

200

. Yılmaz Öztuna isə 

Fateh sultan Mehmedlə müharibə  vəziyyətində olmuş 20-yə  qədər dövlətdən  ən qüvvətlisinin Ağqoyunlular 

olduğunu qeyd edir

201

. Təbiidir ki, türk tarixçiləri Osmanlı dövlətinin qəsbkar siyasətini örtbasdır etməyə çalışır 

və onu yalnız özünü müdafıə edən dövlət kimi qələmə verirlər. Lakin II Mehmedin qələbələrini,  şəxsiyyətini 

mədh edən, onun rəqiblərinin uğurlarını isə kiçildən, qələbələrinə göz yuman türk tədqiqatçılarının 

ağqoyunluların qüdrətli siyasi qüvvə olduğunu göstərməyə  məcbur olması  təsadüfı deyildi. Bə'zi türk 

tarixçilərinin yazdığına görə, Uzun Həsən özünü Əmir Teymurun xələfı hesab edirdi

202

. Topqapı sarayında 

saxlanılan 

[127-128]

 bir məktubun müəllifi isə 9 bənddə Uzun Həsəni Teymurla müqayisə edir və Ağqoyunlu 

hökmdarının Teymurdan da üstün olduğu göstərilir.

203

 Uzun Həsən Avropa mənbələrində  də Teymura 

bənzədilir, bə'zən isə ikinci Teymur adlandırılır

204

. 

---