NəSĠman yaqublu

271,  272,  278,  273,  274,  287,  290,  291,  288,  316,  335,  336,  337,  338,  342,  340, 
341, 346, 377, 378, 152, 138, 211, 251, 300) 
Azərbaycan legionerlərinin əllinci illərdəki fəaliyyətinə geniş yer ayırmaqda 
məqsəd, bu dövrdə keçirilən konfransları, yığıncaqları, tədbirləri sistemləşdirmək, 
Azərbaycan istiqlal  mübarizəsinin tərkib  hissəsi olaraq    araşdırmaqdır.  Bu illərdə 
keçmiş mühacir və legionerlərin fəallığı ilə keçirilən Münhen, Visbaden, Ştarnberq 
konfransları materiallarının hərtərəfli təhlili vardır. 
Bundan  əlavə,  Azərbaycan  Respublikası  Dövlət  Arxivinin  incəsənət  və 
ədəbiyyat  bölməsində  maraqlı  sənədlər  mühafizə  olunur.  Bu  arxivdə  C. 
Hacıbəyliyə, Yusif İsmayılzadəyə (fond 661) və Ramiz Abutalıbova (fond 648) aid  
fondlarda bilavasitə legionerlərlə bağlı çoxlu sənədlər vardır. (80, 81) 
Mövzumuzla  bağlı  Azərbaycan  Respublikası  Dövlət  Siyasi  Partiyalar  və 
İctimai Hərəkatlar Arxivində ciddi materialar mühafizə olunur. (26, 27, 28, 34 və 
s.)  Bu  materiallarda  müharibəyə  və  sovet  dövlətinin  yanlış  hərbi  siyasətinə  aid 
məlumatlar  çoxluq  təşkil  edir.  Bununla  əlaqədar  Rusiya  dövlətindəki  müəyyən 
arxiv sənədlərinə də diqqət yetirmişik (247, 332, 373, 374). 
Bundan əlavə, YUNESKO-nun Azərbaycan təmsilçisi Ramiz Abutalıbovun 
şəxsi  arxivindəki  materiallar  böyük  maraq  doğurur.  Həmin  sənədlərdə  Ə. 
Fətəlibəylinin  şəxsi  gündəlikləri,  yazıları,  qeydləri  tədqiqatımızda  geniş 
öyrənilmişdir. R. Abutalıbovun şəxsi arxivindəki Ə. Düdənginskiyə aid məktublar 
da maraqlı və tədqiq olunasıdır. 
Ə.  Fətəlibəylinin  yaxın  qohumu  A.  Tahirlinin  şəxsi  arxivində  də 
Azərbaycan  legionerləri  ilə  bağlı  dəyərli  sənədlər  vardır  və  həmin  yazılar  da 
tədqiqatımızda öz əksini tapmışdır. 
Dissertasiyanın  hazırlanmasında  müxtəlif  mənbələrdən  istifadə  edilmişdir. 
Bu mənbələri beş qrupa bölmək olar: 
Birinci  qrupa  1988-ci  ildən  başlayaraq  Azərbaycanda  nəşr  edilməyə 
başlayan qəzetlərdə, jurnallarda  və  başqa  kitablardakı  məlumatlar, rəsmi sənədlər 
və  xatirələr  daxildir.  Bu  mənada  dissertasiyanın  hazırlanmasında  “Odlar  yurdu”, 
“Azadlıq”,  “Aydınlıq”,  “Yeni  Müsavat”,  “Üç  nöqtə”,  “Ekspress”  qəzetindəki 
materiallardan geniş istifadə edilmişdir. 
İkinci  qrupa  aid  sənədlərə  Sovet  İttifaqında  sırf  ideoloji  zəmində  nəşr 
edilmiş kitablar, tədqiqatlar aiddir. 
Üçüncü  qrupa  aid  sənədlər  Almaniya,  Türkiyə,  Rusiya  və  digər  Avropa 
ölkələrində çap edilmişdir. Tədqiqat işində bu ölkələrdə nəşr olunmuş qəzet, jurnal, 
kitab, məcmuə və digər sənədlərdən geniş şəkildə istifadə edilmişdir. 
Dördüncü qrupa aid sənədlərə legionerlərin həyat və fəaliyyəti ilə bağlı olan 
şəxsi arxiv materiallarını aid etmək mümkündür. 
Beşinci  qrupa  aid  sənədlərə  isə  arxiv  materialları  –  Azərbaycan 
Respublikasının  Dövlət  Arxivinin  (ARDA)  və  Azərbaycan  Respublikası  Dövlət 

---

Siyasi  Partiyalar  və  İctimai  Hərəkatlar  Arxivinin  (ARDSPİHA)  fondlarındakı 
materiallar, ayrı-ayrı nəşriyyatlarda çap olunan elmi-tarixi kitablar daxildir. 
Kitabda  Azərbaycan  legionerlərinin  XX  əsr  Azərbaycan  tarixindəki 
mövqeyi  ilk  dəfə  olaraq  xüsusi,  elmi  mövqedən  tədqiq  olunur.  Azərbaycan 
legionerlərinin ilkin fəaliyyət dövründən başlayaraq, İkinci Dünya müharibəsindən 
sonrakı mübarizəsi ardıcıl olaraq dəqiq və sistemli şəkildə araşdırılır. 
Bundan  əlavə  Azərbaycan-Türkiyə,  Azərbaycan-Almaniya  əlaqələrinin 
müəyyən çalarlarına toxunulur. 
Tədqiqat işinin elmi yeniliyi məhz problemin özünün qoyuluşu ilə müəyyən 
olunur və əsasən aşağıdakı müddəalarda öz əksini tapır: 
-Azərbaycan  legionerlərinin  fəaliyyəti  ilə  bağlı  ayrı-ayrı  məqalələr  yazılsa 
da, onların həyatı, mübarizəsi və çalışmaları indiyədək ciddi, sistemli, monoqrafik 
şəkildə araşdırılmışdır; 
-Kitabda  Azərbaycan  legionerlərinin  hərbi,  siyasi  və  mətbu  çalışmalarını 
əks etdirən ən mühüm mənbə və qaynaqlara istinad edilmiş, onların ictimai-siyasi 
fəaliyyəti dövrün ümumi mənzərəsi fonunda araşdırılmışdır; 
-Tədqiq  olunan  problemə  yeni  tarixi,  siyasi,  hərbi  kontekstdən  yanaşılmış, 
sovet  dövrünün  kök  salmış  ideoloji bağlılığından  və  prinsiplərindən  azad  olmağa 
cəhd göstərilmişdir; 
-İkinci  Dünya  müharibəsinin  başlanması  səbəblərinin  yeni  və  əsaslı 
mənbələrlə açıqlanmasına xüsusi diqqət yetirilmişdir; 
-Tədqiqat  işində  Azərbaycan  legionerlərinin  fəaliyyətinin  real  mənzərəsini 
yaratmağa  kömək  edən  çoxlu  sayda  sənəd  və  materiallar  ilk  dəfə  olaraq  elmi 
dövriyyəyə daxil edilmiş, elmi-tarixi problemin həllinə kömək edən yeni ədəbiyyat 
və mənbələr tədqiqata cəlb edilmişdir; 
-Kitabın  materialları  və  nəticələri  XX  əsr  Azərbaycan  tarixinin  daha 
dərindən  öyrənilməsində,  mühacirət  irsinin  və  mətbuat  tarixinin  araşdırılmasında, 
Azərbaycan diasporunun fəaliyyətinin tədqiqində, eləcə də təbliğat və təhsil işində 
istifadə oluna bilər; 
-Tədqiqatdan alınan  nəticələr  Azərbaycanın XX əsr tarixinin işlənməsində, 
ümumiləşdirici  əsərlər  yazılmasında,  təhsil  işində,  o  sıradan  ali  məktəblərdə 
Azərbaycan tarixinin tədqiqində xüsusi kursların keçirilməsində mühüm mənbədir. 
Kitab  giriş,  on  dörd  fəsil,  nəticə  və  istifadə  olunmuş  ədəbiyyatların 
siyahıısndan  ibarətdir.  Girişdə  mövzunun  elmi  aktuallığı  və  əhəmiyyəti 
əsaslandırılmış,  problemin  öyrənilmə  səviyyəsi  geniş  şərh  edilmişdir. 
Dissertasiyanın  on  dörd  fəslində  araşdırılan  problem  geniş  tədqiq  olunmuşdur. 
Nəticədə  XX  əsr  tarixində  Azərbaycan  legionerlərinin  tarixi  mövqeyi 
əsaslandırılmışdır. 
Tədqiqatımızda  araşdırılan  tarixin  bəzi  məqamlarını  aydınlaşdırmaq 
məqsədi ilə təcrübəli alimlərlə, tədqiqatçılarla məsləhətləşmələr də aparılmışdır. 

---