NəSĠman yaqublu

Tanınmış  mühacir  C.  Hacıbəyli  də  millətçi  rusların  “Rusiyanın  azadlığı 
uğrunda  Mübarizə  İttifaqı”nın  orqanı  olan  “Rus  demokratı”  jurnalındakı 
məqalələrə  məntiqli  yazılarla  cavab  verir,  onların  “Stalinin  hesabına  Rusiyada 
yaxud  SSRİ-də  milli  məsələ  qalmayıb,  vahid  “milli  kompleks”  formalaşmışdır” 
fikrini kəskin tənqid edirdi. (243, s. 2-3) 
Mühacir  rusların  şovinist  mövqelərinə  qarşı  Ə.  Fətəlibəyli  də  kəskin 
yazılarla çıxış edirdi. O, göstərirdi ki, rus mühacirlərinin apardığı mübarizə rusların 
və  Rusiyanın  əleyhinə  çevrilməklə  nəticələnməməlidir.  Bu  halda  o,  yazırdı:  “Biz 
vahid antibolşevik cəbhəyə qarşı vahid demokratik cəbhə yaratmalıyıq”. (361, s. 6) 
Əllinci  illərdə  Azərbaycan  legionerlərinin  fəaliyyətində  bir  mühüm 
istiqamət  də  onların  müxtəlif  təşkilatlar  və  cəmiyyətlər  yaratması  idi.  Belə  ki, 
Türkiyədə-Ankarada  mühacir  və  legionerlərin  fəallığı  ilə  “Azərbaycan  Patriotlar 
Cəmiyyəti” yaradıldı. Cəmiyyətin yaradıcıları Əhməd Ulusoy, Çingiz Göygöl, Əli 
Taşkənt, Hidayət Turanlı və başqaları idi. (224, s.62) 
Eyni  vaxtda  yalnız  əsgər  və  legionerləri  birləşdirən  “Cəbhəçilər  İttifaqı” 
yaradıldı. Təşkilat qısaca olaraq belə adlanırdı: “Azərər”. (224, s. 62) 
Legionerlərin  bir  araya  gəlməsində  və  problemlərinin  həllində  göstərilən 
cəhdlərdən  biri  də  dini  əsaslarla  “İslam”  müsəlman  cəmiyyətinin  yaradılması  idi. 
Belə ki, 1953-cü ilin martın 1-də Münhendə Lyudvisfolda Sovet İttifaqından olan 
müsəlman  mühacirləri  (eləcə  də  legionerlərin)  nümayəndələrinin  iştirakı  ilə 
qurultay  keçirildi.  Qurultayda  “İslam”  müsəlman  cəmiyyətinin  yaradılması  və  bu 
cəmiyyətin  bilavasitə  dağınıq  vəziyyətdə  olan  qaçqın  müsəlmanları  birləşdirməsi 
vəzifəsi irəli sürüldü. Cəmiyyətin İdarə Heyətinin sədri İbrahim Hacıoğlu seçildi. 
(227, s. 31) 
Əllinci iliərdə mühacir və legioner qruplarının yaratdığı daha bir dərnək də 
fəaliyyətə  başladı:  “Azəri  Qardaşları  Yardımlaşma  Dərnəyi”.  Türkiyədə  - 
İstanbulda  fəaliyyət  göstərən  bu  dərnəyin  1952-ci  il  dekabrın  28-də  konfransı 
keçirildi və aşağıdakı tərkibdə rəhbərlik seçildi: Başqan - Məhəmməd Sadiq Aran; 
başqan vəkili - İdris Yaybulaq; baş katib - Ələkbər Fərhadlı; Xəzinədar və mühasib 
- Səməd Göyçay; üzvlər - 1) Əflan Muğan; 2) Şəfiqə Kaspirallı; 3) Səlim Bədəl; 4) 
Həsən İsmayıl. (3, s. 35). 
Qeyd  edək  ki,  İkinci  Dünya  hərbindən  sonra  legionerlərdən  bir  qrupu  da 
Amerikada  məskunlaşdı.  Amerikaya  gedən  azərbaycanlı  legionerlər  əsasən  Nyu-
Yorkun 40 km-də yerləşən Nevada şəhərində yaşayırdılar. Legionerlərdən Əhməd 
İbrahim, Hidayət İsrafil (albay İsrafil bəyin qardaşı), Ənvər Soltan, Oğuz Odər və 
başqalarının  təşəbbüsü  ilə  burada  əvvəlcə  “Azərbaycan  İslam  və  Xariciyyə 
Cəmiyyəti”  yaradıldı.  Sonradan  isə  bu  cəmiyyətin  adı  dəyişdirilərək  “Amerikada 
Azərbaycan Kültür Cəmiyyəti” adlandırıldı. Cəmiyyətin başqanı vəzifəsinə Əhməd 
İbrahim seçildi. (18, s. 8-10) 
Qeyd edək ki, 1950-ci ilin iyul ayının 8-də Almaniyanın Münhen şəhərində 
“Amerikan Komitəsi” tərəfindən yaradılan “SSRİ-ni Öyrənmə İnstitutu” fəaliyyətə 

---

başladı.  Keçmiş  legionerlərin  və  eləcə  də  mühacirlərin  bəziləri  buraya  işə  cəlb 
edildilər.  İnstitut  Sovetlər  Birliyini  tərk  edən  və  Sovetlər  haqqında  elmi 
araşdırmalar aparan sərbəst elm adamlarının təşkilatı olaraq da fəaliyyət göstərirdi. 
Bu  araşdırmalarda  məqsəd  Sovetlər  Birliyi  haqqındakı  bilgisizliyi  aradan 
qaldırmaq  və  Sovetlər  Birliyi  ilə  bağlı  məsələlər  haqqında  demokratik  dünyaya 
məlumat vermək idi. 
İnstitutun başlıca fəaliyyət istiqaməti belə  müəyyənləşirdi: SSRİ-nin xarici 
siyasətini, iqtisadiyyatını, coğrafiyasını, xalqların yaşayış tərzini, Sovet ordusunun 
təşkilini,  komanda  heyətinin  silah  növlərini,  topoqraf  və  hərbi  xəritələrini, 
sərhədlərini öyrənməkdən ibarətdir. Kommunist Partiyasının üzvü olmayan və bu 
partiyaya  meyl  göstərməmək  şərti  ilə  milli  və  siyasi  mənsubiyyətindən  asılı 
olmayaraq hər bir elm adamı İnstitutda fəaliyyət göstərə bilərdi. 
Azərbaycanlı  mühacir  və  legionerlərdən  olan  Mirzə  Bala  Məmmədzadə, 
Məhəmməd  Əmircan,  Süleyman  Təkinər,  Rza  Bayram  və  başqaları  da  burada 
çalışırdılar. 
İnstitut  Sovetlər  Birliyinə  aid  olan  kitablar,  dərgilər,  bülletenlər  də  nəşr 
edirdi. İnstitutun nəşr etdiyi “Dərgi” jurnalının məsul müdiri Mustafa Kamal, Yazı 
işləri müdiri isə azərbaycanlı Məhəmməd Əmircan idi. 
Qeyd  edək  ki,  mühacir  və  legionerlərin  əllinci  illərdəki  bu  fəallığı  Sovet 
dövlətini  ciddi  narahat  etməyə  başladı.  Belə  ki,  Sovet  dövləti  həmin  dövrdə 
kommunist  ideologiyasına  qarşı  mübarizə  aparanları  sıradan  çıxarmağa  dəfələrlə 
cəhdlər  göstərdi.  Bu  əməliyyatların  həyata  keçirilməsində  böyük  təcrübəsi  olan, 
geniş  şəbəkəli  “KQB”  -  (“DTK”)  əsas  rol  oynayırdı.  Bu  qurum  1917-ci  ilin 
dekabrında  yaradılmış  (282,  s.4)  və  daha  çox  “daxili  düşmən”  axtarmağa  (283, 
s.104) meylli idi. 
Məhz  həmin  təşkilatın  fəallığı  ilə  1954-cü  ilin  noyabrın  20-də  “Azadlıq” 
radiosunun “Azərbaycan” redaksiyasının baş redaktoru Ə. Fətəlibəyli-Düdənginski 
Münhenin “Alpenplate-6” meydanındakı bir mənzildə qətlə yetirildi. (381) 
Qeyd  edək  ki,  mayor  Ə.  Fətəlibəyli  Düdənginskinin  qətli  ilə  bağlı 
Almaniyada nəşr edilən “Abendzeytunq” (381) “Der Stern” (389) və “Kuik” (399) 
qəzetlərində geniş məlumatlar verildi. Törədilmiş qətlin səbəbi açıqlandıqda bütün 
Almaniya,  eləcə  də  qərb  ictimaiyyəti  sifarişli  bir  ölümün  baş  verdiyini  anladılar. 
Münhendə nəşr edilən “Abendzeytunq” qəzeti yazırdı: “1954-cü il noyabrın 22-də 
bazar ertəsi günü Münhenin Alpenplate-6 meydanında Mikayıl İsmayılovun meyiti 
tapıldı.  Meyit  basdırıldıqdan  sonra  məlum  oldu  ki,  əslində  öldürülən  Azadlıq 
radiosunun nüfuzlu işçisi  Fətəlibəyli imiş.  Cani isə  Mikayıl İsmayılovdur.  Ancaq 
hələ  noyabrın  26-da  dəfn  günü  Azadlıq  radiosuna  belə  bir  xəbər  çatdı  ki, 
Fətəlibəyli  İsmayılovu  özünümüdafiə  zamanı  öldürübmüş.  Bu  xəbərin  kim 
tərəfindən verildiyi məlum olmadı. Ancaq şənbə günü noyabrın 28-də, bir həftədən 
bəri işə çıxmayan Fətəlibəylinin cani deyil, öldürülən olduğu məlum oldu. Bu, heç 
bir axtarışın nəticəsi deyildi.  Sadəcə olaraq Azərbaycan redaksiyasının üzvləri bu 

---