Nizami adina əDƏBİyyat institutu

Çağdaş Azərbaycan postmodern romanı 
 
 
63 
Ədəbiyyatşünaslıqda  süjet  məsələləri  ciddi  mübahisə-
lər  doğurmuşdur.  İ. Erenburq  «süjetli  romanlar  artıq  öz 
dövrünü yaşamışdır. İndi oçerklə roman arasındakı sərhəd 
götürülmüşdür.  Bunun  nəticəsində  yeni  janr  yaranmış-
dır» 
34
 fikri ilə romanda baş verən yeniliklərə diqqət yetir-
məyə çağırırdı. Əsərdə süjetsizliyi, N. Aseyev faktlara ya-
zarın passiv münasibəti ilə əlaqələndirirdi. 
Romanda süjet və fabula davamlı əlaqə üçün hadisələ-
rin əsasıdır ki, romanın janr formalarının sabitliyinə gətirib 
çıxarır. A.Y. Esalnek haqlı olaraq, süjet konstruksiyasının 
davamlıq əlamətlərini roman əlamətlərinə aid edir və qeyd 
edir  ki,  «bu  sabitlik  romanın  zənginləşmiş  süjet  növünə 
cəlb edir ki, öz diqqətini bir və ya iki qəhrəmanın hərəkət-
ləri  ətrafında  mərkəzləşdirir,  səbəb  isə  -  onun  inkişafında 
zaman  ardıcıllığı,  yəni epizodik  hadisələrin   dəyişməsinə, 
başlıcası isə az-çox təcrid olunmuş inkişafıdır» 
35
. 
Postmodern  romanda  süjetin  olub-olmaması  məsələsi 
tədqiqatçılar tərəfindən mübahisəyə səbəb olmuşdur. Post-
modern  romanda  süjet  modelləşdirilmiş  xarakter  daşıyır, 
xaos prinsipi əsasında və çox vaxt oyun şəklində qurulur, 
müxtəlif süjet xətlərinin mövcudluğu ilə səciyyələnir, süjet 
təqlidi və «köçəri» (gəzəri) süjetlərə müraciət edir. 
Modelləşdirilmiş süjet başqa tip süjetlərdən seçilir. Bə-
dii əsər oxucunun gözü önündə «təkrar oynamaq» modeli 
kimi  qəbul  edilir.  Eyni  bir  hadisə  müxtəlif  variantlarda 
mövcuddur. Hətta oxucu özü-özünə sual verir ki, «əslində 
bəs necə olmuşdur?» Qeyd etmək lazımdır ki, modelləşdi-
                                                 
34
 Первый Всесоюзный съезд советских писателей. (стенографи-
ческий отчет). М., 1934. С. 184-186; 
35
 Эсалнек А.Я. Своеобразие романа как жанра. – М., 1978. С. 36. 

---

S
S
a
a
l
l
i
i
d
d
ə
ə
 
 
Ş
Ş
ə
ə
r
r
i
i
f
f
o
o
v
v
a
a
 
 
 
 
64 
rilmiş  süjet  xətti  postmodernizm  üçün  səciyyəvi  xarakter 
daşıyır. 
Modelləşdirilmiş  süjet  xəttini  Anarın  «Ağ  qoç,  qara 
qoç»  romanında  müşahidə  edirik.  Anarın  «Ağ  qoç,  qara 
qoç»  romanında  modelləşdirilmiş  süjet  xətti  fantastik  və 
alleqorik formada Azərbaycanın üç müxtəlif yol ilə inkişaf 
perspektivlərinin  açıqlanmasıdır.  Roman  müəllif  tərəfin-
dən «utopik və antiutopik nağıllar» adlandırılmışdır. Nağıl 
süjeti  isə  əsərdə  təkrarlanmayır,  postmodern  ədəbiyyata 
xas olan modelləşdirilmiş süjet xətti özünü göstərir. Əsər-
də  Azərbaycanın  sırf  islamçı,  rus  kommunist  və  ya  qərb 
dəyərlərinə söykənərək gələcəyə addımlamasının müxtəlif 
nəticələri göstərilir. Bu üç yol arasında mövcud fərqlər və 
eyniliklər  oxuculara  çatdırılır.  Məhz  romanda  təsvir  olu-
nan  bu  üç  zonadakı  dəyişikliklər  oxucunu  «hadisələr  bəs 
necə  olmuşdur?»  kimi  düşünməyə  vadar  edir.  Hadisələrə 
nəzər salan oxucu, onlar arasındakı dəyişiklikləri həm gə-
ləcəkdə  baş  verə  biləcək  hadisələr  kimi,  həm  də  real 
gerçəklik kimi qəbul edir. 
Modelləşdirilmiş  süjet  xəttini  yazar  Şərif  Ağayarın 
«Haramı»  romanında  müşahidə  etmək  olur.  Romanın  üç 
süjet xətti ilə inkişaf etdiyini görürük: əsərin əsas hadisələ-
rini  əks  etdirən  mətn  (Rüstəmin  Haramı  ilə  bağlı  həyatı), 
on  iki  əhvalat  (Səməndərin  qoçaqlıqlarını  əks  etdirən  əh-
valatlar)  və  yeddi  günü  təsvir  edən  gündəlik  (Rüstəmin 
gündəliyi). Təsvir edilən bu hadisələrin iki üslubda (bədii 
və publisistik) qələmə alınması romanın üslub qarışıqlığın-
dan danışmağa əsas verir. Detektiv xətt və pornoqrafik ele-
mentlərdən xali olmayan roman müxtəlif üslubların birləş-
məsi kimi ənənəvi romanlardan fərqlənir. Rəqəmlərin mə-

---

Çağdaş Azərbaycan postmodern romanı 
 
 
65 
na daşıdığı bu əsərdə hadisələr bədii, gündəliklər isə publi-
sistik üslubda Rüstəmin dilindən nəql edilirlər. 
Postmodern  romanlarda  süjet  çox  vaxt  xaos  prinsipi 
əsasında  qurulur,  o  cümlədən  müxtəlif  süjet  xətlərinin  və 
epizodların  xaotik  qarışıqlığı  vasitəsi  ilə.  Eyni  zamanda, 
postmodern roman ənənəvi romandan fərqli olaraq süjetin 
kollaj və  montaj prinsipləri əsasında formalaşdırılması ilə 
seçilir. 
Məsələn, Nərmin Kamalın modelləşdirilmiş süjet xətti-
nin  bəzi  əlamətlərini  özündə  əks  etdirən  «Aç,  mənəm» 
əsərində  müxtəlif  süjet  xətləri  bir  biri  ilə  qarışır.  Yazar 
qəhrəman haqqında əsərin ön sözündə oxucusuna məlumat 
verir: «Darıxmaq hekayəsinin sonunda isə elə təsəvvür ya-
ranır  ki,  bütün  bu  hekayələri  qəhrəmanın  fotosuna  baxan 
ayrı-ayrı adamlar deyil, romanın qəhrəmanı olan Azərbay-
canın  özü  danışır...»  Azərbaycanın  keçmişi  barəsində  he-
kayət  («Ayrılmaq»,  «Darıxmaq»,  «Öldürmək»,  «Gəz-
mək»,  «Atmaq»,  «Qurtulmaq»)  və  qəhrəman  ətrafında 
(Azərbaycan) olan nizamsızlıq qarışıq əsərin süjet xətlərin-
də özünü göstərir. Romanın süjet xətləri hekayələrdən he-
kayələrə inkişaf edir. 
Şəmil Sadiqin  «OdƏrlər»  romanında  fabula  Odərlərin 
Şuşaya yürüşü və Dədə Əfəndinin altı söhbəti əsasında in-
kişaf edir. Hadisələr pərakəndəlik xarakteri daşısa da, bə-
zən  bir-biri  ilə  əlaqəli  olmasalar  da  romanın  əsas  ideyası 
ilə  süjet  xətlərinə  birləşdirilirlər.  Şəmil  Sadiqin  «OdƏr-
lər»inin  süjeti  montaj  əsasında  formalaşdırılmışdır.  «Od-
Ərlər» romanında tez-tez bir süjet xəttinə aid epizod digər 
süjet xəttinə aid epizod çərçivəsində verilir. Şəmil Sadiqin 
«OdƏrlər» romanında müxtəlif epizodların və süjet xətlə-
rinin  bir-birinə  xaotik  qarışması  özünü  aydın  şəkildə  gös-

---