Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi indd

1-vazifasi
– individuallararo – kishilar o‘rtasidagi muloqot vosita-
sidir. Ushbu holatda nutq og‘zaki nutq – monolog, dialog, bir nechta 
odamlar suhbati sifatida chiqadi.
2-vazifasi
– ichki individual – bu yerda nutq ko‘plab ruhiy jarayon-
larni (fikrlash, diqqat-e’tibor, xotira, tasavvur va boshq.) aniq-tiniq 
anglash darajasiga ko‘targani hamda shaxsga ruhiy jarayonlarni tar-
tibga solish va nazorat qilish imkonini bergani holda ularni amalga 
oshirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. 
3-vazifasi
– umuminsoniy – bu o‘rinda nutq alohida bir odamga 
umuminsoniy ijtimoiy-tarixiy tajriba xazinasidan axborot olish im-
konini beradi. Ushbu holatda u grafik ramzlar va belgilarda moddiy-
lashtirilgan yozma nutqdir.
Ta’lim muassasalarida o‘qitish ikki shaklda amalga oshiriladi: 
a) erkin nutqiy muloqotda; b) maxsus mashg‘ulotlarda. 
Dialog 
ko‘proq erkin nutqiy muloqotda paydo bo‘ladi va u bolalar lug‘atini 
boyitishning talaffuzga oid grammatik ko‘nikmalarini tabiiy ravishda 
rivojlantirish bazasi, ravon nutq ko‘nikmalariga ega bo‘lish bazasi 
hisoblanadi. Dialog maxsus mashg‘ulotlarda o‘qitiladi (oyiga 1–2 ta 
mashg‘ulot); Ta’lim muassasalarida bo‘lib turgan vaqti mobaynida 
bola erkin muloqotda pedagog va boshqa bolalar bilan muloqotga 

---

111
kirishadi. Uyda esa kattalar bola bilan turli mavzularda dialogga 
kirishishlari lozim. Dialogik nutqni (yoki og‘zaki nutqni) o‘rgatish 
odatda suhbat shaklida, ya’ni kattalar bilan bola o‘rtasida hamda bo-
lalarning o‘zlari o‘rtasida fikr almashish shaklida ro‘y beradi.
 
Dialogik ravon nutqni rivojlantirishga doir maxsus mashg‘ulotlar 
suhbat metodi (suhbat) va imitatsiya metodi asosida o‘tkaziladi. Maz-
kur metodlar ko‘pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:
Tayyorgarlik suhbati (so‘zlashish) usullari;
Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish). 
Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud:
To‘g‘ridan-to‘g‘ri bolalarni suhbatlashishga, ya’ni suhbatdoshi 
so‘zlarini bo‘lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kut-
gani holda o‘zini tutib turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so‘zlash;
Yo‘ldosh – talaffuz va grammatik ko‘nikmalarni mashq qilish, 
ma’lum so‘zlar ma’nosini aniqlashtirish. 
Suhbat jarayonida tarbiyachi savollar, topishmoqlar, badiiy so‘z 
kabi turli usullardan foydalanadi. Bu usullarning barchasi suhbat pay-
tida bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini yo‘naltirish, nutqiy muloqotni 
ta’minlash, bolalar fikrlarini, ularning diqqat-e’tiborlarini, xotiralari
-
ni, emotsiyalarini faollashtirishga yordam beradi.