158
sonning birgalikdagi mehnat faoliyati mobaynida paydo bo‘ladigan
va rivojlanadigan fikrlash uni o‘rab turgan borliq aksi hisoblanadi.
Tilning fikrlash bilan mustahkam uzviy bog‘liqligi kishilarning ish
-
lab
chiqarish faoliyati, fikr almashish va birgalikda harakat qilish
zarurati tufayli yuz beradi. Garchi til va fikrlash bir-birisiz mavjud
bo‘lolmasa-da, ular aynan bir hodisaga taalluqli emas.
Maktabgacha yoshdagi katta bolalar nutqini rivojlantirishda-
gi asosiy natijalar muloqot sohasidagi chuqur o‘zgarishlar bilan
bog‘liqdir. Tengdoshlar bilan muloqot qilish birinchi o‘ringa o‘tadi.
Bola o‘z tengdoshini kattalardan afzal ko‘ra boshlaydi. O‘yin jara-
yonidagi o‘rtog‘iga qaratilgan nutq kattalar bilan bo‘lgan
muloqotga
qaraganda ancha mazmunliroq bo‘la boshlaydi. Sherik bilan dialog
- muvofiqlashtirilgan predmetli va nutqiy faoliyat tusiga ega bo‘ladi.
Bolalar endi qo‘shnilari e’tiborini jalb qila oladilar, o‘zlari
ham uning
ishlari va bildirgan fikrlari bilan qiziqadilar.
Maktabgacha yoshdagi katta bola uchun nutq obyektiv aloqalar-
ning o‘ziga xos sohasi sifatida namoyon bo‘ladi, u bularni so‘z, to-
vush, qofiyalar va fikrlar bilan anglaydi.
Maktabgacha yoshdagi katta bolalar nutqi vazifalari turli-
cha. Nutqdan atrofdagilar bilan aloqa o‘rnatishda, o‘ziga, o‘z
ishlariga va kechinmalariga
diqqatni jalb qilishda, bir-birini
o‘zaro tushunishda,
sherik xulqiga, uning fikri va hissiyotlariga
ta’sir ko‘rsatishda, o‘z faoliyatini tashkil etishda, o‘yindagi o‘z
o‘rtog‘ining harakatlarini muvofiqlashtirishda foydalaniladi. Nutq
atrof-muhit
haqidagi muhim bilim manbai, tabiat, narsalar va
odamlar dunyosi haqidagi tasavvurlarni qayd etish vositasi,
bilish
faoliyati vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
O‘zining amaliy, bilish va shaxsiy ehtiyojlarini qondirish uchun
bola mavjud barcha vositalardan, vaziyatdan kelib chiqib beixtiyor
bildirilgan fikrlardan, nonutqiy vositalardan (imo-ishoralar, yuz ifo
-
dasi, harakat) va matnli nutqdan (foydalanilgan vositalar asosida tu-
shunarli bo‘lgan) foydalanadi.
Nutqning barcha turlari va shakllari til shaxsining takrorlanmas
individual qiyofasini yaratgan holda o‘zaro hamjihatlikda mavjud
bo‘ladi.
159
Dialogni rivojlantirish nafaqat shunchaki nutqning muayyan kom-
pozitsion shaklini o‘zlashtirish, balki bolaning ijtimoiy va shaxs ji-
hatdan shakllanishining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Dialogik
muloqot nafaqat aloqa (intellektual axborot) va o‘z manfaatlariga
yo‘nalishni, balki sherikning nuqtayi nazarini, uning qiziqishlari, is-
taklari, kayfiyatini hisobga olishni ham ko‘zda tutadi. Dialogda nut-
qiy harakatlarni muvofiqlashtirish bevosita o‘z tengdoshini tushuna
olish va uning nuqtayi nazarini qabul qilishga bog‘liq bo‘ladi.
Dostları ilə paylaş: