O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat texnika universiteti
Yüklə 7,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5 I-bob. ZAGOTOVKA TURLARI VA ULARNI TAYYORLASH 1.1. Zagotovka turlari va qo’llaniladigan materiallar Bolg’alash va xajmiy shtamplash uchun deformatsiyalanadigan metall va qotishmalar qo’llaniladi. Bu materiallar nisbatan katta plastiklikka ega bo’lishlari lozim. Shunga qaramay metallarga bosim bilan ishlov berishda qo’llaniladigan material – bu po’lat. Xar bir po’lat o’z xossalariga ega va bu xossalar ularning issiq holda deformatsiyasining rejimlarini aniqlab beradi. Past- va o’rtauglerodli, past- va o’rtalegirlangan po’latlar 80% gacha cho’ktirish darajasida keng xarorat intervalida katta plastiklikka ega. Shuning uchun ularni yuqori plastiklikka ega bo’lgan materiallar turkumiga kiritamiz. Yuqoriuglerodli va yuqorilegirlangan po’latlar esa o’rtacha plastiklikka ega bo’lgan materiallarga kiradi. Po’latlarning plastikligi nafaqat uglerod va legirlovchi elementlarga bog’liq, balki makrostrukturasi orqali aniqlaniladigan metallning metallurgik tabiatiga, kimyoviy birjinsligiga, nometall qo’shimchalar va oqsil qoplamalarning shakli va soniga, hamda uning tarkibidagi gazlar miqdoriga ham bog’liq bo’ladi. Po’latdan tashqari bolg’alash va issiq holda xajmiy shtamplashda alyumin, magniy, mis, titan qotishmalar hamda qiyin eriydigan qotishmalar qo’llaniladi. Alyumin qotishmalar kichik solishtirma og’irlikka va yuqori mustahkamlik xossalariga ega. Ayrim alyumin qotishmalar 400-480º С xaroratlarda bolg’alash va shtamplashga yaxshi beriladi. Ularning tarkibiga Д1, Д16 markadagi dyuralyuminlar, AK (bolg’alanuvchan alyuminlar) va AK4, AK6, AK9 markalardagi alyumin qotishmalar, hamda AД31, AД35 turidagi plastik alyumin qotishmalar va boshqa turdagi alyumin qotishmalari kiradi. Alyumin qotishmalaridan foydalanish soxalari juda keng va yaxshi rivojlangan. Xususan, alyumin qotishmalaridan avia- kemasozlik, avtomobilsozlik, qishloq xo’jalik mashinasozligi va qurilishda qo’llaniladigan muhim detallarni yasashda foydalaniladi. Magniy qotishmalari – konstruktsion materiallar hisoblanib, alyumin qotishmalardan mustahkamligi kichik bo’lsada, ammo ularga nisbatan solishtirma og’irligi ancha kamdir. Bu qotishmalardan 350-440º С xaroratida MA1, MA2, MA3, 6 MA8, MA14 va boshqa magniy qotishmalari bolg’alanuvchan hisoblanadi. Bunday qotishmalar raketa- va samolyotsozlik, avtomobilsozlik, elektrotexnika sanoati soxalarida qo’llaniladi. Titan qotishmalar solishtirma og’irligi nisbatan kichikligiga (temirdan deyarli ikki barobar kamroq) qaramay, alyumin qotishmalarning mustahkamligidan bir necha bor yuqoriroq va bu ko’rsatkich bo’yicha ayrim legirlangan po’latlardan ham ustundir. БТ3-1, БТ6, БТ14 va boshqa turdagi titan qotishmalaridan raketalar, samolyotlar (turbina parraklar) uchun pokovkalar tayyorlanadi. Bolg’alash va xajmiy shtamplashda qo’llaniladigan mis asosidagi qotishmalar – bular latunlar va bronzalar. Л63, Л68, Л80 va boshqa turdagi ikkitali latun markalari xajmiy shtamplashda o’ziningyuqori texnologikligi bilan ajralib turadi. Bolg’alash va issiq holda shtamplashda БрАЖ9-4, БрАЖ10-4-4 kabi qalayli, alyuminli, marganetsli va alyumin-temirli bronzalar qo’llaniladi. Qalaysiz bronzalar o’zlarining antifriktsion, korroziyaga qarshi xossalari bilan ajralib turadi va sho’r suv, moy va bug’ sharoitlarida ishlatiladi. Odatda, rangli metallar va qotishmalardan bolg’alash va xajmiy shtamplash zagotovkalari sifatida presslangan yoki prokatlangan quyma va prutoklar xizmat qiladi. Bolg’alash va xajmiy shtamplashda qo’llaniladigan po’lat zagotovkalarni quyma, sortli prokat va kvadrat kesimga (blyumlar) ega bo’lgan zagotovkalar tashkil etadi. Bu zagotovkalarni blyumingda quymalarni prokatlagan holda va zagotovkalarni uzluksiz quyish mashinalarida olishadi. Quymalar massasi tonnalarda o’lchanadigan, bolg’alash yo’li bilan olinadigan pokovkalarni olishda zagotovka vazifasini bajaradi. Odatda xajmiy shtamplashda sortli prokatdan foydalaniladi. Quymalar kamdan-kam xollarda ishlatiladi. Quyish jarayonida quymalarga kesilgan piramida shakli beriladi. Ularning ko’ndalang kesimi esa dumaloq, kvadrat yoki ko’pburchak shakllarida bo’ladi (1.1-rasm). 7 1.1-rasm. Po’lat quyma shakli Bolg’alash uchun quymaning keng qismi (foydali) yuqorida joylashgan bo’ladi. Quymaning pastki qismi tag (poddon) deb ataladi. Pokovkalarni tayyorlash uchun bolg’alab ishlatiladigan metall tag va foydali qismlarining oralig’ida joylashgan va quymaning korpus (tana)si deb ataladi. Bolg’alashga ajratiladigan quymalarning foydali va tag qismlarining massasi mos ravishda 18-20% va 3-5% teng. Yuqorida ko’rib chiqilgan quymalarning kesimi va uzunligi bo’yicha strukturasi birjinsli emas, turli xil quyma nuqsonlarga ega (yoriqlar, gazli pufaklar va boshqalar). Bundan tashqari quymalar uchun dendrit likvatsiya (kimyoviy birjinsli emasligi) ham xosdir. Massasi bo’yicha o’rtacha bolg’alangan pokovkalar, hamda katta shtamplangan pokovkalar uchun blyumlar ishlatiladi. Blyumlar po’lat zagotovka ko’rinishidagi metallurgik ishlab chiqarishning yarim maxsuloti hisoblanadi. Po’lat zagotovkaning kesimining tomonlarini 140 dan 450 mm bo’lgan kvadratga Bundan tashqari, xajmiy shtamplash uchun profilli yoki davriy, hamda tasmali zagotovkalar qo’llaniladi (1.2-rasm). Ta’minlab beruvchi zavod yuborilayotgan metall partiyasini maxsus xujjat, ya’ni sertifikat bilan rasmiylashtiradi. Sertifikatda metallning markasi, eritilish nomeri, kimyoviy tarkibi va mexanik xossalari; zagotovkalar o’lchamlari va partiya massasi keltirilgan bo’ladi. 8 1.2-rasm. Blyum kesimi (a) va sortli prokat (b) Zavodga keltirilgan metall nuqsonlar mavjudligiga tekshiriladi. Kimyoviy tarkibi ham tekshirilib ko’riladi. Boshlang’ich materialda nuqsonlarni bartaraf etish muhim operatsiya hisoblanadi. Bu omilga olinadigan pokovkalar va detallarning ishonchliligi bog’liqdir. Masalan: yuzada yoriq xosil bo’ladigan bo’lsa, keyingi ishlov berishda bu yoriq detalning ichki qismiga shtamplanib ketadi va natijada olinadigan detalimiz ish jarayonida ishdan chiqishi mumkin. Prokatning nuqsonlari prokat stanida ishlov berilayotgan quymadan o’tishi mumkin yoki prokat stanida ishlov berish jarayonining o’zida ham yuzaga kelishi mumkin. Prokatning asosiy nuqsonlariga tolalar, yoriqlar, kesiklar, qatlamlanishlar kiradi. Aniqlangan nuqsonlar pnevmatik zubilo bilan yoki boshqa usul bilan kesib olish mumkin. Shundan so’ng ishlov berilgan joylarning birinchi soxadan ikkinchi soxaga o’tish joylarida keskinlikning oldi olinadi. Buning natijasida keyingi shtamplab ishlov berishda yangi nuqsonlar, ya’ni yoriqlar, siqilishlar va chuqurchalarni oldi olinadi. Siqilgan, prokatlangan zagotovkalar va katta ko’ndalang kesikga ega bo’lgan sortli prokatlardan foydalaniladigan sexlarda, yirik yuzaki nuqsonlarni pnevmatik zubilolar bilan va alanga bilan tozalash orqali, kichik nuqsonlarni esa jilvirlash toshlaridan foydalagan holda bartaraf etishadi. Nuqsonlarning soni katta bo’lganda, 9 nuqsonli yuzalarni bartaraf etish frezalash stanoklarida qatlamni to’liq olib tashlash orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari agar prokat qiyshiq bo’lsa, uni krivoship yoki gidravlik presslarda to’g’irlash mumkin. Yüklə 7,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|