Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Əhməd ibn Əmr Əbhəri
- Qazi Muhyəddin Əbu Salim Əhməd ibn Əbu’n-Nəcm ibn Muhəmməd ibn Əbdülmün’im əl-Üseydi Əbhəri
edib Şam diyarına getmiş və Dəməşqdə məskunlaşmışdı 565
. Uzun müddət Şam diyarında yaşayan Müfəzzəl Əbhəri daha sonra Anadoluya getmişdi. Onun hansı tarixdə Anadoluya getməsi məlum deyil. Əsirəddin Əbhərinin ‚Zübdətü’l-Əsrar‛ adlı əsərinin Konya BYEK-ndəki Nr. 925-ə qeydli nüsxəsinin istinsəx tarixi h. 644-cü (1247) ildir. Buna istinadən onun 1247-ci ildən əvvəl Anadoluya gəldiyini deyə bilərik. Ehtimal ki, o, moğollarla Anadolu Səlcuqluları arasında baş vermiş Kosadağ döyüşündən (1243) əvvəl Anadoluya gəlmişdi. Onun İraqdan Suriyaya moğol təhlükəsi qarşısında getdiyini qeyd etmişdik. Kosadağ döyüşündən sonra isə demək olar ki, bütün Anadolu moğol işğalı təhlükəsiylə qarşı-qarşıya qalmışdı. Belə qarışıq bir vəziyyətdə onun Şam diyarından Anadoluya gəlməsini güman etmək çətindir. Böyük ehtimalla Əsirəddin Əbhəri 1234-1243-cü illər arasında gedib Rum diyarında məskunlaşmışdı. İranlı tədqiqatçı M. Təqi Rezəvinin Əsirəddin Əbhərinin Anadoluya gələndən sonra İmadəddin Əbü’l-Fida İsmayıl Əyyubi tərəfindən himayə edilməsi barədə fikrinin 566
doğru olma ehtimalı yoxdur. Belə ki, əvvəla İmadəddin Əbü’l-Fida İsmayıl heç vaxt Anadoluda yaşamamışdır. Hətta Anadoluda yaşasaydı belə 1265-ci ildə ölən Əsirəddin Əbhəri ilə görüşə bilməzdi. Çünki İmadəddin Əbü’l-Fida 1273-cü ildə doğulmuş, 1331- ci ildə ölmüşdü. Daha çox fəlsəfə və məntiq sahələrində əsər qələmə almış Əsirəddin Əbhərinin ən məşhur əsəri ‚İsağuci‛dir. Bu əsər həm də ‚Risalətü’l-Əsiriyyə fi’l-Məntiq‛ adı ilə tanınmışdır 567 . Qədim yunan filosofu Porfirinin (Porphyrius) də ‚Esagogie‛ (Kateqoriyalara Giriş) adlı əsəri var idi. Bu əsər Abbasi xəlifələrindən Mənsurun istəyi ilə yunancadan ərəb dilinə tərcümə edilmişdi 568 . Əsirəddin Əbhərinin adı çəkilən əsərinin dünyadakı əlyazma əsər kitabxanalarında yüzlərlə nüsxəsi mövcuddur. Çünki bu əsər uzun müddət mədrəsələrdə məntiq sahisəndə dərslik kimi istifadə olunmuşdu. Alimin fəlsəfə və məntiqə dair digər əsərləri bunlardır: ‚Tənzilü’l-Əfkar fi Tə’dili’l- Əsrar‛, ‚Kəşfü’l-Həqayiq fi’t-Təhriri’d-Dəqaiq‛, ‚Risalətü’l-Bahirə fi Məqalətü’z-
565
Əli Əsğər HƏLƏBİ, Tarixi-Fəlasifəyi-İran, Əz Ağaze-İslam ta İmruz, s. 598, Tehran (Trz).
566 Muhəmməd Təqi REZƏVİ, Əhval və Asar Xacə Nasirəddini-Tusi, s. 184-186, Tehran 1354. 567
Mirzə M. Əli MÜDƏRRİS, Reyhanətü’l-Ədəb, C. I, s. 74, Təbriz (Trz). 568
Macit FAHRİ, İslam Felsefesi Tarihi, s. 27-29, İstanbul 1998. Zahirə‛, ‚Kitab Bəyanü’l-Əsrar‛, ‚Təlxisü’l-Həqayiq‛, ‚Zübdətü’l-Əsrar‛, ‚Təhzibü’l- Nükhət‛, ‚Risalə fi Fəsadü’l-Əbhas‛, ‚Risalə Müştəmilə ələ Səməni Əşərə Məs’ələtin fi’l-Kəlam‛, ‚Mərasidü’l-Məqasid‛, ‚Hidayətü’l-Hikmə‛. Astronomiyaya dair əsərləri bunlardır: ‚Risalə fi İlmü’l-Astrolab‛, ‚Müxtəsər fi İlmü’l-Hey’ə‛, ‚Zicü’ş-Şamil‛, ‚Dirayətü’l-Əflak‛, ‚Zicü’l-İxtiyari‛, ‚Zicü’l-Müləxxəs‛, ‚Müləxxəs fi Sən’əti’l-Məcisti‛. Həndəsəyə dair əsərləri bunlardır: ‚İslahu Kitabü’l-Ustukusat fi’l-Həndəsə li’l-Uqlidis‛, ‚Risalə fi Bərqari’l-Məqtu‘‛. Əsirəddin Əbhəri ilə Nasirəddin Tusi arasında xoş münasibətlər olduğu və onların məktublaşdıqları məlumdur. Əsirəddin Əbhəri ‚Tənzilü’l-Əfkar fi Tə’dili’l-Əsrar‛ adlı əsərini N. Tusiyə göndərmiş, o, da bu əsərə ‚Tə’dilü’l-Me’yar fi Nəqdi Tənzilü’l-Əfkar‛ adlı şərh yazmışdı 569
. XIII-XIV əsrlərə aid Anadolunun yerli tarixi mənbələrində münəccim Əsirəddin adlı bir şəxs haqqında danışılır. ‚Müsamərətü’l-Əxbar‛ müəllifi bu şəxs haqqında yüksək fikirlər bəyan edərkən 570 İbn Bibi münəccim Əsirəddinin fitnə və məkrdə tayı-bərabəri olmadığını qeyd edir 571
. İbn Bibi münəccim Əsirəddinə mənfi münasibətinin səbəbini açıqlayarkən bir hadisədən söhbət açır. Sabiq yüksək rütbəli dövlət məmurlarından Tacəddin Mu’təzin oğlu Zeynəddin moğollarla məktublaşdığı üçün Anadolu Səlcuqlularının səltənət naibi Cəlaləddin Qaratayın (öl. 1254) əmri ilə həbs edilmişdi. Münəccim Əsirəddin bunu eşidən kimi daha ətraflı xəbər almaq üçün divana getmişdi. Divan məmurları münəccim Əsirəddindən çəkinirdilər. Çünki bu şəxsin fitnə və məkrdə tayı-bərabəri yox idi. Zeynəddin 3-4 gün sonra əmir Cəlaləddin Qaratayın göstərişi ilə Antaliya qalasına aparılaraq oradakı zindanda həbs edilir. Moğolların yanında olan Səlcuqlu elçiləri Konyaya qayıdanda münəccim Əsirəddini Arranda gördüklərini bildirirlər. O, moğol komandanı Baycu noyanın yanına gedərək Zeynəddinin həbsi ilə əlaqəli təfsilatlı məlumat vermiş, bunun müqabilində qiymətli hədiyyələr almışdı. Zeynəddin Baycu noyanın tələbi ilə Antaliyadakı zindandan Konyaya gətirilmişdi. Daha sonra sərbəst buraxılan Zeynəddin Baycu noyanın yanına
569 REZƏVİ, həmin əsər, s. 186. 570 AQSARAYİ, Müsamərətü’l-Əxbar, s. 419. 571 Hüseyn ibn Muhəmməd İBN BİBİ, Əvamirü’l-Əlaiyyə fi Umuri’l-Əlaiyyə, (Nşr. A. S. Erzi), s. 273, Ankara 1956. getmişdi 572
. Burada sözü gedən münəccimin Əsirəddin Əbhəri olduğunu dəqiqləşdirmək çətindir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, onun yaxın dostu Nasirəddin Tusi moğol Elxanilərə sədaqətlə xidmət etmişdi. Həmin bu dövrdə Anadoluda Əsirəddin adlı ikinci bir münəccim, astronom yaşamamışdır.
əs-Siqa, yəni mötəbər hədis ravisi idi. Bir müddət İsfəhanda yaşamış və İsfəhanın tanınmış hədis alimlərinin tələbəsi olmuşdur. Bəsrədə Nəsr ibn Əli və Əbi’r-Rəbyi’ əs- Səmtidən hədis dinləmiş və nəql etmişdi. Aşağıdakı hədisin raviləri arasında Əbu Abdullah Muhəmməd Əbhəri vardır: Allah Rəsulu (م) buyurdular ki; ‚Allah İmranın qızı Məryəmi, Fironun xanımı Asiyəni və Musanın bacısı Külsümü cənnətdə mənə zövcə olaraq verməyə hökm etdi‛ 573
. Əbu Abdullah Muhəmməd Əbhəri H. 315-ci ildə (927) vəfat etmişdi 574 . Hüseyn ibn Muhəmməd ibn Əsid Əbhəri Hədis ravisi idi. Əhməd ibn Sabit ər-Razi, Səid ibn Ənbəsə ər-Razi, Əmr ibn Əli əl- İsfəhanidən hədis dinləmiş və nəql etmişdi. H. 293-cü ildə (906) vəfat etmişdi 575
.
Əbdülmün’im əl-Üseydi Əbhəri Mühəddis və eyni zamanda Əbhər şəhərinin qazisi idi. Əbu Əli Həsən ibn Əhməd əl- Muqri və Əbu Bəkr Əhməd əz-Zəncaninin tələbəsi olmuş, onlardan hədis, fiqh dərsləri və icazətnamə almışdı. Muhyəddin Əbhərinin ölüm tarixi h. 600-cü (1204) ildən sonraya təsadüf edir. İbnü’l-Fuvatinin yazdığına görə alim Əbhərdə vəfat edərkən yaşı 100-ü
572 Yenə orada. 573 İBN MACƏ, Sünən, Nikah babı, s. 311. (ٕٞػهك جأهٓاٝ ٠ٌٞٓ دـأ ْصًِٝ ٕاهٔػ د٘ت ْ٣هٓ ح٘عُا ٢ك ٢٘ظٝو الله ٕأ ٖ٤ِٔؼذ آأ حشئاػ ا٣). Bəzi mühəddislər, məsələn şeyx Nasirəddin Əlbani, bu hədisin, münkər hədis olduğunu bildirmişdilər. Bax: http://arabic.islamicweb.com/Books/albani.asp?id=1113 . Münkər hədis, yəni ravilərindən birinin zəif olduğu hədisdir. Daha doğrusu zəif bir ravinin siqa raviyə müxalif olaraq nəql etdiyi hədisdir. 574 ƏNSARİ, Təbəqatu’l-Mühəddisin, s. 273. 575 ƏNSARİ, Təbəqatu’l-Mühəddisin, s. 274. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|