Oruc Ġbadlı Aliyə Zərgərli

 

41 

              Kətəv-  Kətəvkimilər  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində  «Thesium», 

rus dilində «Leneü» adlanır. Azərbaycan florasında 4 növü becərilir.  

        Kəvər- Soğankimilər fəsiləsinə aiddir. Kəvərin tərkibində kifayət qədər kalium, dəmir, 

fosfor, kükürd, C, B

1

, B

2

, E, PP vitaminləri və karotin vardır. Efir yağının tərkibində olan kükürd 

kəvərə  spesifik  dad  verir.  Kəvərdən  padaqra,  revmatizm,  sınqa,  yaddaş  zəifliyi  (skleroz) 

xəstəliklərinin  müalicəsində,  həmçinin  psixi  və  fiziki  yorğunluğa  qarşı  istifadə  olunur.  Kəvər 

həzm orqanlarının fəaliyyətini  artırır, sidikqovucu  xüsusiyyətə malik olmaqla böyrəklərin işini 

yaxşılaşdırır,  iştahı  artırır.  Xalq  arasında  ən  çox  səbzi  qovurma  kəvərlə  hazırlanır.  Xalq 

təbabətində kəvərin yarpaq və soğanını əzib şirəsini çıxarır və ondan bir çay qaşığı götürüb, bir 

çay  qaşığı  balla  qarışdırıb  üzə  çəkdikdə  ləkələri  aparır  və  üzün  rəngini  yaxşılaşdırır.  MNB-nın 

kolleksiya sahəsində kəvərin müxtəlif sortları becərilir. 

 Kirpiotu-  Tərəçiçəklilər  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində 

«Echinopsilon»  adlanır.  Lüğəti  mənası  exinos-kirpi,  psilon-tük  deməkdir.  Rus  dilində 

«Gxinopsilon»  adlanır.  Boyaqçılıqda  geniş  istifadə  olunur.  Azərbaycan  florasında  2  növü 

becərilir. 

Kişniş-  Kərəvüzkimilər  (Çətirçiçəklilər)  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  bitkidir.  Bitki  latın 

dilində  «Coriandrum»  adlanır.  Lüğəti  mənası  koris-balaca,  anison-cirə  deməkdir.  Rus  dilində 

«Kişneü», «Koriandr» adlanır. Kişnişin tərkibində orta hesabla 67 mq% C vitamini, 278 mq% A 

provitamini,  toxumlarında  isə  2,93%-ə  kimi  efir  yağı,  10%  piy  və  16%-ə  qədər  zülal  maddəsi 

vardır.  Kişnişin  toxumları  özünə  məxsus  kəskin  iyə  malik  olub  limon  ətrini  xatırladır.  Kişniş 

toxumlarından  çörək-bulka,  qənnadı  məmulatları,  pendir,  likyor  (içki)  və  pivə  istehsalında 

ədviyyat kimi geniş istifadə edilir. Ətriyyat sənayesində də qiymətli xammaldır. Kişniş bitkisinin 

yarpaqları, zərif zoğu və toxumları bəzi xəstəliklərin müalicəsində  geniş istifadə edilir.  Kişnişin 

şirəsi  ilə  ürək  ağrıları  və  ürək  sancmaları  müalicə  edilir.  Azərbaycan  florasında  Çöl  və  Dağ 

kiĢniĢi növləri becərilir. 

Kök-  Kərəvüzkimilər  (Çətirçiçəklilər)  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  və  ikiillik  bitkidir.  Bitki 

latın  dilində  «Daucus»  adlanır.  Lüğəti  mənası  danein-yandırmaq  deməkdir.  Rus  dilində 

«Morkovğ» adlanır. Kökmeyvəsinin tərkibində 6-8% şəkər, 1,5% zülal, 1,2% sellüloza, 0,8% kül 

elementləri,  o  cümlədən  dəmir,  kalium,  kalsium,  manqan,  fosfor  birləşmələri,  B

1

,  B

2

,  B

6

,  PP 

vitaminləri  vardır.  Kök  çiy  halda  çərəz  kimi  yeyilir,  xörəklərə,  yəni  plova,  şorbalara,  veneqretə 

qatılır. Kökün müalicəvi əhəmiyyəti də böyükdür. Belə ki, o gözlərin görmə qabiliyyətini artırır, 

körpələrin  böyüməsini  sürətləndirir, işta-hanı  artırır,  sidikqovucudur,  böyrək  xəstəlikləri  zamanı 

güclü təsir göstərir. Kökün toxumundan alınan daukarindən təbabətdə ürək xəstəliklərini müalicə 

etmək  üçün  geniş  istifadə  olunur.  Azərbaycan  florasında  2  növü  vardır.  Yabanı  kök  növü 

təbiətdə bitir, Əkin kökü növü isə mədəni şəraitdə becərilir. 

Köməci-  Əməköməcikimilər  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində 

«Malvella»,  rus  dilində  «Malğvoçka»  adlanır.  Azərbaycan  flora-sında  Jerar  köməci  növü 

becərilir. 

Köpəkdiliotu- Sümürgənkimilər fəsiləsinə aid olan birillik, ikiillik və çoxillik bitkidir. Bitki 

latın dilində «Cynoglossum» adlanır. Lüğəti mənası kyon-köpək, glossa-dil deməkdir. Rus dilində 

«Çernokorenğ»  adlanır.  Balverən  bitkidir.  Dərman  köpəkdiliotunun  kökünün  tərkibində  0,12% 

zəhərli alkaloid sinoqlossin, qlükozid və alkaloid sinoqlossein, toxumlarında isə 40%-ə qədər yağ 

vardır. Ot hissəsi efir yağı ilə zəngindir. Azərbaycan florasında 5 növü becərilir. 

Köpükotu-  Fabakimilər  (Paxlakimilər)  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın 

dilində  «Hedysarum»    adlanır.  Lüğəti  mənası  hedya,  aroma-xoş  ətirli  deməkdir.  Rus  dilində 

«Kopeeçnik»  adlanır.  Mal-qara  tərəfindən  yaxşı  yeyilir.  Dekorativ  bitkidir.  Azərbaycan 

florasında 8 növü becərilir. 

Küknar-  Şamkimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində  «Picea»  adlanır.  Lüğəti  mənası 

pix-qatran  deməkdir.  Rus  dilində  «Elğ»  adlanır.  Oduncağı  ağ,  yumşaq,  yüngül,  davamlıdır, 

bunlardan  tikinti  və  xırda  məmulat  hazırlamaq  üçün  material  hazırlanır.  Qabığından  dərinin 

---

 

42 

aşılanmasında,  skipidar,  terpentin  yağı  və  s.  hazırlanmasında  istifadə  olunur.  MNB-da  bir  neçə 

növün kolleksiyası vardır. 

Küllücə- Kəpənəkçiçəklilər (Mürəkkəbçiçəklilər) fəsiləsinə aid olan 

birillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində  «Filago»  adlanır.  Lüğəti  mənası  filum-tel  de-məkdir.  Rus 

dilində «Jabnik» adlanır. Azərbaycan florasında 3 növü bitir. 

Küncüt- Küncütkimilər fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın di-lində «Sesamum» 

adlanır.  Lüğəti  mənası  küncütün  qədim  yunan  adı  ilə  bağ-lıdır.  Rus  dilində  «Kunjut»  adlanır. 

Yağlı bitkilərdir. Küncütün toxumunda 53-63% yağ vardır. Küncüt yağı açıq-sarı rəngli, xoş dada 

malik  və  iysizdir,  qida  və  qənnadı  sənayesində    yüksək  növlü,  keyfiyyətli  halvanın  hazır-

lanmasında istifadə olunur. Azərbaycan florasında mədəni halda ġərq kün-cütü növü becərilir. 

Küstüşam  (Brioniya)-  Boranıkimilər  (Qabaqkimilər)  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  ot 

bitkisidir. Bitki latın dilində «Bryonia» adlanır. Lüğəti mənası bryein-tez böyüyən deməkdir. Rus 

dilində «Perestupenğ», «Brioniə» adlanır. Zəhərli olub piyli və yağlı bitkidir. İkievli küstüşamın 

köklərində alkaloid və qlükozid brionin vardır. Onun giləmeyvələrindən qırmızı boya alınır. Xalq 

təbabətində  qandayandırıcı,  ağrıkəsən,  öskürəyə  qarşı  istifadə  olunur.  Mal-qara  tərəfindən 

yeyilmir. Azərbaycan florasında 2 növü becərilir. 

Qamış-  Qırtıckimilər  (Taxıllar)  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində  «Phragmites»,  rus 

dilində  «Trostnik»  adlanır.  Yaşıl  hissələri  yeməlidir,  tər-kibində  16-18%  karbohidrat  vardır. 

Qurudulmuş  əzilmiş  kökümsovundan  şi-rin  çörək  hazırlanır.  Yarpaqlarının  tərkibində  C  və  A 

vitamini vardır. Azər-baycan florasında Adi qamıĢ növü becərilir. 

Qanadçiçək-  Qərənfilçiçəklilər  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində 

«Pteranthus»  adlanır.  Lüğəti  mənası  pteros-qanad,  antoc-çiçək  deməkdir.  Rus  dilində 

«Krıloüvetnik» adlanır. Azərbaycan florasında Haçalı qanadçiçək növü becərilir. 

Qanqal-  Kəpənəkçiçəklilər (Mürəkkəbçiçəklilər) fəsiləsinə aid olan 

ikiillik  və  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində  «Cirsium»,  rus  dilində  «Bodək»  adlanır. 

Kökümsovunun  tərkibində  inulin  vardır  ki,  bu  da  yerarmudu  (yeralması)  dadını  xatırladır  və 

qidada istifadə olunur. Azərbaycan florasında 32 növü becərilir. 

Qantəpər-  Fırçaotukimilər  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  və  çoxillik  ot  bitkisidir.  Bitki  latın 

dilində  «Cephalaria»  adlanır.  Lüğəti  mənası  kephale-baş  deməkdir.  Rus  dilində  «Qolovçatka» 

adlanır. Yaxşı balverən bitkidir. Çiçəklənmiş başcığı xalçaçılıqda yun saplarının alovu-sarı rəngə 

boyanmasında  istifadə  olunur.  Bitkinin  tərkibində  araqasin  (C

21 

H

18

H

2

O

4

)  və  digər  alkaloidlər 

vardır.  Xalq  təbabətində  çiçəyindən  hazırlanmış  şirə  və  həlim  soyuqdəyməyə  qarşı  istifadə 

olunur.  Yarpaqlarında  134  mq%  C  vitamini  olur.  Toxumlarının  tərkibində  7,35%  su,  11,60% 

sellüloza, 22,60% yağ, 16,25% azotlu maddələr, 36,38% azotsuz ekstrakt maddələri və 5,85% kül 

vardır. Azərbaycan florasında 12 növü becərilir. MNB-nın kolleksiya sahəsində becərilir. 

Qaraçöhrə-  Qaraçöhrəkimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində  «Taxus»,  rus  dilində 

«Tiss»  adlanır.  Yarpaqları  acı  və  zəhərli  olduğu  üçün  mal-qara  tərəfindən  yeyilmir.  Tərkibində 

alkaloid  «taksin»  (C

27

H

51

NO

10

)  və  yarpaqlarında  efir  yağı  vardır  ki,  bu  da  qıcıqlandırma 

xüsusiyyətinə  malikdir.  Qaraçöhrənin  toxumlarının  tərkibində    30,38%  yağ  vardır.  Xalq 

təbabətində yarpaqlarından ürək xəstəliyinə qarşı istifadə olunur. Dekorativdir, yaxşı balverəndir. 

Azərbaycan florasında 1 növü becərilir. MNB-da kolleksiyası vardır. 

Qaragilə- Doqquzdonkimilər fəsiləsinə aiddilər. Kol bitkisidir. Meyvə əmələ gətirəndə çox 

bəzəkli  görünür.  Qayçılanma  vasitəsilə  yaşıllaşdırmada  müxtəlif  formalar  vermək  mümkündür. 

Bitki latın dilində «Symphoricarpus», rus dilində «Snejnik», «Snejnoəqodnik» adlanır. Balverən 

bitkidir. Azər-baycan florasında mədəni əkin şəraitində Salxımvarı qaragilə növü be-cərilir. 

Qarağac- Qarağackimilər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Ulmus», rus dilində «Vəz», 

«İlğm»,  «Berest»,  «Karaqaç»  adlanır.  Azərbaycan  rayonlarında  küçələrin,  bağların  və  parkların 

yaşıllaşdırılmasında,  bəzi  yerlərdə  yolların kənarında  və  meşə  zolaqlarının salınmasında istifadə 

edilir.  300  ilə  qədər  yaşayır.  Balverəndir  və  dekorativdir.  Xalq  təbabətində  qabığını  doğrayıb 

qaynadır,  süzüb  buğda  unu  ilə  məlhəm  hazırlayır  və  ondan  çiban  tipli  yaraların  müalicəsində 

---