Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti pedagogika-psixologiya fakulteti pedagogika kafedrasi muzey pedagogikasi fani boʻyicha

Maktab muzeylari ta’lim muassasalaridagi eng yirik muzeylar guruhidir. Ular oʻquv jarayonining samaradorligini oshirish, oʻquvchilarning bilim va ijodiy faolligini rivojlantirish, madaniy meros bilan tanishish va tarixiy voqealarga qadriyatli munosabatda boʻlish koʻnikmalarini rivojlantirish maqsadida umumta’lim maktablarda tashkil etiladi va faoliyat yuritadi.
Maktab muzeyi nafaqat ajdodlar xotirasini jamlash, balki ushbu xotirani yosh avlodga yetkazish uchun turli xil vositalar, shakllar va usullar majmuasini oʻzida jamlagan noyob ijtimoiy-madaniy hodisadir. Shunday qilib, madaniyat, ta’lim va tarbiya bu sohada bir-biriga bogʻlangan boʻlib, bugungi kunda ta’limni insonparvarlashtirish, chuqur tarixiy va madaniy ildizlarga qaytish jarayoni davrda muhimdir. Maktablar, gimnaziyalar, qoʻshimcha ta’lim muassasalari oʻqituvchilari va oʻquvchilari maktab muzeylarini tashkil etish va ulardan foydalanishda ishtirok etib, oʻqitish mazmuni va uslublarini takomillashtirish muammolarini hal etish bilan birga, madaniy va tabiiy meros obyektlarini aniqlash, toʻplash, saqlash va ulardan foydalanishga beqiyos hissa qoʻshadilar.
Maktab muzeylarining oʻziga xosligi shundaki, ular faoliyati mazmunining pedagogik maqsadga muvofiqligi, tanlangan konsepsiyaga mos keladigan muzey kolleksiyalarini yigʻish qobiliyati, maktabning uni asrash va toʻgʻri saqlash uchun moddiy shart-sharoitlarni ta’minlash qobiliyati bilan belgilanadi. Muzey faoliyatining zaruriy sharti oʻqituvchilar rahbarligida tizimli qidiruv va ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishga, mablagʻlarni yigʻish, hisobga olish va saqlashda, yigʻilganlarni namoyish etish va targʻib qilishda ishtirok etadigan doimiy muzey kengashi tashkil etishi bilan belgilanadi. Koʻpgina hollarda, zamonaviy maktab muzeyi maktabning ta’lim maydonining oʻzagiga aylanadi, maktab oʻquvchilarini vatanparvarlik ruhida tarbiyalash tizimida yetakchi rol oʻynaydi va muzey madaniyati va an’analari bilan tanishishning eng qulay usuliga aylanadi²³.
Maktab muzeyi bugungi kunda bolaning faoliyati, uning ijodiy va konstruktiv faoliyati uchun imkon qadar ochiq boʻlgan makondir. Maktab muzeyida oʻquvchi nafaqat muzey boyliklarining “iste’molchisi”, balki ularning bevosita yaratuvchisi hamdir. Maktab muzeyining oʻziga xosligi, birinchi navbatda, uning alohida turdagi muzey ekanligi bilan belgilanadi. Muzeyning pedagogik jarayonining bir qismi sifatida u bolalar auditoriyasiga qaratilgan, aniq ta’lim yoʻnalishiga ega, oʻz ishini bolalar va oʻqituvchilar, bolalar va ota-onalarning faol va birgalikdagi ishtiroki asosida quradi.
Maktab muzeyi oʻquv jarayoni bilan birgalikda faoliyat yurtadi: oʻzining toʻplamlari va faoliyat shakllari orqali u muayyan oʻquv fanlarini oʻqitish va oʻquvchilarning qoʻshimcha ta’limiga hissa qoʻshadi. Maktab muzeylari bolalarning ijodiy faolligini ragʻbatlantirish va ta’lim jarayonini boyitish vositasidir. Maktab muzeyining an’anaviy funktsiyalariga quyidagilar kiradi: toʻplamlarni olish, oʻrganish, hisobga olish, saqlash, shuningdek ularni ta’lim va tarbiya jarayoniga yoʻnaltirish. Maktab muzeyi ushbu funksiyalarni amalga oshirish uchun yetarli boʻlgan muzey ashyolari fondiga, shuningdek, asosan oʻz faoliyatini amalga oshiradigan ekspozitsiya va koʻrgazma maydoniga ega boʻlishi kerak (1.4.1-rasmga qarang).
Muzey ishi shaxsiy buyumlarni shakllantirish jarayonining samaradorligini ta'minlash bilan bogʻliq barcha vazifalarni hal qiladi va vatanparvarlik tarbiyasining eng samarali vositalaridan biri sifatida qaralishi mumkin. Zamonaviy ta'lim jarayoniga nisbatan S.V.Stepanov (2004) oʻlkashunoslik va muzey pedagogikasining vazifalarini aniqlaydi:
– tarbiyaviy vazifasi - axloqiy qadriyatlarni shakllantirish jarayonida inson madaniyatining natijalarini (obyektlarini) kiritish, bolaning estetik madaniyati, tarix, madaniyat, urf-odatlar va ularning tashuvchilariga hurmat bilan munosabatda boʻlish;
- ta'limiy vazifasi – oʻlkashunoslik va muzey ishining integratsiyasini ta'minlash, turli fanlar boʻyicha oʻquv jarayoni mazmunini ifadalash;
- ilmiy-tadqiqot vazifasi – oʻquvchilarda tadqiqotchilik koʻnikmalarini shakllantirish;
- ijodiy va hordiq chiqarish vazifasi – mahalliy tarixiy oʻbektlar va muzeylardan maktab oʻquvchilarining turistik madaniyati oshirish, yani boʻsh vaqtlarini tashkil etishning yoʻnalishlaridan biri sifatida foydalanish;
- taqdimot vazifasi – oʻlkashunoslik va muzey ishi sohasida oʻquvchilar, oʻqituvchilar va ta'lim muassasasining oʻzi erishgan yutuqlarini taqdim etish, ta’lim muassasasi imidjini shakllantirish hamda jamiyatda jozibadorligini oshirish uchun foydalanish;
- estetik vazifasi – oʻquvchilarni muzeyda mavjud boʻlgan madaniyat obyektlari bilan tanishtirishda goʻzallikni his qilish, nafosat madaniyatini shakllantirish, bu esa ta'lim jarayonida ijobiy hissiy muhitni yaratishga yordam beradi;
- kommunikativ vazifasi – bu ishdan mahalliy tadqiqot, oʻquv, dam olish faoliyatini, oʻquvchilar jamoasini shakllantirish, oʻquvchilarning oʻzlari va kattalar bilan ijobiy, tolerant muloqotini shakllantirish uchun pedagogik vosita sifatida foydalanish. Ushbu vazifalar maktab muzeylarini tashkil qilish va rejalashtirishda e'tiborga olinishi kerak.
An'anaviy ma'noda muzey muassasasi boʻlmay turib, maktab muzeyi muzey uchun umumiy boʻlgan va uning maktabga xos boʻlgan bir qator xususiyatlarga ega. Yu.B.Yahno (2006) quyidagilarni kiritadi:
– har qanday muzeyning asosiy belgisi, shu jumladan maktab muzeyning ham, jamiyat tarixi haqidagi ma'lumotlarni oʻz ichiga olgan haqiqiy materiallar fondi mavjudligi; ushbu obyektlar va xujjatlar muzeyning asosini tashkil etadi;
– har bir muzey ekspozitsiyaning mavjudligini nazarda tutadi; Muzey ekspozitsiyalarining materiallari tanlangan mavzuning mazmunini yetarlicha toʻliq va chuqur ochib berishi kerak;

• muzey boʻlimlari mazmuniga muvofiq ekspozisiyalar muayyan tizimda joylashtiriladi;

  
  

– muzeyda yigʻilgan kolleksiyalarni saqlash va namoyish qilish uchun zarur boʻlgan binolar va jihozlarga ega boʻlishi kerak;

– maktab muzeyining faoliyatining majburiy sharti - pedagog rahbarligida muntazam ravishda tadqiqot ishlarini olib borishga qodir boʻlgan oʻquvchilarning doimiy faoliyat yuritishi, toʻplangan materiallarni namoyish qilish va targʻib qilish;
- muzey faoliyatida ijtimoiy hamkorlik elementlari kuzatilishi kerak.
Yuqoridagi belgilar mavjud boʻlsa, maktabda muzey borligini aytish mumkin.
Maktab muzeyining oʻziga xos va ta'lim-tarbiya faoliyati. Agar ushbu turdagi davlat va nodavlat - muassasalarida muzey faoliyati uchun mutaxassislar davlat tomonidan ajratilsa, maktab muzeyi faoliyati boshqacha tarzda tashkil etiladi. Turli xil koʻrgazmalar va ma’naviy-ma'rifiy ishlarning turli shakllari orqali amalga oshiriladi va muzeyga tashrif buyuruvchilarga bilimlarni uzatish va muzey ishida shaxsiy ishtirok etish orqali ularga mafkuraviy va axloqiy ta'sir koʻrsatadi. Maktab muzeyining davlat muzeyi ta'lim va tarbiya ishlarining faoliyatidagi asosiy farqi shundaki, bola bu yerda muzey faoliyati mahsulotining iste'molchisi emas, balki uning faol yaratuvchisi sifatida harakat qiladi. Tadqiqot va jamoaviy ishlarda ishtirok etib, oʻquvchilar qaysi mavzuni oʻrganishidan qat'iy nazar, oʻz maktablari, shaharlari bilan doimo aloqada boʻlishadi.
Maktab muzeyining kolleksiyalari va ekspozitsiyalari asosida turli tadbirlar oʻtkaziladi: muzey darslari; diqqatga sazovor joylarga ekskursiyalar; faxriylar, fan va madaniyat arboblari bilan uchrashuvlar; viktorinalar; konferensiyalar; ma’ruzalar. Maktab muzeyi toʻgaraklar, ustaxonalar, laboratoriyalar tashkil etishda yaxshi asos boʻlib xizmat qiladi. Albatta, har bir maktab muzeyi oʻz amaliyotida soʻnggi axborot texnologiyalaridan foydalanish uchun texnik imkoniyatlarga ega emas. Biroq, ta’lim tizimini modernizatsiya qilish va bunday muammolarni hal qilishga qaratilgan.
Maktab muzeyi bolalarga turli xil ilmiy, texnik va ijtimoiy faoliyatda oʻz kuchlarini sinab koʻrish imkoniyatini beradi. Oʻlkashunoslik sayohatlari va ekspeditsiyalarida qatnashib, maktab oʻquvchilari jismoniy tayyorgarlikka ega boʻladilar, avtonom sharoitda yashashni oʻrganadilar. Shuningdek, ular muzeyning ilmiy-tadqiqot faoliyatini qoʻllab-quvvatlash jarayonida koʻplab amaliy koʻnikmalarga ega boʻladilar: izlanish koʻnikmalari, tarixiy manbalarni tavsiflash va tasniflash, tarixiy hujjatlarni tiklash, faktlarni solishtirish va hokazo.
Xulosa qilib maktab muzeyi quyidagi tamoyillarga rioya qilish zarurligini aniqlandi.
1. Darslar bilan, butun ta’lim jarayoni bilan tizimli aloqadorlik.
2. Maktab muzeyining rivojlanishi va faoliyatining asosi sifatida ilmiy-ma’rifiy tadqiqotlar, shu jumladan oʻlkashunoslik ishlarini olib borish.
3. Ta’lim jarayonida oʻquv va darsdan tashqari ishlarning turli usullari va shakllaridan foydalanish: muzey darslari, maktab ma’ruzalari, seminarlar, ilmiy-amaliy konferensiyalar, qidiruv va loyiha faoliyati, faxriylarga homiylik va boshqalar.
4. Toʻgaraklar va fakultativ fanlar boʻyicha muzey faoliyatini qoʻllab-quvvatlash.
5. Muzeyning yaratilishi va hayotining eng muhim omili boʻlgan mustaqillik, oʻquvchilarning ijodiy tashabbusi.
6. Muzey rahbariga, muzey kengashiga professor-oʻqituvchilar tarkibi, pedagogik mehnat faxriylaridan yordam koʻrsatish.
7. Jamoatchilik, urush va mehnat faxriylari, mahalliy urush faxriylari, pedagogik mehnat faxriylari bilan muloqot qilish.
8. Muzeyning barcha faoliyatida ekspozitsiyalar mazmunida, ekskursiya oʻtkazishda kognitiv va emotsional tamoyillar birligini ta’minlash. Yigʻilgan materiallarni qat’iy hisobga olish, toʻgʻri saqlash va namoyish qilish.
10. Davlat muzeylari va arxivlari bilan doimiy aloqalarni tashkil etish, ularning maktab muzeylariga ilmiy-uslubiy yordam berish.