Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti pedagogika-psixologiya fakulteti pedagogika kafedrasi muzey pedagogikasi fani boʻyicha

Muzey pedagogikasi metodlarining tasnifi.
Bilim olishning asosiy manbai boʻyicha usullar:

• ogʻzaki-fikrlash va dalillar jarayonida asosiy ma’lumotlarni olishga qaratilgan shakllar;

  
  

• vizual-koʻrgazmali qoʻllanmalar va texnik vositalardan foydalanish bilan bogʻliq oʻquv materiallarini oʻzlashtirishning shakllari;

  
  

• amaliy-mashq, mustaqil topshiriqlar, amaliy ishlar asosida materiallarni oʻzlashtirish shakllari.

  
  

Aqliy va kognitiv faoliyatning tabiatini aniqlash usullari:

• reproduktiv - asosan xotiraning reproduktiv funksiyasiga asoslangan oʻquv materialini oʻzlashtirish shakllari;

  
  

• tushuntirish va illyustrativ - bilimlarni tugallangan shaklda bolalarga oʻtkazishga qaratilgan;

  
  

• muammoli-qidiruv - ta’lim muammolarini hal qilish jarayonida bilimlarni oʻz-oʻzini egallash orqali oʻqitishni tashkil etish, bolalarning ijodiy fikrlash va kognitiv faolligini rivojlantirish;

  
  

• tadqiqot - oʻqituvchi rahbarligida bolalar tomonidan individual tadqiqot vazifalarini bajarishni oʻz ichiga olgan shakllar.

  
  

Oʻquv faoliyatining muvaffaqiyati, birinchi navbatda, oʻqituvchining bolalarning kognitiv manfaatlarini rivojlantirish va qoʻllab-quvvatlash, ijodiy muhitni yaratish, guruh mas’uliyati darajasiga bogʻliq. Pedagogik faoliyatning tabiati oʻqituvchini doimo kommunikativ vaziyatlarga qoʻyadi, samarali shaxslararo oʻzaro ta’sirga yordam beradigan fazilatlarning namoyon boʻlishini talab qiladi. Bu fazilatlarga empatiya, fikrlash, moslashuvchanlik, xushmuomalalik, hamkorlik qilish qobiliyati kiradi. Aynan shu fazilatlar hissiy qulaylik holatini, intellektual faollikni va ijodiy izlanishni ragʻbatlantiradi.

Muzeyda tarbiyaviy ish shakllari. Muzey insonlar har kuni tashrif buyurishi kerak boʻlgan joylar toifasiga kirmaydi (maktab - bola uchun, ish - kattalar uchun). Binobarin, muzeyning vazifasi tashrif buyuruvchilarni jalb qilishdir. Bu odamlar bilan ishlashning oʻziga xos shakllarini ishlab chiqishni, ularni muzeylarga tashrif buyurishga, ekspozitsiya va koʻrgazmalarni tekshirishga, muzey tadbirlarida ishtirok etishga va hokazolarni ragʻbatlantirishni talab qiladi. Avval muzeyning tashrif buyuruvchilar bilan ishi ilmiy-maʼrifiy deb atalgan boʻlsa, hozir muzeylarda madaniy-maʼrifiy faoliyat atamasi qoʻllaniladi.
Muzeyning madaniy-ma’rifiy faoliyat konsepsiyasi 1990-yillarning boshidan boshlab muzeyshunoslikda keng tarqaldi va uning faol qoʻllanilishi muzeyga tashrif buyuruvchilar bilan ishlashda yangi yondashuvlarning paydo boʻlishi bilan bogʻliq. Oʻtgan asrning soʻnggi oʻn yilliklarida Rossiya muzeylarining madaniy-ma’rifiy faoliyati mazmuni konseptual jihatdan jiddiy oʻzgarishlarga duch keldi. Yangi konsepsiyalarga koʻra, muzeyning vazifalari muzey ashyolari hodisalari, jarayonlari haqidagi bilimlar hajmini uzatish bilan cheklanmasligi kerak. Muzeyga tashrif buyuruvchining ichki dunyosiga uning hissiy-emotsional sohasiga ta’siri, tarixiy muhitga singib ketishi muzeylarning madaniy-ma’rifiy faoliyatining yangi konsepsiyasining ustuvorligidan charchagan. Bugungi kunda yangi shakllar qidirilayotgan boʻlsa-da, yaxshi shakllangan an’analar mavjud. Muzeylar madaniy-ma’rifiy va dam olish ishlarining asosiy shakli ekskursiyalarni tayyorlash va oʻtkazishdir.
Ekskursiya (muzey) (lotincha excursio – sayohat) – oldindan belgilangan mavzu boʻyicha muzey ekspozitsiyasi obyektlarini jamoaviy ekspertizadan oʻtkazishga va mutaxassis – gid rahbarligida maxsus marshrutga asoslangan muzey ishining shakli. Ekskursiya ishtirokchilari, tashrif buyuruvchilar ekskursiyachilar deb ataladi. Ekskursiyalar ish shakli sifatida nafaqat muzey ishida, balki faoliyatning boshqa sohalarida ham qoʻllaniladi. Muzey ekskursiyasi maxsus tashkil etilgan makonga - muzey binolari va hududiga bogʻlangan. Ekskursiyalar oʻquv va tarbiyaviy ishning bir shakli sifatida Rossiyada XVIII asr oxirida Y.A.Komenskiy gʻoyalari taʼsirida paydo boʻldi. Rossiyada ekskursiya ishining muzey faoliyatining alohida sohasi sifatida shakllanishi 1870-yillarga borib taqaladi. XIX asr oxiriga kelib muzey pedagogikasining shakllanishi bilan turli yoshdagi, ijtimoiy va kasbiy toifalarga moʻljallangan ekskursiyalar paydo boʻldi.
Ekskursiyada ular haqida hikoya qiluvchi narsalar namoyish etiladi. Vizual taassurotlar obyektni turli nuqtayi nazardan, turli masofalardan, muzey xonasi boʻylab harakatlanish jarayonida tekshirish imkoniyati bilan shakllanadi. Oʻz navbatida, ekskursiya bagʻishlangan hodisalarning maxsus obyektiv tasvirini (muzey tasvirini) shakllantirish orqali ogʻzaki axborot kuchaytiriladi. Ekspozitsiya materiallarining ta'sirini kuchaytirish, shuningdek, ekskursiyaning jamoaviy xususiyatiga ham hissa qoʻshadi, bu tajribalarning umumiyligini keltirib chiqaradi, koʻrgan va eshitgan narsalar haqida fikr almashish imkonini beradi. Ekskursiyalar tobora koʻproq maxsus turdagi aloqa (hatto muzey kommunikatsiyalari tushunchasi ham bor) deb qaraladi, uning mavzusi tarix, madaniyat, tabiatning qadriyatlari boʻlib, ekskursiyalar va ekskursiyalarning barcha ishtirokchilari uchun muhimdir. Madaniy-ma’rifiy ishning asosiy shakllariga ekskursiyadan tashqari ma’ruza, maslahat, ilmiy oʻqishlar (konferensiyalar, sessiyalar, uchrashuvlar va boshqalar), klub (studiya, toʻgarak va boshqalar) kiradi (1.6.2-rasmga qarang).
Ommaviy muzey ishining an’anaviy shakllaridan biri ekskursiya bilan bir qatorda ma’ruzadir. Ma’ruzalar sikllarga - ma’ruzalarga birlashtirilishi mumkin. Rossiya muzeylarida ma’ruza zallarini tashkil etish XIX asrning ikkinchi yarmida boshlangan. Dastlab ma’ruza oʻqish uchun har qanday ilmiy sohaning yetakchi mutaxassislari taklif qilingan. Hozirgi kunda koʻpincha ma’ruzalarni muzeyning tegishli boʻlimlari tadqiqotchilari oʻqiydilar. Muzey ma’ruzasining oʻziga xos xususiyati uning muzey kolleksiyalari bilan chambarchas bogʻliqligidir. Agar obyektlarning oʻzi koʻrsatilmagan boʻlsa ham, ma’ruza nusxalari, dublikatlari, fotosuratlari, slaydlari va boshqalarni koʻrsatish orqali tasvirlangan boʻlishi kerak. Zamonaviy texnik vositalar muzey ma’ruzasini bir necha oʻn yillar avvalgidan butunlay boshqacha koʻrinishga olib keladi. Bunga Moskva Kreml qoʻriqxonasi muzeyi ilmiy-ta’lim markazining ishi misol boʻla oladi. Markazda 5 va 6 oʻrinli ikkita kompyuter zali, shuningdek, 2 ta kompyuter, kompyuter proyektori va ekranli 30–35 kishiga moʻljallangan ommaviy majlislar zali mavjud.
An'anaviy ish shakli-konsultatsiya. Konsultantning roli gid roliga oʻxshaydi, lekin ish ommaviy tashrif buyuruvchi bilan emas, balki individual tashrif buyuruvchi (yoki umumiy manfaat bilan birlashtirilgan juda tor guruh) bilan amalga oshiriladi, bu maslahat uchun murojaat qilishga yordam beradi. Koʻpincha maslahatlashuvlar muzeylarning klub ishi doirasida amalga oshiriladi. Hozirgi kunda muzeylar konsultatsiyalarni tashkil etishga koʻproq e'tibor qaratmoqda. Muzeylar va tashrif buyuruvchilar uchun yangi imkoniyatlar ochadigan yangi texnik vositalar, binobarin, konsalting xizmatlarini koʻrsatish shakllari, birinchi navbatda, kompyuter ma’lumotnomalari, kataloglari, axborot tizimlarining paydo boʻlishi katta rol oʻynaydi.
Dastlab muzeylarning oʻlkashunoslik ishi doirasida toʻgarak, studiya, klub va boshqalar kabi ish shakllari ishlab chiqilgan. Bularning barchasi hamfikrlarni birlashtirishga qaratilgan ommaviy ish shakllaridir. Ularning orasidagi tub farq assotsiatsiya qanday tashkil etilganiga bogʻliq. Toʻgaraklar va studiyalarning mavzulari muzeyning oʻzi tomonidan ommaviy ma’rifiy ishning yoʻnalishlari haqidagi gʻoyalari asosida belgilanadi va ularning ishiga qiziqish yoki ularning yetishmasligiga qarab tartibga solinadi. Klub oʻzini-oʻzi tashkil etuvchi organizmdir. Muzeylardan tashqarida studiyalar, toʻgaraklar, klublar boʻlishi mumkin. Muzeylar doirasida ular faoliyatining oʻziga xosligi muzey mutaxassislarining faol ishtirokidir. Toʻgaraklar, studiyalar, qoida tariqasida, oʻqituvchi, maslahatchi va metodik rahbar sifatida ishlaydigan muzey xodimi tomonidan boshqariladi. Klublarga kelsak, ularda muzey mutaxassislaridan iborat kengashlar (yoki boshqa boshqaruv organlari) mavjud. Muzey mutaxassisi klub ishida professional maslahatchi va ayrim tadqiqot ishlarini olib borishda, koʻrgazmalar tayyorlashda, aslida esa ilmiy maslahatchi vazifasini bajaradi. Toʻgaraklar yoki sevimli mashgʻulotlar toʻgaragini tashkil etishda yosh cheklovlari yoʻq (faqat katta hajmda studiya va sevimli mashgʻulotlar guruhini “bolalar” ish shakllariga, klubni esa “kattalar” deb tasniflash mumkin).
Yigirmanchi asrga, ayniqsa ikkinchi yarmiga xos boʻlgan jamiyatda muzeyning funksiyalari haqidagi tushunchaning oʻzgarishi muzeylarni tashrif buyuruvchi bilan ishlashning yangi, noan’anaviy shakllarini izlashga majbur qiladi. Zamonaviy odam koʻpincha maktab tomonidan shakllantirilgan yetarli ta’lim darajasiga ega boʻladi. Bunday sharoitda “muzey ehtiyoji”ni shakllantirish uchun muzey tashrif buyuruvchi bilan ishlashda asosiy yukni ta’lim va tarbiyadan koʻngilochar va hordiq chiqarishga oʻtkazishi kerak. Tashrif buyuruvchi bilan ishlashning eng mashhur shakllaridan biri bu master - klassdir. Soʻnggi yillarda muzeylar mahorat darsidan ish shakli sifatida anʼanaviy marosimlar, qoʻshiq va raqs madaniyatini namoyish qiluvchi mahorat darslaridan faol foydalanmoqda. Mehmonni (kattalar ham, bolalar ham) koʻngil ochish muammosi muzey festivali orqali muvaffaqiyatli hal qilinadi. Qoida tariqasida, bayram muzey ishining bir nechta shakllarini birlashtiradi: koʻrgazmalar, rolli oʻyinlar elementlari bilan teatrlashtirilgan tomoshalar, tanlovlar va viktorinalar, mahorat darslari. Muzey bayramlari taqdimotlar koʻrinishida tashkil etilishi mumkin - ma’lum bir mahsulotning mohiyatini foydali tarzda taqdim etish va ochib berishga moʻljallangan tadbirlar (bunday mahsulot muzey va ilmiy nashrlar va boshqalar boʻlishi mumkin). Muzey qulay ish shakllarini tanlashda oʻz auditoriyasining (real va potentsial) manfaatlarini hisobga olishi, ushbu qiziqish va ehtiyojlarni oʻrganishi, muzeyga tashrif buyuruvchiga fikr-mulohazalarini bildirishi kerak.