Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti pedagogika-psixologiya fakulteti pedagogika kafedrasi muzey pedagogikasi fani boʻyicha

3- Mavzu: Muzeyda ta’lim jarayonini tashkil etishning
prinsplari, shakl, metod va vositalari. Muzey pedagogining kasbiy etikasi.
(2 soat)


Reja:
1. Muzeyda oʻquvchi-yoshlar bilan ishlashning pedagogik-psixologik hususiyatlari.
2. Muzeyda ta’lim jarayonini tashkil etishning prinsplari, shakl, metod va vositalari.
3. Muzey pedagogining kasbiy etikasi.
Oʻsmirlik (10-11 yoshdan 14-15 yoshgacha) - bolalikdan kattalikka oʻtish davri. Bolaning turmush sharoiti va faoliyati oʻzgaradi, psixika qayta tuziladi, odamlar bilan munosabatlarning oʻrnatilgan shakllari buziladi. Fanlar asoslarini tizimli oʻrganish ulardan yuqori darajadagi ongga ega boʻlishni, obyektlar oʻrtasidagi ancha murakkab va mavhum munosabatlarni tushunishni, mavhum tushunchalarni shakllantirishni talab qiladi. Oʻquv faoliyati jarayonida ularning tafakkuri analitik xususiyat kasb etadi, faol va mustaqil fikrlash, mulohaza yuritish, taqqoslash, chuqur umumlashtirish va xulosalar chiqarish qobiliyatlari rivojlanadi. Xotira va e’tibor oʻsmirlik davrida sezilarli oʻzgarishlarga uchraydi, ular tobora oʻzboshimchalik bilan boʻlib, oʻzboshimchalik bilan rivojlanadi.

10-12 yoshda bolalar rasmida "tabiiy inqiroz" paydo boʻladi. Koʻpgina oʻsmirlar rasm chizish darslarini tashlab ketishadi, asosiy e’tibor oʻzlarining vizual ijodidan badiiy idrok sohasiga oʻtadi. Oʻsmir mahoratning ahamiyatini va uning asoslarini oʻzlashtirishda kasb-hunar ta’limining rolini anglay boshlaydi, bu esa san’atni, uning badiiy-majoziy tilini va tarixiy taraqqiyot bosqichlarini tizimli va chuqur oʻrganishga tayyorligini koʻrsatadi. Shu munosabat bilan koʻrib chiqilayotgan yoshdagi oʻquvchilar uchun moʻljallangan ekskursiya dasturlariga mavzuli va tarixiy sikllarni kiritish, oʻquvchilarning ma’lum bir soha boʻyicha bilimlarini kengaytirish zarur.

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, badiiy muzeyning oʻsmir bolalar bilan ishlash mavzulari va shakllari yanada xilma-xil boʻladi. Tasviriy san’at tarixi va tili boʻyicha ekskursiyalardan tashqari, ularga "Rassomlar haqida suhbatlar"ni taklif qilish mumkin. Badiiy muzeyning oʻsmirlar bilan ekskursiya ishi uslubida didaktik oʻyinlar va mashqlar bilan bir qatorda, bu yoshning psixologik xususiyatlariga boshqalarga qaraganda yaxshiroq mos keladigan shakllar sifatida dialog, suhbat, munozara keng qoʻllaniladi.
Atrofdagi voqelikni chuqurroq idrok etishga intilib, oʻquvchilar hayotning koʻplab savollariga san’atdan javob izlaydilar, voqelikni uning obrazlari orqali idrok etishga harakat qiladilar. Oʻquvchilarga yoʻnaltirilgan ekskursiya taklif etilayotgan materialning uchta jihatini hisobga olishi kerak: kognitiv (aqlni rivojlantirish), hissiy (muzey yodgorligining mazmuni va shakli birligida berilgan hissiy ta’sirchanlik va ekspressiv xususiyatlarni idrok etish) va ta’sirchan (yodgorlikka hamkorlikda ijodiy munosabatning asosi boʻlgan empatiya). Badiiy muzeyda oʻquvchi-yoshlar bilan ishlashda shuni yodda tutish kerakki, bu yosh axloqiy va estetik his-tuygʻularning eng faol rivojlanishi, fuqarolik, ijtimoiy-siyosiy, kasbiy va mehnat xarakterning shakllanishi va barqarorlashuvi, ijtimoiy funksiyalar majmuasini oʻzlashtirish davri sifatida alohida ahamiyatga ega (1.5.1-rasmga qarang).
Maktabda oʻqish sharoitida bilimlarni egallash tizimi alohida ahamiyatga ega boʻlganligi sababli, uning muzeydagi oʻrni ham muhimdir. San’at muzeyining oʻquv faoliyati oʻquvchilarning dunyoqarashini kengaytirishga imkon beradi, umumiy bilimlarni boyitishga hissa qoʻshadi, san’atshunoslik sohasida ma’lum bilimlar va asarlarni badiiy tahlil qilish koʻnikmalarini beradi. Oʻquvchilar koʻpincha tasviriy san’at yoki ma’lum bir ustaning ishini keng tarixiy va madaniy fonda taqdim etuvchi tematik ekskursiyalarga yoʻnaltiriladi. Shuni ta’kidlash kerakki, ekskursiya darsi oʻquvchiga: asl nusxa bilan aloqaga kirishish, aniq yodgorliklar misolida badiiy tahlil qilish usullarini oʻzlashtirish, tasviriy san’at asarining badiiy-majoziy tizimini tushunish imkonini beradi.
Ayni paytda muzeylarga katta yoshdagilar tashrif buyuruvchilar soni ortib bormoqda. Voyaga yetganlar psixologik, ijtimoiy, jismoniy, ma’naviy yetuk, iqtisodiy mustaqil, tajribaga ega va oʻz xatti-harakatlari uchun javob berish uchun yetarli darajada oʻzini anglagan, hayotiy rivojlangan shaxs hisoblanadi. Muzeyga tashrif buyurgan yosh mehmonlardan farqli oʻlaroq, kattalar ma’lumotni chuqurroq tushunadilar, asosli xulosalar chiqaradilar, kuzatish, tuzatish va nazorat qilish qobiliyatlarini rivojlantiradilar.
Katta yoshdagilarning umumiy madaniy-ma’rifiy ehtiyojlari aniq motivatsiya, darslarni tashkil etish va oʻtkazish uchun yuqori umumiy va individual talablar bilan ajralib turadi. Voyaga yetgan tashrif buyuruvchiga quyidagilar kerak:

• aniq bilimlarni olish, maslahat, uslubiy yordam koʻrsatish;

  
  

• kasbiy koʻnikmalarni egallash yoki takomillashtirish;

  
  

• muzeyga tashrif buyuruvchi shaxsning ijtimoiylashuvi.

  
  

Kattalar bilan ishlashning asosiy prinsiplari:

• elektivlik tamoyili (mavzu, dastur tanlash erkinligi);

  
  

• izchillik (oʻqitish tizimli asosda amalga oshiriladi);

  
  

• xabardorlik (oʻquv jarayonida bilishning hissiy va ratsional turlari ishtirok etadi);

  
  

• shaxsiy tajribaga tayanish (kasbiy, ijtimoiy, kundalik tajribadan foydalaniladi).

  
  

Hozirgi vaqtda muzey va muzey muhiti tashrif buyuruvchining bilim olishi, hordiq chiqarishi, dam olishi, ijtimoiylashuvi uchun muhim vosita ekanligiga shubha yoʻq. Tadqiqotning oʻziga xos xususiyatlari, shuningdek, kattalar bilan ishlash vositalarini amaliy qoʻllash bizga turli jihatlarni ajratib koʻrsatishga imkon beradi: ta’lim, kommunikativ, aksiologik. Muzeyda kattalar bilan ishlashni rivojlantirishning asosiy yoʻnalishlari:

• ilmiy-uslubiy ta’minotning dasturiy, texnologik, boshqaruv komponentlarini ishlab chiqish;

  
  

• muzey va ta’lim xizmatlari ehtiyojlari bozorini oʻrganish;

  
  

• muzey tadbirlarini tashkil etish va oʻtkazish uslublarini takomillashtirish, muzey ishining an’anaviy va innovatsion shakllari va usullaridan foydalanish.

  
  

Muzey pedagogikasi atamasi Germaniyadan kelib chiqqan vaqtdan boshlab muzey asosiy vazifalaridan biri ta’lim va tarbiya boʻlgan muassasa sifatida qabul qilina boshladi. Shuni ta’kidlash kerakki, muzey va ta’lim faoliyatida markaziy oʻrin oʻqituvchi, pedagog, oʻquvchiga muzey va pedagogik jarayonning ishtirokchisi va tashkilotchisi sifatida berilgan. Muzey pedagogikasi muzeyni ta’lim tizimi sifatida koʻrib chiqadigan va muzey va tashrif buyuruvchi oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarni optimallashtirishga qaratilgan muzeyshunoslik, pedagogika va psixologiya kesishmasida joylashgan ilmiy va amaliy fandir. Shunga asoslanib, muzey pedagogikasining predmeti muzey aloqasi hisoblanadi. Biroq, bugungi kunda ushbu yangi pedagogik yoʻnalishga bir nechta yondashuvlar mavjud. Ba’zilarning ta’kidlashicha, muzey pedagogikasi zamonaviy muzeyning ilmiy va amaliy faoliyati sohasi boʻlib, muzey muhitida tashkil etilgan pedagogik jarayon orqali madaniy (badiiy) tajribani uzatishga qaratilgan. Bunda muzey pedagogikasi deganda atrofdagi dunyoning moddiy va nomoddiy voqeliklarining tarixiy va madaniy kontekslarini ochib berish orqali bolada voqelikka qadriyatli munosabatni shakllantirishga qaratilgan taʼlim va tarbiyaviy faoliyat sohasi tushuniladi. Bunday yondashuv bilan muzey pedagogik faoliyati ham muzey muhitida, ham boshqa har qanday makonda - bolalar bogʻchasida, maktabda, qoʻshimcha ta’lim muassasasida, uyda, koʻchada, hayvonot dunyosida va hokazolarda amalga oshirilishi mumkin.

Muzey faoliyat olib boradigan oʻqituvchi (pedagog) bolaning muzeyning murakkab ramziy tilini idrok etishga, atrofidagi narsalarning yashirin ma’nosini tushunishga tayyor emasligini bilishi kerak. Vazifa - bu qiyin va juda muhim kognitiv faoliyatda bolalarga yordam berish. Oddiy narsalar dunyosi bolalar uchun qulayroq va yaqinroqdir. Madaniy tarbiya va estetik idrok sohasida oʻqituvchiga bu dunyoga yoʻl koʻrsatuvchi rol yuklanadi. Muzey pedagogikasi usullari bilan qurollangan holda, u bilim yoʻllari boʻylab izlanuvchan oʻquvchilarni son-sanoqsiz kashfiyotlar sari yetaklay oladi. Muzeyga tashrif buyurishdan oldingi mashgʻulotlarda oʻqituvchi oʻz oʻquvchilariga muzey hodisasining ma’nosini tushuntirishi, ularni madaniyat belgilari sifatida atrofdagi dunyo obyektlarining yashirin ma’nolari bilan tanishtirishi kerak.
Mashhur italyan oʻqituvchisi M.Montessorining psixologik-pedagogik faoliyati tajribasi oʻziga xos boʻlib, bolalarni oʻqitish va tarbiyalashning asosini sensorli tarbiya tashkil etadi. Sezgilar tarbiyasi ostida M.Montessori obyektlarning rangi, shakli va turli xil sifatlarini farqlash qobiliyatini, his-tuygʻularni takomillashtirishni, diqqatni rivojlantirishni, obyektni hukm qilish qobiliyatini tushundi. M.Montessori tomonidan taklif qilingan, koʻpincha koʻrish oʻrnini bosadigan teginish hissidan keng foydalanish qoʻl bilan koʻrishni oʻrgatishi muzey pedagogikasi uchun muhim va qiziqarli. Muzey pedagogikasi bolaga obyektlarni oʻzi boshqarish, ulardagi ma’lumotlarni olish, xulosalar chiqarish va oʻz tanlovini qilish imkoniyatini berishga chaqiradi. Boshqacha qilib aytganda, muzey pedagogikasining asosiy uslubiy tamoyili voqelikni qadrlashning asosiy tamoyiliga toʻgʻri keladi: "Qadriyatlarni oʻrgatib boʻlmaydi, qadriyatlarni boshdan kechirish kerak". Usullarning keng doirasi barcha turdagi texnika va ish shakllarining cheksiz toʻplamini aniqlaydi: viktorinalar, krossvordlar, boshqotirmalar, jamoaviy musobaqalar. Ular bir-biri bilan chambarchas bogʻlangan, shuning uchun ular turli xil kombinatsiyalarda ishlatilishi mumkin. Demak, ijodiy topshiriqlar maktabgacha ta’lim muassasasida ham, muzey ekspozitsiyalarida ham, bayramlarda, teatr tomoshalarida va hokazolarda ham bajariladi.