Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti pedagogika-psixologiya fakulteti pedagogika kafedrasi muzey pedagogikasi fani boʻyicha

Oʻlkashunoslik muzeylari — ilmiy tekshirish va madaniy maʼrifiy muassasa. Maʼlum geografik yoki maʼmuriy hududning tarixiy yodgorliklari, tabiiy ilmiy va badiiy toʻplamlari, xalq sanʼati asarlarini yigʻadi, saqlaydi, ilmiy oʻrganadi, koʻrgazmalar uyushtiradi va targʻib qiladi. Muzeylarning keng tarqalgan turi boʻlgan Oʻlkashunoslik muzeylari kompleks yoʻnalishga ega. Unda, asosan, tabiat, tarix, baʼzilarida sanʼat, adabiyot va etnografiya, ayrimlarida qishloq xoʻjaligi, iqtisod, sport kabi boʻlimlar ham boʻladi.
Oʻlkashunoslik muzeylari faoliyatining dolzarbligi oʻlkashunoslikning faol rivojlanishi, ona yurtni, tarixni va madaniyatni oʻrganish, oʻquvchilarning turisrik - oʻlkashunoslik faoliyatini rivojlantirish bilan bogʻliq. Ta’limning oʻlkashunoslik tarkibiy qismini kuchaytirish bizning davrimizning ijobiy tendensiyasidir, xususan, yosh avlodni tarbiyalash uchun ajoyib asosdir.
Bugungi kunda muzey nafaqat bolalarni, balki kattalarni ham tarbiyalash, oʻqitish va rivojlantirish bilan bogʻliq muammolarni hal qilishda ta’lim muassasalarining toʻliq hamkori hisoblanadi. Muzey muhitida oʻquvchi bilim oladi, kashfiyotlar qiladi, his-tuygʻularni boshdan kechiradi, har xil ma’lumotlarni oladi, shaxsiyatini har tomonlama rivojlantiradi. Madaniy va tabiiy meros obyektlari ulkan kuchga ega va ekspinatlar tomoshabinni shunchaki tafakkurdan koʻproq narsaga - fikrlashga, aqliy fazilatlarni rivojlantirishga, dunyoga va oʻziga nisbatan ma’lum munosabatni shakllantirishga undaydi.
Eksponatlar nafaqat oʻzlari haqida, balki ularning ramzi yoki belgisi boʻlgan faktlar, hodisalar va jarayonlar haqida ma’lumot beradi. Binobarin, oʻlkashunoslik muzeyida oʻquv-tarbiya faoliyatini muvaffaqiyatli tashkil etishda fondlarni oʻrganish jarayonida olingan ayrim obyektlarning ilmiy, ma’lumotli, estetik ahamiyati haqidagi ma’lumotlar katta ahamiyatga ega. Ular koʻrgazma uchun muzey buyumlarini tanlashda asosiy rol oʻynaydi. Ekspozitsiyani tayyorlashda obyektlarning qimmatidan tashqari, u yoki bu koʻrgazmadan ma’lumot olishda tashrif buyuruvchilar (ayniqsa, bolalar) qanday his-tuygʻularni boshdan kechirishlarini ham oldindan bilish kerak.
Muzey bazasida ta’lim faoliyatini samarali amalga oshirish uchun ekspozitsiyaning mazmuni va shakli birlikda boʻlishi kerak. Estetik nuqtayi nazardan ekspozitsiya dizayni ham yagona yaxlitlikni tashkil qilishi kerak: rang, yorugʻlik va fazoviy yechimlarning kombinatsiyasi, shuningdek, matn va yorliqlar dizayni, audio-vizual vositalar va eng yangi texnologiyalardan foydalanish.
Madaniy va tabiiy meros obyektlarini toʻgʻri tanlash bilan ular ma’lum bir tasvirlar tizimini tashkil qilishi va shu bilan belgilangan mavzuni ochib berishi kerak. Bunga asoslanib, obyektlarning tashrif buyuruvchining hissiy va kognitiv sohasiga ta’sirini qayd etishimiz mumkin. Shuningdek, oʻlkashunoslik muzeylari ekspozitsiyasida matnlar katta oʻrin egallaydi. Ular bir ma’noli, aniq, iloji boricha ixcham va turli toifadagi tashrif buyuruvchilar uchun ochiq boʻlishi kerak.
Keyingi yillardagi istiqbolli yoʻnalishlar qatorida oʻlkashunoslik muzeylarining madaniy-ma’rifiy ishlariga e’tibor qaratilmoqda. Ular aholining barcha toifalari (eng kichigidan tortib keksalargacha) uchun ham rasmiy, ham norasmiy muloqot markazlariga aylanadi. Koʻramizki, muzey tomoshabinlari bilan oʻzaro aloqada boʻlish ekskursiya mavzusini doimiy ravishda takomillashtirib borishni va ekskursiyalarning yangi turlarining paydo boʻlishini, oʻlkashunoslik muzeylari auditoriyasi uchun yangi dasturlarni ishlab chiqishni, darslarning yangi turlarini paydo boʻlishini talab qiladi. Oʻlkashunoslik muzeylari hududlarning oʻziga xosligi, muzeylar tarmogʻining oʻziga xosligi va mintaqaviy madaniyatning oʻziga xosligi bilan belgilanadigan koʻplab turlarga ega. Ularning muhim vazifasi - turli yoʻnalishlarda oʻqitish, rivojlantirish va tarbiyalash ishlaridir.
Madaniy va tabiiy meros obyektlaridan foydalanadigan zamonaviy oʻlkashunoslik muzeylarining ta’lim faoliyatining quyidagi asosiy yoʻnalishlarini ajratib koʻrsatish mumkin.
1. Muzeyga tashrif buyuruvchilarning ayrim toifalari uchun madaniy-ma’rifiy dasturlar va loyihalarni ishlab chiqish. Har bir bunday toifa uchun (masalan, maktabgacha yoshdagi bolalar, boshlangʻich sinf oʻquvchilari, oʻquvchilar va boshqalar uchun) ularning yoshi, qiziqishlari va bilim darajasiga qarab dasturlar ishlab chiqiladi.
2. Muzey-ta’limning yangi texnologiyalarini yaratish va amaliyotga joriy etish. Bu yerda asosiy narsa oʻquvchilarning muzey ma’lumotlarini idrok etish qobiliyatini rivojlantirish, muzey koʻrgazmasi tilini tushunish, tasavvur, fantaziya, ijodiy faollikni rivojlantirishdir. Muzey ta’limining eng muvaffaqiyatli yangi texnologiyalarini ommalashtirish alohida loyihalar shaklida va turli obyektlarda amalga oshiriladi.
3. Turli ta’lim tashkilotlari va muassasalari - maktablar, bolalar bogʻchalari, oliy oʻquv yurtlari, bolalar ijodiyoti saroylari, bolalar sogʻlomlashtirish oromgohlari va boshqalar bilan oʻzaro doimiy hamkorlik.
4. Turli muzeylarning oʻquv va tarbiyaviy faoliyati tajribasini umumlashtirish va oʻrganish (amalda qoʻllash).
5. Muzey aloqasi jarayoniga moddiy meros obyektlarini kiritish. Shu bilan birga, xalqning nomoddiy merosi – xalq ogʻzaki ijodi, xalq hunarmandchiligi, cholgʻulari va hokazolar ham har tomonlama oʻrganilmoqda, ularni ayni paytda chinakam ommalashtirish va yangi avlodlarga yetkazish zarur²².
Shuni ta’kidlash kerakki, bugungi kunda koʻplab oʻlkashunoslik muzeylarida bolalar va kattalar uchun moʻljallangan maqsadli dasturlar mavjud. Ayrim muzeylarda qoʻshimcha ravishda butun taʼlim boʻlimlari, bolalar markazlari va boshqalar tashkil etilgan. Yangi, dolzarb masalalarni koʻrib chiqish mavjud; qiziqarli usullar amalga oshirilmoqda va bularning barchasi, albatta, innovatsion madaniy-ma’rifiy dasturlar va loyihalarda oʻz ifodasini topmoqda.
Koʻpgina oʻlkashunoslik muzeylarining ekspozitsiyasi me’morchilik, rassomlik, haykaltaroshlik, san’at va hunarmandchilikning eng ajoyib namunalarini oʻz ichiga oladi. Ulardan tashqari va ular bilan birgalikda muzeylarimiz oʻzlarining ijtimoiy, madaniy-ma’rifiy amaliyotlarida xalq madaniyatining deyarli barcha tarkibiy qismlaridan: musiqa, xoreografiya, marosim va bayramlar, liboslar va boshqalardan foydalanadilar. Shunday qilib, ular madaniy xotira va xalq an’analarining saqlovchilari va faol tarjimonlaridir.