O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti
Yüklə 0,55 Mb.
|
| lashkarlar, chiltonlar kabi ruhlar bilan muloqot qila oladigan kishilar hozirda ham uchrab turadi.
Aslida ruhlar bilan muloqot qilish bilan bog’liq tasavvurlar qadimiy shamanlik e`tiqodi bilan 70
bog’liqdir. o`zbeklarda ko`pincha kasalliklar sababini yomon ruhlarning makr-hiylasidan ko`rilgan bo`lib, hali ham xalqimiz orasida ruhlar hokimiyati odamlar taqdirini, tabiat ko`rinishlarini aytib berishiga ishonuvchi insonlar mavjud. CHildirma sadosi va marosim aytimlari ba`zi zamondoshlarimizni kasalliklardan forig’ bo`lishiga ishonishga olib kelmoqda. SHaman-baxshilarga asosan ayollar yaqinlari kasal bo`lib yotib qolganda, oilaviy hayotlarida o`zaro kelishmovchiliklar yuz berganda, biror buyumi yoki jonivorlari yuqolganda, farzandsizlik holatida, umuman, oila turmush-tarzida og’ir vaziyatlardagina murojaat qiladilar. Turkiy xalqlar shamanlik tizimida shaman bo`lish jarayonidagi tashabbus homiy ruhlarning o`zlaridan chiqqan bo`lib, ba`zida majburiy kuch bilan ham da`vat qilingan. Tanlangan nomzod - haqiqiy shaman odamlar va ruhlar olami o`rtasida vositachi bo`lguniga qadar uch muhim bosqichni bosib o`tadi. YA`ni: 1. Tanlanganlik (ruhlar tomonidan tanlangan). 2. SHamanlik dardiga yo`liqish. 3. Homiy ruhlar tomonidan shaman sifatida qayta yaralish. Keksa yoshli momolarning aytishlaricha, odamlar orasidan shaman baxshilarni homiy ruhlarning o`zi tanlaydi va ularga dastlab olov, kuchli shamol, qush, ot yoki boshqa narsalar timsolida namoyon bo`lib uni shamanlik faoliyati bilan shug’ullanishga da`vat qiladi. Jumladan, Lola baxshiga homiy ruhlar dastlab 13-14 yoshli paytida oq kiyimli ayol ko`rinishida, Saodat baxshiga 40 yoshida homiladorlik vaqtida qora kiyimli odamlar ko`rinishida namoyon bo`lgan bo`lsa, o`ng’ol baxshiga 25 yoshida qo`lida emizikli chaqalog’i bor vaqtda besh chiroq tarzida ko`ringan bo`lsa, Farg’ona vodiysi hududi xududida joylashgan Xo`jand tumanida yashovchi Norboy baxshi homiy ruhlarini dastlab etti yoshli paytida otlar uyuri ko`rinishida ko`rgan va otlar uni doimo muqaddas qadamjolarga, g’aroyib joylarga boshlab borib turgan, Turdijon baxshiga esa ruhlar dastlab ilon va baliq ko`rinishida ko`ringan ekan. Bu holatlarda homiy ruhlar tomonidan bo`lg’usi baxshiga shamanlik quroli va belgilari childirma, qamchi, dutor, qo`biz, tasbeh va hokazolarni ko`rsatishgan. Ba`zida bo`lg’usi shaman tushida nafaqat shamanlik anjomlarini va belgilarni ko`rgan, balki fotiha ham olgan. O`z o`rnida shuni ham aytib o`tish kerakki vodiy o`zbeklarida shaman bo`lish boshqa turkiy xalqlar singari doimo ham nasldan- naslga o`tmagan. SHamanlar asosan xomiy ruhlar tomonidan tanlangan bo`lib, bunda qon- qarindoshlik unchalik ahamiyat kasb etmagan. Odatda bo`lg’usi shaman (baxshi, parixon) tutinib shaman bo`lguniga qadar bir qator sinov bosqichlarini bosib o`tgan va g’ayritabiiy holat "shaman kasali"ga chalinadi. Bu o`rinda «shaman kasali» qanday kasallik?-degan savol tug’ilishi tabiiydir. Axborotchilarimizni ta`kidlashlaricha, shaman kasaliga chalingan odamlar aql-idrokini yo`qotgan kishidek turli- tuman harakatlar qiladi. Agar tanlangan kishi ruhlar da`vatini qabul qilmasa yoki ruhlarning majburlashidan xoli bo`lish uchun baxshilikni nomigagina bajarsa yoki amallarni bajarishda beparvolik qilsa ruhlar jazosiga uchrab, ruhiy behalovat bo`lib turli kasalliklarga duchor bo`lgan va aksar hollarda bu og’ir oqibatlarga olib kelgan. Umuman olganda «shaman kasalligi» bu qator patologik holatlarning bir butun majmuidan iborat bo`lib, bu xolatni homiy ruhlar tomonidan tanlangan kishi boshidan o`tkazadi. "SHaman kasalliligi" ko`pincha uyquda bezovtalanish holatida, muttasil bosh og’rishi tarzida, eshitish va ko`rish gallyutsinatsiyalari ko`rinishida va boshqa qator patologik holatlarda namoyon bo`ladi. Kasal kishi turli-tuman ruhlar ovozini eshitadi va uni ko`ziga tur-tuman qiyofada homiy ruhlar namoyon bo`ladi. SHamanlikning chilla davrini o`tagandan va shamanlikni bo`yniga olgandan keyingina bu simptomlar yo`qoladi va u sog’ayib ketadi. SHamanlar bajaradigan amallar juda xilma-xil va keng qamrovli bo`lib, ushbu vazifalarni muvaffaqiyatli bajarishda shamanlar benihoyat ulkan g’ayritabiiy qobiliyat sohiblari bo`lmog’i lozim deyilgan. Umuman olganda Farg’ona vodiysi shamonlari xomiy ruxlar yordamida asosan quyidagi turtta muhim vazifani bajargan. Birinchidan, kasallik sababini va uni davolash yo`llarini bilish. Ikkinchidan, turli-tuman marosimlar asosida kasallarni davolash. Uchinchidan, kelajakni va inson taqdirni oldindan tadbir qilish», shu jumladan, uzoq masafada yashovchi kishilar taqdirini xam aytib bashorat qilish va nixoyat turtinchidan yo`qolgan odamlar, hayvonlar va narsa-buyumlarni qidirib topish. SHuningdek o`g’irlangan buyumlarni kim tomonidan 71
o`g’irlanganligini xomiy ruhlar ko`magida aniqlashtirgan holda qidirib topish kabi vazifalarni bajarganlar. SHamanlar bu vazifalarni bajarishlari uchun maxsus qobilayatga ega bo`lishlari zarur bo`lgan bo`lib, bu qobiliyatlar ko`pincha tug’ma ravishda bo`lmasdan, balki ma`lum tayyorgarlik natijasidagina egallangan. Buning uchun tanlangan nomzod qirq kun davomida o`z xonadonida tashqi dunyodan ajralgan holda chillada o`tirgan. Bu davr shamanlikning "chilla davri" deyiladi. CHust tumani SHo`raqo`rg’on qishlog’ida yashovchi Ziyoda baxshini ta`kidlashicha shamanlar tomonidan tutiladigan chilla xar-xil bo`lib, ularning ichida eng og’iri va xavflisi baxshilar tomonidan tutiladigan «qora chilla« hisoblangan. «Qora chilla» da o`tiradigan kishi 40 kun mobaynida bir uyning ichidan tashqariga chiqmagan holda chimildiqning ichida o`tirishi lozim bo`lgan. U bu davrda boshqa odamlar bilan gaplashmasligi va faqat o`z uyida yaqin kishisi tomonidan pok holda pishirib bergan ovqatni eyishi lozim bo`lgan. Bu davrda bo`lg’usi baxshini qabristonga borishi, o`lik ko`rishi, ariqdan oqayotgan suvdan o`tishi qat`iy ta`qiqlangan. Ziyoda baxshi xam «qora chilla»da o`tirgan. Kosonsoylik Saodat baxshi, Meyli baxshi, Muniba baxshi, Farida baxshilar baxshilikni bo`yniga olishlaridan oldin qirq kun davomida bir uydan tashqariga chiqmagan holda chillada o`tirganlar. Ba`zida baxshilarning chilla davri qirq kundan kam yoki ko`p muddat ham bo`lib turgan. Masalan, Xo`jandlik Sora baxshi etti oy chillada o`tirgan bo`lsa, Kosonsoylik Lola baxshi uch kun, Narziya baxshi o`n uch kun chillada o`tirganlar. Ularga bu paytda begona odamlarni, ayniqsa begona erkakni ko`rish qat`iy ta`qiqlangan. Bu paytda bo`lg’usi baxshi doimiy ravishda eng yaqin kishisi yoki ustoz baxshi nazoratida bo`lgan. CHunki, bu paytda chillada o`tirgan odam o`zi bilmagan holda tashqariga chikib ketishi mumkin deyiladi. Agar bo`lg’usi baxshi bu holatda tashqariga chiqib ketsa ruhiy kasal - jinni bo`lib qolar ekan. Farg’ona vodiysida shamanlikni bo`yniga olgan har bir baxshi yoki parixon marosimlarni o`tkazish bilan birga vaqti-vaqti bilan homiy ruhlarga atab qurbonliklar qilib turgan. Farg’ona viloyati Oxunboboev tumani SHomirza qishlog’ida yashovchi Xovoxon baxshi bir yilda to`rt marta chillada o`tirgan va xar yili to`rt martadan xomiy ruhlariga atab qo`y so`yib qurbonlik qilgan. Parilarning yaratilishi haqida Nosiruddin Burhonuddin Rabg’uziy uzining 1310 yilda yozib tugatgan "Qisasi Rabg’uziy" asarining "Sifat al arazini" bobida shunday ma`lumotlarni keltirib utgan: "Bilgil, Al-qavlu fim xalqi al maloikati va al-jinni va al-insi izi azza va jalla farishtalarni o`tnung yoruqligidin yaratti, parilarni o`tnung yolinidin yaratti. Asllari biruk turur, ammo uch narsa birla tofovutlari bor. Biri ul tururkim, farishtalar nurdin, parilar yolindin turur. Ikkinchi, farishtalar malak atandi, parilar jin atandi. Uchunchi, farishtalar o`rni adiz ko`kda bo`ldi, parilar erda bo`ldi" [Nosiruddin Burxonuddin Rabg’uziy., 1990.B.13]. Rabg’uziy fikricha, parilar Alloh tomonidan yaratilgan bo`lib, erda yashaydi. YUqorida Rabg’uziy parilar bilan farishtalar o`rtasidagi uch farqni ta`kidlab, "Farishta malak atandi, parilar - jin atandi" - deb jin va parilarning asli bir ekanini yozadi. Farishtalar o`t (olov)ning yorug’ligidan, parilar uning yolqinidan [shu`lasidan] yaratilgan. Tadqiqotlar davomida shu narsa ma`lum bo`ldiki, xalqimiz orasida parilarga ishonch hali ham uchrab turadi. Jumladan, CHust tumanining Dam qishlog’ida yashovchi Rustam baxshining ta`kidlashicha, parilar qachonki rozi bo`lsalar, yo`l bersalargina, ularning nomini aytish mumkin. Parilar
bo`lib, har bir parining o`z vazifasi bo`lgan. Masalan, ilon pari kishini aqldan ozdirib, yovuzlikka boshlaydi. Behisht parilar ilon pari aqldan ozdirgan kishini davolaydi. Kosonsoylik Saodat baxshi, "parilar juda uzun kiyinishadi. ertalab oq rangda, tunda qora rangda, ulardagi beg’ubor ranglarni ta`riflash qiyin. Ularning chiroyiga qarab to`ymaysan" - deydi. Parilar asli olovdan yaralganligi bois o`zbek xalqi kulni muqaddas xisoblaydi. Vodiyning Pop, CHust, YAngiqo`rg’on tumanlarida kul bilan o`ynashgan kishining og’zi qiyshayishi, kulga siygan bolaning ko`zi og’rishi kabi holatlarda Kulrang parilarning qo`li bor deyilgan. Vodiyda ham shamanlarning asosiy faoliyati kasallarni davolash, ya`ni kasal tanasidan yovuz ruhlarni quvishdan iborat. CHunki kasallarni davolash shamanlarning qadimdan meros bo`lib kelayotgan asosiy vazifasidir. Ular ruhlar yordamida kasallik sababini va davolash yo`llarini izlaydilar. SHamanlikka doir adabiyotlarda shamanlar asosan ruhiy kasallarni 72
davolaydi, degan fikrlarni uchratamiz. Haqiqatdan ham shundaymi. Vodiyda yashovchi ko`plab o`zbek va tojik shamanlari esa kasallik xuruj qilganda uqalash orqali tanani qizdirib, bemorni terlashga majbur qilishgan. Saodat baxshi ko`kyo`tal, bosh og’rig’i, bepusht ayolarni davolagan bo`lsa, Meyli baxshi, Lola baxshi, Rustam baxshilar shol bo`lib o`tirib qolgan, soqov bo`lib qolgan, turli toshmalar toshgan kishilarni, ruhiy kasal- jinni bo`lib qolgan odamlarni davolar emish. Baxshi oldiga kelgan bemorning qaysi a`zosi og’riyotganligi bemor tashrifi bilan uning o`zining ham o`sha organizmi og’rishidan bilib olar ekan. Vodiydagi shaman baxshilarning davolash jarayoni ko`pincha bir-biriga o`xshaydi. Baxshilar dastlab fol ochib, kasalni davolash yo`lini aniqlab olgan. Fol ochishda ko`pincha kosadagi suvga paxta bo`lagini tashlab, uning uchidan aylantirishgan. SHuningdek, vodiyda fol tasbeh yoki muqaddas kitoblar orqali ham ochilgan. Vodiydagi aksariyat baxshilar tasbeh orqali fol ochgan. Jumladan, Zulfiya baxshi, Lola baxshi, O`ng’ol baxshi, Meyli baxshi, Muniba baxshi tasbeh orqali fol ochsa, Zebi baxshi kosadagi suvga paxta bo`lagini tashlab aylantirish orqali, Saodat baxshi esa qamchi orqali fol ochgan. SHomirza qishlog’ida yashovchi Xovoxon baxshi fol ochishidan avval 3 marta «Alloh, Alloh, Alloh» deb aytgan, lekin u «Akbar» demagan. CHunki uning aytishicha agar u «Akbar» desa fol to`silib qolar ekan. Zulfiya baxshi fol ochishda ishlatiladigan tasbexi 105 ta tasbex toshlaridan iborat bo`lgan. SHuningdek, uning tasbexida bo`ri tishi, ko`zmunchoq va do`lana xam bo`lib, bular baxshini turli-tuman balo-qazolardan, yoon ko`zlardan saqlar ekan. o`ng’ol baxshi fol ochishdan oldin xomiy ruhlariga: Hulkarlarim, eshon otam, Qambar otam, buvalarim, momolarim, o`zimning otaxonlarim, o`zim bilan kelgan lashkarlarim, oq bo`ram, qorabo`ram, olchinlarim-lochinlarim, oq ilonlar, oftobda o`tganlar, barcha o`tgan momolarim Falonchini (masalan, Sobirni) ko`r-chi, deb murojaat qiladi. Fol ochish jarayonida davolash usuli bilan birga bemorga qanday ins-jinlar, parilar ziyon etkazganligini va buning evaziga qanday qurbonlik qilish lozimligi ayon bo`lgan. Qurbonlik sifatida qo`y-qo`zi, echki, tovuq kabi jonivorlar so`yilgan. Qurbonlikdan maqsad parilarni, ya`ni xomiy ruhlarni rozi qilish va bemor vujudiga kirib olgan yomon ruhlarni haydash edi. Ba`zi xalqlarda ruhlarga atab haqiqiy ovqatlarni turli but, sanamlar oldiga qo`yib qo`yiladi yoki ularning og’ziga surkab qo`yiladi. Umuman qurbonlik qilish dinning dastlabki ko`rinishlaridan tortib to jahon dinlarigacha xos bo`lgan marosimdir. Masalan, shumerlar ho`kiz, sigir, qo`y kabi hayvonlar bilan birga ba`zan qushlarni ham so`yishgan, egulik nematlar ham Tangrilariga ehson etishgan bo`lsa zardushtiylikning qurbonlik marosimlarida qadimda ho`kiz va qo`y so`yilgan. Qadimgi turkiy xalqlar shamanchiligida oq shaman ko`k (osmon) bilan, qora shaman er osti bilan bog’lanadi. SHu sababli oltoyliklar Ulgen (Qadimgi turkiylarning yaxshilik va ezgulik Tangrisi)ga oq qo`y, erlik(Kadimgi turkiylarning er osti olami-jahannam va yomonlik Tangrisi)ga qora qo`y so`yib qurbonlik qilishgan. O`z navbatida aytish kerakki, zardushtiylikda nafaqat qurbonlik tarzida so`yilayotgan jonivor turiga, balki so`yilayotgan jonivor ranggiga ham alohida e`tibor berilgan. Jumladan, «Avesta«ning «YAsht« qismida Tishtiriyaga bag’ishlab qurbonlik tarzida oq va qora qo`y so`yish mumkinligi lekin xech qachon qurbonlik tarzida so`yiladigan jonivor ola rangda bo`lmasligi lozimligi ta`kidlangan. SHamanlik marosimlarida ko`pincha ziyon etkazgan ruhlarga bag’ishlab qurbonliklar qilingan. Qurbonlik qilinayotgan hayvonning rangi "ziyon etkazgan" ruhlar bilan bevosita bog’liq bo`ladi. Agar kasalik sababchisi oq devlar yo oq pari bo`lsa, oq rangli qo`y yoki qora dev, qora momolar bo`lsa qora qo`y, echki, tovuq so`yilgan. Odatda qurbonlikka atalgan hayvon erkak kishi tomonidan ziyon etkazgan momolar, ins-jinslarning nomi aytilib so`yiladi. Farg’ona vodiysida ko`pincha qora va sariq rangli qo`y so`yilgan. Qolaversa qurbonlik uchun urg’ochi hayvon so`yish ham rasm bo`lmagan. Qurbonlik sifatida so`yilgan jonivorning qonidan bemorning tanasiga surtilar va bu ruhlar uchun go`yo oziqa hisoblanar ekan. SHomirza qishlog’ilik Xavoxon baxshi devlar ziyon qilib iligi qurib qolgan odamga qo`y qurbonlik qilishni buyurgan. Qora qiz momolar ziyon qilgan kasallarga esa tovuq qurbonlik qilgan. Markaziy Osiyo shamanlari, jumladan Farg’ona vodiysi shamanlari Sibir’ shamanlari kabi marosimlarni maxsus kiyimlarda o`tkazishmaydi, boshqa olamga sayohat qilmasdan faqat yordamchi ruhlar bilan muloqotga kirishadilar, xolos. Lekin tadqiqot jarayonida shu narsa 73
ma`lum bo`ldiki, vodiyda yashovchi aksar qirg’iz baxshilar baxshilikni bo`yinlariga olishdan oldin baxshilik kasaliga chalingan paytida uzoq erlarga, bir daraxtdan ikkinchi daraxtga uchib yurgan ekanlar. Baxshilar davolash jarayonida childirma (doira)dan foydalanganlar. CHildirma tovushlari ostida shaman ruhlarni chaqirar, childirmaning musiqiy ohangi marosim ruhiga ko`tarinki kayfiyat bag’ishlar, go`yoki u sehrli xislatga ega edi. Biz shaman marosimlarida childirmaning paydo bo`lishi va yoyilishi davrini aniq bilmaymiz, lekin Sibir’ shamanlari bilan SHimoliy Amerika hindularining childirmalarining o`zaro o`xshashligi bizni Osiyodan Amerikaga yalpi ko`chishimizdan 20 ming yillar oldin ham bo`lgan degan xulosaga olib keladi. Mashhur dinshunos olim M. eliade "Markaziy Osiyo shamanlari jumladan turkiy xalqlarda childirmadan foydalanilmaydi. Ularga bu narsa ma`lum emas" - deb yozadi. Aslida bu xato fikr bo`lib biz tadqiqot davomida turkiy xalqlarda, jumladan o`zbek xalqi shaman marosimlarida baxshining childirma chalib ruhlarni chaqirish odati juda qadimiy ekanligiga amin bo`ldik. Qolaversa, turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan afsonaga ko`ra, erlikxon teridan bir dovul yasab, ilk shamanlik marosimini o`tkazgan ekan. o`rta Osiyodan tashqarida yashovchi turkiy xalqlar - uyg’ur, oltoylik, xakas shamanlari qadimda childirma sadolari ostida fol ochadilar. Yurtimizga islom dini kirib kelgach, shamanlik e`tiqodi tubdan o`zgargan, shaman e`tiqodlari islom aqidalari bilan singishib ketadi. Har bir marosimni boshlashdan oldin shamanlar dastlab xudoga, payg’ambarlarga va musulmon avliyolarga, so`ngra o`zlarining homiy ruhlariga: Alvon ko`ylak kiyganlar, Engi erga tekkanlar Menga madad beringlar,-deb murojaat qiladigan bo`ldi. Ko`plab shamanlar an`anaviy childirmadan voz kechib, tasbeh bilan ishlatganlar. Jumladan, Lola baxshi, o`ng’ol baxshi, Muniba baxshilar tasbeh bilan o`z amallarini bajarganlar. Homiy ruhlar musulmon ruhoniylar Bahovaddin Balogardon, Hazrati Xizr, Hazrati Sulaymon, Bibi Fotima, Bibi Zuhra qiyofasida ko`ringan. Lola baxshiga ruhlar oq ro`molli ayol qiyofasida, Rustam baxshiga esa Hazrati Xizr, ya`ni, oq soqolli nuroniy kishi qiyofasida namoyon bo`lgan. Vodiydagi aksariyat baxshilar payshanba, juma kunlari odamlarni qabul qilmaydi. Ularning asosiy ish kunlari seshanba, chorshanba va shanba kunlari bo`lgan. Namangan viloyati CHust shahrida yashovchi Zulfiya baxshi tomonidan o`ziga xos kun tarbiga amal qilingan va odamlarni qabul qiladigan xonasining kiraverishiga maxsus kun tartibi osib qo`yilgan. Bu kun tarbiga ko`ra baxshi asosiy ish kunlari tarzida keluvchilarni dushanba, seshanba, chorshanba va shanba kunlari qabul qilar ekan. Payshanba va juma kunlari xomiy ruhlar hajga ketganligi, yakshanba esa baxshining o`zining dam olish kuni bo`lganligi bois tashrif buyuradigan odamlar ko`rilmas ekan. Mingbuloq tumani Amir Temur jamoa xo`jaligida yashovchi Sobirjon Musulmonov har payshanba kuni o`z parilarini hajga jo`natganligi bois odamlarni ko`rmaydi. Farg’ona vodiysi shaman-baxshilari dafn marosimlariga qatnashmaydilar. Ularga murdani ko`rish ta`qiqlangan. Agar qandaydir tasodif bilan murdani ko`rib qolsalar yoki dafn marosimiga qatnashsalar, ularning homiy ruxlari ketib qolar ekan. SHuning uchun baxshilar murdani ko`rgan vaqtida marosimiy qurbonlik qilib fotihalarini yangilar ekanlar. Biz bunday qarash ildizlarini Markaziy Osiyo xalqlarining qadimiy mahalliy an`analari bilan bog’liq bo`lsa kerak. Zardushtiylik kontseptsiyasiga ko`ra marxum jasadi atrofni nopok qiladi deyilgan. SHu bois XX asr boshlarida marxumlar bilan aloqada bo`ladigan g’assollardan odamlar o`zlarini olib qochganlar va ular bilan doimiy aloqada bo`lishga harakat qilmaganlar. Boshqa tomondan qadimgi turk asotirlarida ta`kidlanishicha, oltoyliklar inson o`lganidan keyin, uning uyi ichida Oldoji degan yomon va nopok o`lim ruhlari ma`lum bir mahalgacha qolishiga ishonishgan. SHamanlar o`zlarini toza hisoblaganlari uchun bu nopok ruhlar tomonidan ifloslanmaylik, deya o`lik chiqqan uyga kirmaydilar. Qolaversa yoqutlar orasida xam «oq» shamanlarni dafn marosimlarida qatnashishlari ta`qiqlangan. Endi esa vodiyda yashovchi shaman baxshilar tomonidan bajariladigan marosimlarning ayrimlariga to`xtalib o`tsak. Baxshilar tomonidan o`tkaziladigan eng mas`uliyatli va eng qiziqarli marosimlardan biri - ko`chirma marosimidir. Ko`chirma marosimi Farg’ona vodiysida "ko`chirma", "ko`chirik", "ko`churuv", "ko`chru" deyiladi. Ko`chirma marosimini asosan ruhan 74
baquvvat, katta yoshli baxshilargina o`tkazadilar. Jumladan, Saodat, Meyli, Lola baxshilar ko`chirma qilganlar. Odatda og’ir holatdagi kasallar ko`chirma qilingan. Ko`chirmadan maqsad kasal tanasiga kirib olgan yoki ziyon etkazgan ins-jins, devlar, parilarni haydash bo`lgan. Ushbu marosim ko`p hollarda kasal kishining xonadonida o`tkaziladi. Marosim o`tkaziladigan kuni baxshi kasal xonadoniga olib kelinadi va ziyon etkazgan ruhlarga atab qurbonlik so`yiladi. Qurbonlikka asosan qo`y-qo`zi, echki, uloq ba`zan tovuq ham so`yilgan. Kosonsoylik Lola baxshi ko`chirma marosimini quyidagicha olib borgan: avval bemorni ko`chirik o`tkaziladigan xonaga o`tqazadi va uning oldiga oq, qizil va qora matolar solinib, suv, quruq choy, tuz va xamirturush singari narsalar qo`yyadi. Baxshining ta`kidlashicha, parilar kelib solingan matoning ustiga o`tirib, go`yo bu narsalarga dam solar ekan. Ba`zida momolar, otaxonlar buyrug’iga ko`ra kasal hech kimni ko`rmasligi, ya`ni chilla saqlashi lozim bo`lgan paytda chimildiqqa olingan. Marosim boshlanishida baxshi turli ruhlarga bag’ishlab chiroq qo`yadi. CHust tumani Fova qishlog’ida yashagan Toshmat baxshi qizil, oq va qora lattalar o`ralgan chiroq qo`ygan. Toshmat baxshi chiroqni yoqishdan oldin kasalga tegizib olgan. Kosonsoylik Lola baxshi esa odatda dastlab xudo yo`liga bitta, qirq chiltonlarga atab qirqta, so`ngra momolarga uchta, qorovulga bitta, o`n bir rahmatga atab o`n bitta chiroq qo`yadi. So`ngra baxshi xonadon suprasidagi undan olib ikki joyga to`plagan va unga chiroqlarni suqib qo`ygan. Baxshi pilikni yoqib "supra ulug’ narsa, un oqlik, peshonangiz oq bo`lsin, baxtingizga bemor tuzalib ketsin", deb aytib turgan paytda marosim qatnashchilari kasalning qarindoshlari (asosan ayollar) navbat bilan supra oldiga kelib supraga ta`zim qilib, lablari bilan un uyumini o`pganlar. SHundan keyin kasal yotgan uyda marosim qatnashchilari ishtirokida "ko`chirma" marosimining asosiy qismi bajarilgan. Bunda kasal xona o`rtasida qiblaga qarab o`tqizilgan va uning yuzi doka yoki engil mato bilan yopib qo`yilgan. Qurbonlik qilingan hayvon qonidan bir piyolaga olingan va kasalning peshonasiga, chakkasiga, ko`kragiga, qorniga, kaftiga, tovonining yuqori qismiga, ya`ni, muchcha-muchchalariga baxshi tomonidan surtilgan. Agar kasalga qora devlar ziyon etkazgan bo`lsa to`qqizta bo`g’imigina qonlangan. Axborotchilarimizning ta`kidlashlaricha, bemorning tuzalishi kasal tanasidagi surtilgan qonning yo`qolishi bilan bog’liq bo`lgan. Agar surtilgan qonni ruhlar so`rib olsa, kasal juda tez suratda tuzalar ekan. Baxshi piyoladagi qonni kasalga surtish paytida "Bismillohir rahmonir rahim, qoni-qoniga, joni-joniga davo bo`lsin", degan. SHunday qilib, qurbonlik qilinayotgan hayvonning qoni va joni bilan kasalning qoni va joni go`yoki almashtirilgan. Farg’ona viloyati Oxunboboev tumani SHomirza qishlog’ilik Farida baxshi ko`chirma marosimi uchun so`yilgan hayvon qonini kosaga olib qolgan va bemorning oldi hamda orqa ko`krak qimiga surtgan. Bemor qonlangandan so`ng uni uyiga ketgan. SHundan keyin baxshining o`zi qon quyilgan kosaga 7 kun davomida kuniga «YOsin surasi»ni o`qigan. Surani birinchi marta o`qilishida 7 marta o`qilgan xar kuniga qisqartirilib borilgan va oxirgi ettinchi kun 1 marta o`qilgan. Ettinchi kundan so`ng baxshi kosada qotib qolgan qonni va qurbonlik tarzida so`yilgan hayvonning oyoq suyagini oq matoga o`rab bemor uyiga keladi. So`ngra u suyakni olib qabristonga olib borib ko`madi va bemor qonlanganda kiygan kiyimini olib tez oqar suvga oqizadi. Bu amallarda unga ziyon etkazgan balo-qazolar va ziyon-zahmatlar ushbu suyak bilan ergan ko`milsin hamda suv bilan qo`lilib oqib ketsin degan magik niyat mujassamlashganini ko`rishimiz mumkin. O`z o`rnida shuni aytib o`tish kerakki agar ko`chirma marosimiga qurbonlik so`yishning iloji bo`lmasa, yangi so`yilgan qo`yning kalla-pochasi, yuragi, terisi sotib olingan. Bunday holatda kasalning ustiga qora mato yopilib, hayvon yuragining qoni bilan qonlangan. Baxshi esa childirma sadolari ostida kasalni aylanib, yovuz ruhlarni quvgan. Bunda shamanlar ko`pincha "Oblo xaq" deb baqirganda qolgan marosim qatnashchilari ham qaytarib turganlar. Ushbu marosimda shaman bilan birga kasalning yonida o`tirganlarning o`zlari ham ba`zida jazava holatiga tushganlar. SHundan so`ng baxshi bemorni ettita yoki to`qqizta tol va jiyda xivchinlari bilan o`ng tarafidan boshlab urgan va jinlarni chap tarafdan haydab chiqargan. Odatda tol xivchinlari yoki mevali daraxt shoxlari kasalning holatiga qarab ishlatilgan. Agar bemor nisbatan engilroq kasal bo`lsa mevali daraxt shoxidan, og’ir kasal bo`lsa mevasiz daraxt tol xivchinlaridan foydalanilgan. Tol yoki mevali daraxt xivchinlari ishlatilishiga sabab, go`yoki yovuz ruhlarni kasal tanasidan yakuniy haydash bo`lgan. Ko`chirma yakunida baxshi bemorning 75
elkasi, qo`llarini silab, tanglayini ko`tarib qo`ygan. So`yilgan hayvonning go`shtidan bir qismi baxshilarga berilib, qolgan asosiy qismidan sho`rva tayyorlangan va marosim ishtirokchilariga tarqatilgan. Terisini esa bemor yotgan uyga osib qo`yilgan. Baxshining ta`kidlashicha, yovuz ruhlar ko`chirmadan so`ng xonaga osib qo`yilgan qo`y terisiga borib o`tirgan. SHuning uchun ham marosim yakunida so`yilgan qo`yning suyaklari yig’ilib, terisiga o`ralgan va qabristonga yoki qishloqdan uzoqroq joyga ko`mib kelingan yo bo`lmasa yoqib yuborilgan. Ba`zida esa yirtqich hayvonlarga emish sifatida tashlangan. Lekin marosimda so`yilgan qurbonlikning go`shti aslo itga berilmagan. Ko`chirma marosimida shaman va ba`zi qatnashchilarning jazava holatiga tushishi asoslari uzoq o`tmish davriga borib taqaladi. YUnon tarixchisi Gerodot Araks (Amudaryo nazarda tutilgan) bo`yi aholisining yonayotgan meva hididan jo`shishi va oxiri o`yinga tushib ashula aytishi haqida yozib qoldirgan [Gerodot., 1988.S.201-205]. Farg’ona vodiysi shaman-baxshilari «yuragi tushgan» odamlarni ham davolaydilar. Bunga ko`ra biror bir voqea yoki xodisadan qattiq qo`rqib yuragi joyidan siljib qolgan odamlarni yuragi ko`tarib qo`yiladi. Jumladan, Osh viloyati Qorasuv tumanilik Xadicha baxshi biror bir kishining yuragi tushgan yoki tushmagan ekanligini qo`rg’oshinni eritib kosadagi suvga solish orqali aniqlar ekan. Qo`rg’oshin kosadagi suvga solinganda kosa tubiga misoli yurak kabi yig’ilib to`planib qolsa u odamning yuragi tushgan hisoblanar va bu kishini xo`roz yoki tovuq so`yib qonlash orqali yuragi joyiga tushirilar ekan. YUrak ko`tarish jarayonida so`yilgan parranda qonini bir piyolaga olib yuragi tushgan odamning yuragi atrofini qonlanar va unga toshbaqa qoni yalatilar ekan. SHundan keyin uning yuragi joyiga tushar ekan. Baxshilar faoliyatiga issiq-sovuq qilish amali ham kirgan. Odatda issiq-sovuq ya`ni isitma-sovutma qilish ko`pincha oilada er-xotin, ona va bola, ota-o`g’il, qarindoshlar, qo`shnilar o`rtasiga sovuqchilik solish yoki aksincha solingan sovuqchilikni bartaraf etish maqsadida bajariladi. Bunda, masalan, erni xotindan yoki ayolni eridan sovutish yoki aksincha isitish uchun uning kiyadigan kiyimlari, eydigan ovqati, ichadigan choyiga, sepadigan atiriga maxsus dam-duo o`qiladi. Agar isitma amali qilingan bo`lsa, qilingan amalni echish uchun o`qilgan dam-duoni pichoq bilan go`yoki kesilgan va turli xil iplardan band va tumor qilib berilgan. Farg’ona vodiysi shamanlarining davolash marosimida yana bir keng tarqalgan ko`rinishlardan biri, kasalga "ziyon etkazgan" ruhlarni bog’lab "band" yoki "tumor"lar qilib berishdir. Chustlik Bo`ta baxshi band qilish jarayonini quyidagicha tushuntiradi: Band qilishdan oldin tovuq so`yilib, uning qonidan piyolaga olinadi va bemorning tanasiga surtiladi. So`ngra baxshi tovuqni pishirib sho`rva tayyorlashni buyuradi va ruhlarga atab chiroq yoqadi. SHundan so`ng u childirma chalib xudoga, avliyoyu-anbiyolarga va yordamchi ruhlarga murojaat qiladi. Baxshining oldida suv to`ldirilgan piyola bir tutam paxta solingan holda turadi. Baxshi suvga qarab, childirma chalgan holda: "To`rt ko`zli jin keldi, bog’lang! Oq pari keldi, bog’lang! Oq it keldi, bog’lang!" deb aytib turgan. Bunda har gal baxshi bog’lang, deb aytganida bemorning yaqinlari yoki baxshining o`zi ipni tugun qilib bog’lagan. Odatda iplar har xil ranglarda bo`lib, ular 7, 9 yoki 11 xil rangda bo`lgan. Kosonsoylik Farida baxshi esa bandga olishda etti xil ip va ot yolidan foydalangan. Band qilishda baxshi duolar o`qib ipga "suf-suf" deb dam solib turgan. Band qilib bo`lingandan so`ng baxshi bemorga sening ins-jinslaringni bog’lab qo`ydim, deb aytgan. Band yana oilada o`zaro sovuqchilik tushib eridan nolib borgan ayollarga, turli buyumlari yo`qolgan kishilarga, ishi yurishmayotgan odamlarga qilib berilgan. Baxshi tomonidan qilingan bandni bemor yoki bandga muxtoj bo`lgan kishi baxshi aytgan kungacha taqib yurgan. So`ngra uni suvga tashlab yuborgan yoki o`tda yoqib yuborgan. Biz bunga o`xshash ip tugunlarni bog’lash odatini Sibir’, Evropa va Old Osiyo xalqlarida keng tarqalganligini ko`ramiz. D.Frezer tugunlarning afsungarlik kuchi va qulflar to`g’risidagi asotirlarga batafsil to`xtalgan. Umuman olganda Markaziy Osiyoning ko`plab boshqa xududlari singari Farg’ona vodiysida ham shamanlik e`tiqodini islomlashuvi o`ziga xos lokal ko`rinish kasb etishiga sabab bo`ldi deb
mumkin. Qolaversa shamanlik e`tiqodiga oid bildirgan mulohazalarimizning ko`plari afsungarlik ko`rinishidagi marosimlarga oid bo`lib, g’ayri ilmiy, g’ayri-tabiiy ko`rinishlarda bo`lsada, lekin ular zamirida haqiqat zarralari mavjud emas, deb ayta 76
olmaymiz. Ilmiy bilimning bugungi taraqqiyoti avval inkor qilingan yoki haqiqat deb qabul qilingan ko`plab sir-sinoatlarga, turli hodisalarga aql bilan yondoshib, ularga oz bo`lsada, shubha bilan qarab, haqiqiy mohiyatini ochishni, bu orqali inson bilimini musaffolashtirib, yangi bosqichga ko`tarishni talab qilmoqda. Bugungi kunda shamanlikning ko`plab ochilmagan qirralari namoyon bo`lmoqda. Biz buni yuqorida shaman baxshilarning davolash jarayonida, ularning ruhlar bilan muloqotida, baxshilarning kasallarini davolash jarayonida, ruhlar yordamida yo`qolgan buyum, narsa, jonivor va odamlarni topish jarayonlarida ko`rib o`tdik. SHamanlarning shaman bo`lishdagi o`ziga xos "shaman kasali" ham o`ziga xos ko`rinishga egadir. Lekin bugungi kunda shamanlik e`tiqodiga oid ko`plab echilishi zarur bo`lgan muammolar turibdi. Biz buni shamanlarning shaman kasaliga chalinib, so`ngra shamanlikni bo`yniga olganidan so`ng tuzalib ketish jarayonida, shamanlarning homiy ruhlar bilan muloqotida va shu kabi shamanlik e`tiqodi bilan bog’liq ko`plab ko`rinishlarda uchratamiz. Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|