O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi r. Mavlonova, O. To‘rayeva
Yüklə 465,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- U. Xayyom.
| Savol va topshiriqlar
1. Òarbiyaning asosiy vazifalari nimadan iborat? 2. Komil inson deganda Siz qanday fazilatlarga ega bo‘lgan insonni tushunasiz? 3. Sharqona tarbiyaning manbalarini sanab bering. 4. Sharq rivoyatlarida uchraydigan yaxshi tarbiya ko‘rgan insonlarning xislatlarini aytib bering. 5. Hozirgi kunda ta’lim-tarbiyaning ahamiyati nimalarda ko‘rinadi? 1
Navro‘znoma. Òoshkent. 1990- y. 19 III BOB. BOLA SHAXSINING RIVOJLANISHI, ÒARBIYASI VA KAMOLOÒI ASOSIY ÒUSHUNCHALAR Pedagogika kursining muhim metodologik muammolaridan biri bu shaxs tarbiyasi va uning rivojlanishi muammosi hisoblanadi. O‘sib va rivojlanib boruvchi inson tarbiya obyekti hisoblanadi. Butun hayoti davomida insonning rivojlanish jarayoni davom etaveradi. Bu jarayonda u turli o‘zgarishlarni, jismoniy, ruhiy, miqdor va sifat o‘zgarishlarni o‘z boshidan kechirib boradi. Insonda bo‘ladigan jismoniy o‘zgarishlarga — bo‘yining o‘sishi, vaznining og‘irlashib borishi, suyak va mushak tizimlarining, ichki a’zolari va asab tizimining o‘zgarib borishi kiradi. Ruhiy o‘zgarishlar esa uning aqliy rivojiga aloqador bo‘ladi va insonda ruhiy sifatlarning shakllanib borishi, unda hayot uchun zarur bo‘lgan sotsial sifatlarning tarkib topishi hisoblanadi. Odam bolasining rivojlanishi — bu muhim jarayon sanaladi. Ma’lumki, hayot davomida inson jismoniy va ruhiy tomondan o‘zgarib boradi. Lekin bolalik, o‘smirlik va o‘spirinlik davrida rivojlanish nihoyatda kuchli bo‘ladi. Bola mana shu yillarda ham jismoniy, ham ruhiy jihatdan o‘sishi, o‘zgarishi tufayli shaxs sifatida kamolga yetadi, bunda berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq ta’sir etishi natijasida bola jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida o‘ziga munosib o‘rin egallaydi. Odamning munosabatlari doirasiga kishilar bilan aloqasigina emas, balki tabiatga, hayotga bo‘lgan munosabatlari ham kiradi. Mana shu xil ko‘p qirrali aloqalar va munosabatlar zaminida har bir shaxs o‘z qobiliyati va qiziqishini, o‘z bilimi va uquvini namoyon qiladi, o‘z ishiga, vazifasiga, burchiga, xalqiga, Vataniga, o‘z- o‘ziga bo‘lgan munosabatlarini ifodalaydi. Òabiiyki, shaxsdagi bu fazilatlar faqat tarbiyaning mahsulidir. Shaxsning kamol topishida va uning xulqiga ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi hamisha bir xil bo‘lavermaydi. Sababi odamning xulqiga, munosabatiga va aloqalariga yoshi, bilimi, hayotiy tajribasi, odatlari va nihoyat, vaziyat ham ta’sir etadi. Shaxsning fazilatlarini to‘g‘ri aniqlash va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar doirasida, turli vaziyatlarda kuzatib ko‘rish lozim. Shundagina shaxsning ijtimoiy xulqi, ma’naviy qiyofasi, insoniy fazilatlari ro‘yobga chiqadi. Demak, shaxsni rivojlantirish
20 vazifasini to‘g‘ri hal qilish uchun uning xulqiga ta’sir etuvchi omillarni, bu omillarning tabiatini, shaxsning xususiyatini yaxshi bilmoq kerak. Pedagogikada „Shaxs“ tushunchasi „Inson“ tushunchasidan farqli o‘laroq, insonning ijtimoiy xususiyatlarini anglatadi. Yangi jamiyat boshqa odamlar bilan muomalada bo‘lishi, munosabat o‘rnatishi natijasida shakllanib boradigan sifatlarni bildiradi. Inson ruhiy xususiyatlarining rivojlanishi (aql, idrok, diqqat, harakat va h. k.), hayotda o‘z o‘rnini topa olishi, uning Vatan, xalqning ravnaqi yo‘lida og‘ishmay, e’tiqod bilan xizmat qilishi, imonli bo‘lishi insonni shaxs darajasiga ko‘taradi. Bunday sifatlarning ro‘yobga chiqishi tarbiyaga bog‘liq bo‘ladi. Bolaning kamolotiga, ruhiyatiga, fe’l-atvori shakllanishiga qanday omillar ta’sir etadi? Bola tarbiyasiga, uning shakllanishiga biologik omil, ijtimoiy omil va tarbiya ta’sir etadi. Bu muammo pedagogikada avvaldan munozaraga sabab bo‘lib kelayotgan masala hisoblanadi. Ko‘p asrlik shu munozara zaminida bir-biriga qarama-qarshi ikki nuqtayi nazar vujudga keldi. Ulardan bir toifasi odam bolasi- ning shaxs sifatida rivojlanishida tabiiy-biologik omillar hal qiluvchi rol o‘ynaydi deb biladilar. Ularning fikricha, bola ona qornidalik vaqtida avlod-ajdodlardan o‘tgan tug‘ma xususiyatlarigina rivojlanadi. Bu nuqtayi nazar tarafdorlari tarbiyaning rolini cheklab qo‘yadilar. Bu nuqtayi nazar fanda
deb nomlanadi. Ularning vakillari Aristotel, Platonlarning fikrlaricha, taqdir, tole har kimning hayotidagi o‘rnini, mavqeyini avvaldan belgilab bergan. XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namo- yandalarining fikricha, odam bolasi ona pushtidaligidayoq bo‘lajak shaxsiga xos barcha xususiyatlarga ega bo‘ladi, rivojlanish esa ana shu xususiyatlarning miqdoriy ko‘payib borishidan iboratdir. Preformistlar ham naslning shaxs rivojlanishidagi roliga favqulodda yuksak baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini mutlaqo inkor etadilar. Bu nazariyaning yana bir yo‘nalishi XX asrda keng tarqalgan bixeviorizm
bo‘ldi. Bixeviorizm oqimiga amerikalik pedagog va psixolog E. Òoran- dayk asos soldi. Uning fikricha, shaxsning barcha xususiyatlari, shu jumladan, ong va aqliy qobiliyat ham nasldan naslga o‘tadi. Bu bilan E. Òorandayk tarbiyaning shaxs rivojlanishiga ta’sirini inkor etadi, uni shaxsning xususiyatlariga ta’sir etishdan ojiz deb biladi. Xuddi shunday nuqtayi nazarni yana bir amerikalik progmatik pedagog D. Dyui va A. Komboslar yoqlab chiqadilar. Ular 21 tarbiyaning shaxsga bo‘ladigan faol ta’sirini inkor etib, rivojlanishni faqat miqdoriy o‘zgarishdan iborat deb ko‘rsatadilar. Odam qanday sifatlar bilan tug‘ilgan bo‘lsa, tarbiya jarayonida bilim olish, ko‘nikma va malaka hosil etishi natijasida xuddi ana shu sifat va xususiyatlar rivojlanib boradi, degan fikrni ilgari suradilar. Ammo psixologiya va pedagogika fanlarining keyingi yillardagi inson tarbiyasiga, kamolotiga oid ilmiy ma’lumotlari odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishiga, kamolotga yetuviga murakkab jarayon deb hisoblashga imkon beradi. Uning shaxs bo‘lib kamolga yetishida nasl (biologik omil), ijtimoiy muhit hamda maqsadga muvofiq amalga oshiriladigan tarbiya alohida rol o‘ynaydi. Bu ilmiy ma’lumotlar shaxsni tabiatning bir bo‘lagi deb qarashga imkon yaratadi. Shunga ko‘ra, unda tabiiy kuch va imkoniyatlar bor, ular shaxsning rivojlanishi uchun ma’lum ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Bu insondagi layoqat kurtaklari bo‘lib, uning rivojlanishi uchun tarbiya kerak, deb ta’kidlanadi. O‘rta Osiyo mutafakkirlaridan Forobiy, Abu Ali ibn Sinolar ham inson tarbiyasiga ta’sir etadigan omillar ahamiyatiga e’tibor berib kelganlar. Forobiy inson kamolotida ta’lim-tarbiyaning muhimligini ta’kidlab: „Munosib inson“ bo‘lish uchun odamda ikki imkoniyat: ta’lim va tarbiya olish imkoniyati bor. Òa’lim olish orqali nazariy kamolotga erishiladi, tarbiya esa kishilar bilan muloqotda axloqiy qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni yaratishga olib boradigan yo‘ldir...“ deydi. Abu Ali ibn Sino etika va axloqiy tarbiya masalalarini falsafiy- pedagogik asosda yoritib berishga harakat qilgan. U, ayniqsa, oila tarbiyasida ota-onaning o‘rniga alohida to‘xtalib: „Bola tug‘ilgach, avvalo, ota unga yaxshi nom qo‘yishi, so‘ngra esa uni yaxshilab tarbiya qilishi kerak... Agar oilada tarbiyaning yaxshi usullaridan foydalanilsa, oila baxtli bo‘ladi“ degan fikrni ilgari suradi. Shunday ekan, inson kamolotiga ta’sir etadigan omillarning birortasini ham inkor etmagan holda ularni alohida-alohida ko‘rib chiqaylik. Yüklə 465,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|