O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi r. Mavlonova, O. To‘rayeva
SHAXS RIVOJLANISHIGA ÒA’SIR KO‘RSATUVCHI OMILLAR
Yüklə 465,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
| SHAXS RIVOJLANISHIGA ÒA’SIR KO‘RSATUVCHI OMILLAR
Bola shaxsining rivojlanishiga irsiyat, muhit va tarbiya kabi omillar ta’sir etadi. Bola shaxsining rivojlanishiga naslning ta’siri deganda,
23 ota-onalarga o‘xshashlikni ifodalovchi biologik belgilarning takrorlanishini tushunmoq kerak. Har bir bola ota-onasidan meros shaklida ba’zi biologik sifatlarga (tananing tuzilishi, sochining, ko‘zining, terisining rangi, bo‘yi-basti va boshqalar) ega bo‘lgan holda dunyoga keladi. Bular jismoniy xususiyatlardir. Oliy nerv faoliyatining xususiyatlari ham tug‘ma o‘tadi. Bu fiziologik xususiyat hisoblanadi. Akademik I. P. Pavlov ta’limotiga ko‘ra bola bir qator tug‘ma xususiyat va instinktlarga ega holda tug‘iladi va bular shartsiz reflekslar guruhini tashkil etadi. Bular orasida oshqozon refleksi (so‘lak ajratish), muhofaza refleksi (issiqdan qo‘lni tortish, yorug‘dan ko‘zini qisish) kabilar alohida ahamiyat kasb etadi. Ammo bu xususiyatlar insonga ham, hayvonga ham taalluqlidir. Ayni vaqtda insonlarga xos bo‘lgan xususiyatlar ham irsiyat yo‘li bilan o‘tadi. Masalan, tananing vertikal holdagi harakati, tafakkur va nutq rivojlanishi, mehnat qilish qobiliyati — bular tug‘ma imkoniyatlar bo‘lib, ularning rivojlanishi uchun inson bolasi odamlar orasida yashab, ular bilan aloqa qilishi darkor. Bu ruhiy imkoniyatlarning chindan ham rivojlanmog‘i, ro‘yobga chiqmog‘i uchun bola faqat o‘sibgina qolmay, balki shu o‘sish jarayonida insonlar orasida yashamog‘i, ulg‘aymog‘i va ijtimoiy hayotda ishtirok etmog‘i kerak. Chunki inson biologik mavjudot sifatida emas, balki ijtimoiy mavjudot sifatida rivojlanadi va kamolga yetadi. Bola nutqni egallashi uchun nutq sharoitida, mehnat qilish uchun mehnat sharoitida, aqliy taraqqiy etmog‘i uchun aqliy faoliyat sharoitida yashamog‘i kerak. Ana o‘shanda bolaning nimaga, qanday sohaga layoqati borligi namoyon bo‘ladi. Fiziologiya va psixologiya fanining ko‘rsatishicha, inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biror xil qobiliyat- ning ro‘yobga chiqishi va rivojlanishiga ta’sir etadigan potensial imkoniyatlar, ya’ni shaxs xususiyatini ifodalaydigan layoqat bilan tug‘iladi. Òug‘ma layoqat o‘z holicha rivojlana olmaydi, go‘yo u „mudroq“ holatda bo‘lib, uning uyg‘onishi — rivojlanishi uchun qulay muhit kerak. Agar bola o‘z layoqatiga mos sharoitda o‘sib, zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, layoqat erta ko‘rinib, rivojlanishi, aks holda yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Shuning uchun pedagogik layoqatning namoyon bo‘lishi va qobiliyat sifatida rivojlanishi to‘la-to‘kis hayot sharoitiga va tarbiyaga bog‘liq.
|