O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv

7-chizma.
Kalorimetrik bomba:
1
– namuna tigeli, 
2
– kislo-
rod trubkasi, 
3
– gaz chiqa-
radigan qism, 
4
– kontakt 
vintellari.
8-chizma.
Kalorimetr va bomba:
1
– aralashtirgich, 
2
– suv 
qatlami, 
3
– bomba, 
4
– bomba 
markaziy kontakti, 
5
– kalo-
rimetr, 
6
– aralashtirgich,
7
– termometr.
2
3
4
4
5
6
7
1
2
3
4
5
3

---

67
qilish tizimida hazm bo‘lgan har 100 g uglevod moddasi 
hisobiga o‘rta hisob bilan 4,5 g metan (gaz) hosil bo‘ladi. 
Aniq bo‘lishicha, kavshaydigan molning ichki muhitida vu-
judga kelgan almashinadigan energiyaning 5–7% i metan 
gazi, ya’ni ichki yel bilan chiqarib yuboriladi. Parranda va 
cho‘chqada bunday gaz juda oz miqdorda ajraladi. Shuning 
uchun uni hisobga olmaslik ham mumkin.
Ratsion yoki oziq bilan organizmga keltiriladigan 
ener giya samarasi jihatdan 3 turga bo‘linadi:
1) me’daga ratsiondagi oziqlar bilan kiritilgan yem-
хashakning oziq moddalari to‘liq hazm bo‘lganida ajrata 
olishi mumkin bo‘lgan energiya miqdori 
umumiy energi-
ya
deyiladi;
2) tana vujudi tomonidan o‘zlashtirilgan, ya’ni ba-
danga singgan oziq moddalar ajratgan energiya 
hazm 
bo‘ladigan energiya
deb yuritiladi;
3) tana jismida hazm bo‘lgan energiyaning tana ha-
roratini hosil qilishga va mahsulot ishlab chiqarishga sarf 
bo‘ladigan qismi 
almashinadigan energiya
yoki 
fiziologik 
jihatdan foydali energiya
hisoblanadi (9-chizma).
Umumiy energiyaning tarkibida organizmda hazm 
bo‘lmasdan, aхlat bilan chiqarib tashlanadigan oziq mod-
dalarning energiyasi ham bo‘ladi. Shuning uchun tashqi 
muhitdan me’daga keltirilgan oziqlarning umumiy hajmi-
ga taalluqli energiya umumiy energiyani tashkil etadi. 
Umumiy energiya miqdori oziqning hazm bo‘lish da-
rajasiga bog‘liq emas. Umumiy energiya kalorimetrik 
usul bilan ham va hisoblash yo‘li bilan ham aniqlanishi 
mumkin. Uni aniqlash uchun avval har qanday oziq yoki 
ratsionning tarkibidagi jami oziq moddalar miqdori aniq-
lanadi. Bunda oziq yoki ratsiondagi oziq moddalar miq-
dori ko‘rsatkichlari jamlanishi kerak. Oziq moddalarning 

---

68
yig‘indisini topish uchun quyidagi formulani tavsiya etish 
mumkin:
S
M
=
N
+
R
+
lig
+
C
,
bunda: 
S
M
– oziq yoki ratsiondagi jami oziq moddalar 
miqdori,
 N
– protein,