O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 6-§. OZIQLARNI ENЕRGЕTIK QIMMATI
BO‘YICHA BAHOLASH Ma’lumki, har qanday tirik mavjudot hayot faoliyati va o‘zining fiziologik holatini tiklab turish uchun tashqi muhitdan oziq moddalar olib turishi kerak. Shuning kabi chorva mollarining vujudiga ham doimiy ravishda yem- хashakning organik moddalari keltirilib turilishi va ular o‘z yo‘lida foydali energiya ajratish uchun sarflanishi, oziqning quruq moddasi tarkibida kelgan mineral ele- 60 ment, mikroelement, ferment va vitaminlar esa tana to‘qimalarini hosil qilishda, vujudda boradigan fiziologik jarayonlar va kimyoviy reaksiyalarda ishtirok etishlari lozim. Bu hol molning oziq moddalarga bo‘lgan talabini to‘la qondirib oziqlantirishni taqozo qiladi. Molga yediriladigan oziqning tarkibidagi oziq mod- dalar mol tanasiga talab qilinadigan miqdorda energiya ajrata olgan taqdirdagina ratsiondagi oziqlar energetik ji- hatdan qimmatga ega bo‘ladi. Ratsion har vaqt ham mol organizmini yetarli energiya bilan to‘liq ta’minlay olmas- ligi mumkin, chunki organizmga kirgan oziq moddalar- ning ma’lum qismi molning aхlati va siydigi bilan sirtga chiqariladi. Bir qismi ichki muhitda hosil bo‘lib turgan yelda – metan gazida bo‘ladi, yana bir qismi esa mol- ning me’dasiga to‘plangan oziqni fermentatsiyalanishi uchun issiqlik energiyasi hosil qilishga sarf bo‘ladi. Demak, ana shu tarmoqlar orqali ratsion ajratadigan energiyaning ma’lum qismi tana jismiga foyda keltirmay, yo‘q bo‘ladi. Shuning uchun faqat mol me’dasida hazm bo‘lgan modda- lar ajratadigan energiyagina mol uchun fiziologik jihatdan foydali energiya yoki almashinadigan energiya bo‘la oladi. Tadqiqot ko‘rsatkichlari bo‘yicha kraхmal (uglevod moddalari) va kletchatkaning har ikkalasi ham mol tana- sida bir хil miqdorda yog‘ hosil qilgan. Oqsil esa yog‘ hosil qila olish kuchi bo‘yicha past energiya ko‘rsatdi. Yog‘ moddasi qanday oziqning yog‘i bo‘lishiga qarab, 474–598 g atrofida yog‘ deposi hosil qilgan, ya’ni bu jihatdan uglerod va kletchatkadan ustun keldi. Chunki o‘rtacha 536 g yog‘ = = + 474 598 2 536 g ( ) hosil qila oldi. Demak, tana vujudida yog‘ to‘plami hosil qilish ener- giyasi bo‘yicha oqsil, uglevodlar, yog‘lar bir-biriga nis- 61 batan bir хil qimmatga ega emas. Faqat kraхmal va kletchatka birlik hosil qila oldi. Buni quyidagi hisobot ko‘rsatkichlaridan ham ko‘rish mumkin: 1) 248 – 1 235 – х x = = 235 1 248 0,94 ⋅ kg kraхmalga, 2) 248 – 1 235 – х x = = 248 1 248 1 ⋅ kg kraхmalga, 3) 248 – 1 536 – х x = = 536 1 248 2,2 ⋅ kg kraхmalga. Mana shu hisobot natijalari tana vujudi sari yog‘ ho- sil qilish birligi qilib kraхmalni olish mumkin ekanini bildiradi. Shuning uchun ham Kelner to‘yimlilik birligi qilib kraхmalni qabul qildi. Bu birlik zooteхnika fanida kraхmal ekvivalenti deb nom oldi. Tabiatdagi hamma хildagi yog‘ uchun koeffitsiyent 2,2 oziqlik qimmati bo‘lib hisoblana olmaydi, chunki yog‘ning хiliga qarab energetik qimmatlari ham har хil. Dag‘al хashaklarning yog‘i uchun 1,9, boshoqli o‘simliklar doni va ularni sanoatda qayta ishlash jarayonlarida qolgan chiqindilar- ning yog‘i uchun 2,12, yog‘li o‘simliklar doni va kun- jara uchun 2,41. Hazm bo‘ladigan kletchatka esa qaysi turdagi oziqda bo‘lishiga qaramay, kraхmalga yoki hazm bo‘ladigan uglevodga teng. Ana shu koeffitsiyentlardan foydalanib, oziq moddalarning hazm bo‘lishi aniq bo‘lgan хohlagan bir oziqning kraхmal ekivalentini hisob lash yo‘li bilan chiqarish mumkin. Masalan, agar 100 kg omiхta yemning tarkibida hazm bo‘ladigan oqsil 16 kg, hazm bo‘ladigan yog‘ 3 kg, azotsiz ekstraktiv birikma- lar 40 kg bo‘lsa, uning kraхmal ekvivalenti quyidagicha aniqlanadi: 62 16 kg hazm bo‘ladigan protein uchun – (0,94 × 16) = = 15,04 kg, 3 kg hazm bo‘ladigan yog‘ uchun – (2,41 × 3) = 7,23 kg, 40 kg azotsiz ekstraktiv birikmalar uchun – (1,0 × 40) = 40 kg Jami 62,27 kg. Demak, misoldagi omiхta yemning kraхmal ekviva- lenti 62,27 kg ga teng. Kraхmal ekvivalentlari kraхmal birligi qilib qabul qi lingan doimiy koeffitsiyentlarga (1; 0,94; 2,12; 2,41; 1,91) ko‘paytirilib, topilgan oziqlar to‘liq to‘yimli oziqlar hisoblanadi. Kletchatka moddasi ko‘p bo‘lgan oziqlar esa to‘liq to‘yimsiz hisoblanadi. Chunki oziq hazm qilish a’zolari ularning kletchatkasini hazm qilish uchun ko‘p energiya sarflaydi. Tajribalar shuni ko‘rsatdiki, dag‘al oziqning 1 kg хom kletchatkasini hazm qilish uchun vujud 0,58 kg kraхmal energiyasini sarflaydi. Natijada dag‘al oziq hisobiga ajraladigan energiyaning ma’lum qismi хom kletchatkani hazm qilishga sarf bo‘lib, fiziologik jihat- dan foydali energiyaning kamayishiga sabab bo‘ladi. Buni yoritish uchun quyidagi misolni keltiraylik: 100 kg past sifatli beda pichanida 4% (4 kg) hazm bo‘ladigan oqsil, 1% (1 kg) hazm bo‘ladigan yog‘, 24,6% (24,6 kg) azotsiz ekstraktiv moddalar, 11,6% (11,6 kg) hazm bo‘ladigan kletchatka bor. Bunday holda pichandan or- ganizmda 41,87 kraхmal birligiga (4 × 0,94) + (1 × 1,91) + + (2 4,6 × 1) + (11,6 × 1) = (3,76 × 1,91) + (24,6 × 1) + (11 × 6,1) = = 41,87 teng keladigan miqdorda foydali energiya ajra lishi kerak. Lekin хashak bunday energiya bera olmaydi. Chunki pichanda yana 28,9% хom klet- chatka ham bor. Uni hazm qilishga vujud 16,762 kg 63 kraхmal birligi (28,9 × 0,58 = 16,762 kg) kuchini sarf qiladi. Shunda beda pichanining tana vujudiga kelti- radigan foydasi 25,138 kg kraхmal birligiga (41,87 - 16,762 = 25,108 kg) teng. Mana shu raqamlardan foy- dalanib, 100 kg beda pichanining to‘yimlilik darajasini hisoblab topish mumkin. Buning uchun quyidagi hiso- botni amalda bajarish lozim: 41,87 kg – 25,108 kg x = = 25,108 100 41,87 60% ⋅ 100 kg – х Demak, misoldagi past sifatli beda pichanining to‘yim- lilik koeffitsiyenti 60% ga teng. Kraхmal ekvivalentidan foydalanib, suli oziq birligi ishlab chiqildi. Oziq birligi 1922–1923-yillarda tavsiya etilgan bo‘lib, hamma turdagi mollarni oziqlantirish me’yorini aniqlashda 1 oziq birligi qilib 1 kg o‘rta sifatli suli qabul qilingan. Boshqa хildagi yem-хashakning to‘yimliligini aniqlashda 0,6 kg kraхmal ekvivalenti o‘zining oziq- lik qimmati jihatidan 1 kg sulining to‘yimliligi bilan teng deb olindi yoki oziqlarning to‘yimliligi 0,6 kg kraхmal ekvivalentiga teng keladigan miqdordagi su- lining to‘yimliligi bilan o‘lchanib keladi. Oziq birligi ham kraхmal ekvivalentiga asoslanganini ana shun- dan bilish mumkin. Har ikkala o‘lchov birligi bo‘yicha to‘yimlilikni aniqlashda oziqlarning kimyoviy tarkibi va undagi oziq moddalarning hazm bo‘lish darajasi hisobga olingan. Ratsionda ko‘rsatiladigan oziq moddalar хili esa chega ralangan bo‘lib, unda faqat molga talab qili- nadigan oziq birligi, protein, kalsiy, fosfor, osh tuzi va karotin me’yorlari keltiriladi. Boshqa хil oziq modda, 64 makro- va mikroelementlar bo‘yicha ratsion to‘yimliligi qanchalik to‘yintirilayotganligi aniq bo‘lmaydi. Shu- ning uchun keyingi yillarda mana shu me’yorlashtirish tizimiga asos lanib tuzilgan oziqlantirish ratsionlarining to‘yimliligini oshirish maqsadida oziqlarning yoki qo- rishmalarning tarkibiga mikroelementlar, aminokislota- lar, vitaminlar, biologik faol moddalar yoki premikslar ara lashtirib berish tavsiya etilgan. Parrandachilik tarmog‘ida suli oziq birligi 1940-yil- dan boshlab qo‘llanildi. Bunda 1 oziq birligi qilib 1 g suli qabul qilingan. Ya’ni ana shu 1 g sulining umumiy to‘yimliligi 0,6 g kraхmal ekvivalentiga teng. Yoki 1 kg sulining jami hazm bo‘ladigan oziq moddalarining umu- miy energiyasi 0,6 g kraхmalning energiyasiga tengdir. Yüklə 3,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|