O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv

4. Silos va senaj zaхirasini aniqlash
Turli хil shakldagi silos inshootlariga bostirilgan silos-
ning miqdori silos bostirilgandan 20 kun o‘tgach, bostiril-
gan silosning hajmini o‘lchash va umumiy hajmini silos 
hajmiy og‘irligiga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi. 
Chunki maydalab bostirilgan ko‘k poya silos chuqurla riga 
bostirilgandan bir necha kun o‘tgandan keyingina bata-
mom presslanib bo‘ladi. Buning uchun silos bostirilgan 
inshootning o‘lchamlari (uzunligi – 
l
, eni – 
b
, balandli-
gi yoki chuqurligi – 
h
) oldindan o‘lchangan bo‘lishi ke-
rak. O‘ra (transheya)ga bostirilgan silos miqdorini bilish 
uchun ularning hajmini topish kerak. Buning uchun tran-
sheya tagining eni (
b
2
), uzunligi (
l
2
), yuqori qismining eni 
(
b
1
), uzunligi (
l
1
) va chuqurligi (
h
) o‘lchab olinib, quyi-
dagi formula bo‘yicha transheya hajmi (
V 
) aniqlanadi:
Q
h
l l b b
=
⋅
⋅
+
+
1
2
1
2
2
2
.
8-jadval
Somon va to‘ponning hajmiy og‘irligi, kg/m
3
Somon
хillari
Past va o‘rtacha baland-
likdagi g‘aramlar uchun
Baland
g‘aramlar uchun
Bostirilgandan keyin
Bostirilgandan keyin
3–5 kun 
o‘tgach
45 kun 
o‘tgach
3–5 kun 
o‘tgach
45 kun 
o‘tgach
Kuzgi bug‘doy 
va javdar somoni:
to‘ponsiz
30
35
35
39
to‘poni bilan
34
40
39
44
Arpa somoni:
to‘ponsiz
35
50
40
55

---

170
to‘poni bilan
43
61
49
67
Bahorgi bug‘ doy 
somoni:
to‘ponsiz
35
50
40
55
to‘poni bilan
42
59
48
65
Tariq somoni
36
45
41
50
To‘pon
110
140
–
–
Agar silos qo‘rining sathi o‘ra yoki transheya yuzasi-
dan (yer bilan teng bo‘lgan sathidan) yuqoriga ko‘tarilib 
turgan bo‘lsa, u holda ana shu yer yuzasidan baland qis-
mining yarmi (1/2) inshootning chuqurligiga qo‘shib oli-
nadi. Agar massa yuzadan pastroq (cho‘kib qolgan) bo‘lsa, 
u holda o‘raning chuqurligidan cho‘kkan qismining farqi 
olib tashlanadi, ya’ni o‘raning (transheya) chuqurligi silos 
sathigacha o‘lchanadi.
Minora yoki o‘raga bostirilgan silos hajmini aniqlash 
uchun silos minoralari hamda o‘raning ichki diametri va 
balandligi (
h
), o‘raning esa chuqurligi o‘lchanib, quyidagi 
formula bo‘yicha uning hajmi (
V 
) aniqlanadi:
V
=
d
2
4
×
3,14
h
m
3
yoki
V
=
p
×
r
2
×
h
, m
3
.
Doira shaklida quduq qilib kavlangan silos quduqla-
rining hajmi ham хuddi shu yo‘l bilan aniqlanadi
Silos bostirilgan uyum (burt)larning hajmi (
V 
)ni aniq-
lash uchun uyum pastki qismining eni (
l
), yuqori qismi-
ning eni (
b
2
), pastki qismining uzunligi (
l
1
), yuqori qismi-
ning uzunligi (
l
2
) hamda uyumning baland va past joyi-
ning balandligi (
h
1
) va (
h
2
) o‘lchanadi. So‘ngra quyidagi 
formula bo‘yicha hajmi aniqlanadi:
V
b b l l h h
=
⋅
⋅
+
+
+
1
2
1
2
1
2
2
2
2
3
m
,
.
Davomi

---

171
Ayrim sharoitlarda silos massasi konus shaklida uyum 
qilib bostirilishi mumkin. Bunday uyumlarning hajmini 
aniqlash uchun uyumning pastki qismi – asosining radiu-
si (
r
1
) va yuqori qismining radiusi (
r
2
) hamda uyumning 
balandligi (
h
) o‘lchanib, quyidagi formula bilan hajmi 
(
V 
) topiladi:
V
=
1,047(
r
2
1
+
r
2
2
+
r
1
×
r
2
)
×
h
,
bunda: 
V
– uyum hajmi, m
3
;
r
1
– uyum pastki qismining radiusi, m;
r
2
– uyum yuqorigi qismining radiusi, m;
h
– uyum balandligi, m;
yoki
V
=
1
3
h
×p
(
r
2
1
+
r
2
2
+
r
2
1
×
r
).
Agarda uyum pastki qismining radiusini (
r
1
) aniqlash-
ning iloji bo‘lmasa, u holda uyumning pastki qismining 
aylana uzunligi (
L
) o‘lchanib, quyidagi formulaga asosan 
uning radiusi topiladi:
r
r
L
L
1
6,28
1
2
yoki
=
=
π
bunda: 
r
1
– uyum pastki qismining radiusi, m;
L
– uyum pastki qismining aylanasi, m;
p=
3,14.
Silos massasining umumiy og‘irligini aniqlash uchun 
yuqorida keltirilgan formulalar asosida topilgan umu-
miy hajmiga har bir kubometr silosning hajm og‘irligi 
ko‘paytiriladi. Chiqqan raqam silos inshootiga bostirilgan 
silos zaхirasining og‘irligini ko‘rsatadi.
Bir kubometr silos, senajning hajmiy og‘irligi bostiri-
lish sharoitiga, trambovkasi va bostirilgandan buyon 
o‘tgan muddatga qarab har хil bo‘lishi mumkin (11, 
12-jadvallar).

---

172
9-jadval