Darsning birinchi topshirig'i e’lon qilinadi.
1-topshiriq. Kartochkalardagi so'zlarni ma'no jihatdan bir-biriga bog'lab, she'r
hosil qilish. Bunda davlatimiz madhiyasi uchun yaratilgan she'rdan foydalanish
mumkin. Madhiyaning birinchi to'rtligini naqorati bilan 1-, 2-, 3-guruhlarga, ikkinchi
to'rtiigini naqorati bilan 4-, 5-, 6- guruhlarga tarqoq holda kartochkalarda beriladi.
Guruhlar topshiriqni bajarib bo'lgach, chapak chalib, ishni tugatganlarini bildiradilar.
Shundan so'ng quyidagi savollar orqali o'quvchilarga murojaat qilinadi:
- Topshiriq berilganda o'zingizni qanday his qildingiz?
- Topshiriqni bajarayotganingizda qanday qiyinchiliklarga duch keldingiz?
- Bajarib bo'lganingizdan so'ng o'zingizni qanday his qildingiz?
- Ish taqsimotini qanday yo'lga qo'ydingiz?
- Madhiya matnini nimalar orqali hosil qildingiz?
2-topshiriq. Berilgan so'zlar ishtirokida matn tuzish. Guruhlarga aralash so'zlar
yozilgan konvertlar tarqatiladi. Bu so'zlar bilan qiziqarli hikoya tuziladi.
1-guruhga:
fil, sichqon, mazali non, qush, qochdi.
2-guruhga:
olma, mallasoch, qayiq, tush, afsus.
3-guruhga:
taksi, teatr, pul, sahna, xolam, uyalib qoldik.
4-guruhga:
hayvonot bog'i, muzqaymoq, onam.
5-guruhga:
kino, qor odam, bolakay, bo'ri.
6-guruhga:
akam, tufli, koptok, oyna, xoda.
Guruhlar chapak chalish orqali ish yakunlanganligini bildiradilar va navbat bilan
tuzgan matnlarini o'qib eshittiradilar. Topshiriqni bajarganlariga qarab guruhlar
rag'batlantirib boriladi.
3-topshiriq.Test bilan ishlash. (Hamma guruhga bir xildagi 4 ta test topshiriladi).
1.
Nutq nima?
a)
gap;
b)
tugallangan fikrning yozma shakli;
d) tugallangan fikrning og'zaki shakli.
2.
Qaysi qatordagi gapda so'zlar tarkibi to'g'ri berilgan?
a)
non yopiladi tandirda;
29
b)
tandirda non yopiladi;
d) non - tandirda yopiladi.
3.
So'z nimalardan tashkil topadi?
a)
harflardan;
b)
bo'g'inlardan;
d) gaplardan.
4.
Qaysi qatordagi so'zlar xatosiz yozilgan?
a)
paroxod, yalpiz;
b)
paroxot, yalpiz;
d) paraxod, yalpiz.
4-topshiriq.Sovg'alar topshirish.
Guruhlar bir-birlarini baholaydilar va esdalik uchun sovg'a beradilar. Har bir
guruh qanday ishlagani, ish davomida o'zlarini qanday tutganligi, dars qoidasiga
qanday rioya qilganliklari haqida fikrlar bildiradi.
Darsni yakunlash (baholash).
Har bir guruh o'zining eng faol qatnashgan, bilimdon va zukko a'zolarini
baholaydi.
Darsni yakunlash, mustahkamlash:
1.Guruhingiz a'zolaridan mamnunmisiz?
2.Topshiriq bajarayotganda qanday xatoliklarga yo'l qo'yganingizni bilasizmi?
3.Bugungi darsdan nimalar oldingiz?
4.Qanday tushuncha hosil qildingiz?
5.Bugungi interfaol usuldagi darsni qanday baholaysiz? (a'lo, qoniqarli).
Xulosa shuki, boshlang'ich sinfda ona tili darslarida va darsdan tashqari
mashg'ulotlarda mustaqil ta'limdan foydalanish ta'lim samaradorligini oshirishda
asosiy omildir.
6- 11 yoshli bolalar o’zlarning individual xususiyatlarini anglay boshlaydilar.
Bolaning o’z-o’zini anglashi ham jadal rivojlana boradi va musgahkamlana
boshlaydi. Bu davrda bolalar o’zlarining ismlariga yanada ko’proq ahamiyat bera
boshlaydilar va ularning ismlari tengdoshlari va atrofdagilari tomonidan ijobiy
30
qabul qilinishiga harakat qiladilar. Bolani o’zining tashqi ko’rinishi va gavda
tuzilshiga beradigan bahosi ham o’z-o’zini anglashida ahamiyati juda kata. Kichik
maktab davrining oxiriga borib bolalar, ayniqsa, qizlar o’zlarining yuz-tuzilishlariga
alohida e’tibor bera boshlaydilar. Kichik maktab yoshidagi o’quvchining o’quv
faoliyati jarayonida o’zidagi xulq-atvorni va faoliyatni
o’zi
tomonidan
muvofiqlashtirish qobiliyati rivojlanadi, ongli ravishda bir fikrga kela olish qobiliyati
rivojlanadi, o’z faoliyatini o’zi uyushtirishga, hamda bilim olish jarayoniga bo’lgan
qiziqishining qaror topishiga yordam beradi. O’quvchi xulq atvorining
motivlashtirishi ham o’zgaradi. Bunda do’stlari va jamoaning fikrlari asosiy
motivlar bo’lib qoladi. Axloqiy his tuyg’ular va shaxsning irodaviy xususiyatlari
shakllanadi.
5-6 yoshlarda ko’zga tashlangan bolalarning xususiyatlari yillar davomida
rivojlanadi va mustahkamlanadi, o’smirlik davrining boshlariga kelib. juda
ko’pgina ngaxsiy fazilatlar shakllanib bo’ladi. Bolalarning individualliklari
ularning bilish jarayonida ham ko’rinadi, Bu davrda bolalarning bilimlari
kesh’ayadi va chuqurlashadi, ko’nikma va malakalari takomillashadi. 3-4 sinflarga
borib, aksariyat bola.\arda umumiy va maxsus layoqatlar ko’zga tashlanadi. Kichik
maktab davrida hayot uchun nihoyatda ahamiyatli bo’lgan muvaffaqiyatga erishish
motivi mustahkamlanadi, bu esa o’z- o’zidan boshqa layoqatlarni jadal
rivojlanishiga olib keladi.
Bu yoshdagi bolalarda idrok, diqqat, xotira, tafakkur va nutq to’liq shakllanib
bo’L1’ani uchun ham ularga ta’lim berishda kattalarga qo’llaniladigan uslublardan
foydalanish mumkin, Kichik maktab yoshidash bolalar psixik rivojlanigpiga
ularning atrofidagi odamlar, ota-onasi va ayniqsa o’qituvchi bilan bo’ladigan
munosabati orqali erishish mumkin 3-4 sinflarga borib bola uchun uning o’rtoqlari
bilan munosabatining ham ahamiyati ortadi. Bu munosabatlardan kattalar ta’lim-
tarbiya maqsadlarida foydalanishlari mumkin. Bu yoshdagi bolalar soatlab yolg’iz
holda sevimli maxshulotlari bilan shug’ullanishlari mumkin va shu asosda ularda
mehnatsevarlik va mustaqillik fazilatlari shakllanadi.
31
Umuman ta`limga, xususan, boshlangich ta`limga e’tibor yurtimizda
mustaqillikdan so`ng jiddiy ijobiy tomonga o’zgaradi.
Prezidentimiz boshlang`ich sinflarda yituk, eng tajribali murabbiylar
ishlashi lozimligini alohida uqtiradi va qator savollarni o`rtaga tashlagan edi:
Zamonaviy boshlang`ich ta`limning o`zi nima? Bola 1-4 sinflarda qanday
bilimlarga ega bo`lishi kerak? Bu muoammolar shubhasiz ilmiy –pedagogik
tadqiqotlar asosida o`z yechimi topadi. Chunki, boshlang`ich ta`limda ilmiy bilim
asoslaridan yetarli ma`lumotlar berilmasa, uning keyingi rivojlanishi davrida
buning o`rnini to`ldirib bo`lmaydi. Kichik maktab boshlang`ich ta`lim kamolot
bosqichi yoki pedagogik psixologiya fan sohalari nuqtai nazardan shaxs rivojida
eng ma`suliyatli va muhim rivojlanishi davrlaridan birini tashkil etadi.
Tafakkur psixalogiyasining nuqtai-nazaridan kichik maktab yoshidan
boshlab o`quvchilarning aqliy faoliyati turli bilim jarayonlarning sinovlaridan o`ta
boshlaydi. Chunki ta`lim aqliy taraqqiyotini kompelks ravishda, ya’ni har
tamonlama rivojlanishiga ma`naviy negiz, asos hozirlaydi.
Maqsadga muvofiq o`qish faoliyati kichik maktab yoshdagi
o`quvchilarning aql-idrok, sezgirligi kuzatuvchanligi,uquvliligi, esda olib qolish,
esga tushurish imkoniyatlarini rivojlantirish uchun muhim shart-sharoitlar
yaratadi,bolalarda o`qish yozish, hisoblash malakalarini shakllantiradi.
Bundan tashqari, mazkur ta`lim jarayonida ularning bilimlari qo’llash
kengayadi, bilishga qiziqishlari ortadi.Ijodiy izlanish qobiliyati rivojlanadi,ularda
tafakkurning faolligi mustaqilligi, mahsuldorligi ortadi, aqliy imkoniyatni ishga
solish vujudga keladi.
O`quv fanlariga ijobiy munosabat, qattiq shug`ullanishi niyati, jamoatchilik
oldiga ma`suliyati his qilishi, bilim olishning ijtimoiy ahamiyatini anglash
tuyg`ulari tarkib topadi.
Endi o`z xohish irodasi bilan zarur ma`lumotlar to’plashga, o`z oldiga
aniq maqsad va vazifa qo’yishga harakat qiladi. Bolaning ana shu faolligi
xotirasining muayyan darajada rivojlanganligini bildiradi.Oqilona tashkil etilgan
32
ta`lim jarayoni mazkur yoshdagi bolaning aqliy rivojlanishiga katta ta`sir
ko`rsatadi.
Maktab ta`limi o`quvchining turmush tarzini, ijtimoiy mavqieni , sinf jamoasi
va oila muhitidagi o`rnini o`zgartiradi.
Uning vazifasi o`qishdan, bilim, olish ko`nikma va malakalarini egallash,
o`zlashtirishdan iborat bo’ladi.Kichik maktab yoshdagi bolaning muhim
xususiyatlaridan biri, unda o`ziga xos ehtiyojlarning mavjudligidir.Bu ehtiyojlar o`z
mohiyatiga ko`ra muayyan bilim ko`nikma va malakalarini egallashga harakat qiladi.
Kichik maktab yoshdagi bola o`zining tub mohiyati va vazifasini tushunib
yetmaydi, balki hamma maktabga borishi kerak deb tushunadi.Kattalarning
ko`rsatmalariga amal qilib, tirishqoqlik bilan mashg`ulotlarga kirishib ketadi
.Oradan ma`lum vaqt o`tgach, shodiyona lahzalarining tassuroti kamayishi bilan
maktabning tashqi belgilari o`z ahamiyatining yo’qota boradi va bola o`qishning
kundalik aqliy mehnat ekanligini angladi. Shunda bola aqliy mehnat ko`nikmasiga
ega bo`lmasa, uning o`qishdan ko`ngli soviydi.
Ta`limning mazmuni o`quvchining bilimlarini egallashga qiziqishi o`z
aqliy mehnat natijasidan qanoatlanish hissi bilan uzviy bog`liqdir .Bu his
o`qituvchining rag`batlantirish bilan amalga oshiriladi va o`quvchida samaraliroq
ishlash moyili istagini shakllantiradi. Bolada paydo bo`lgan faxrlanish o`z kuchiga
ishonch hisslari bilimlarni o`zlashtirish va malakalarini rivojlanishiga xizmat
qiladi. Kichik maktab yoshidagi bolalarni o`qitish jarayoni, o`quv faoliyatining
asosiy kamponetlari: O`quv vaziyatlari, o`quv harakatlari, nazorat etishi va
baholash bilan tanishtirishdan boshlanadi.Bu borada barcha predmetli harakatlar
aqliy rivojlantirishga qulay bo’lgan sharoitda amalga oshirilishi juda muhim.
Agar bola o`quv xarakatlarini noto’g`ri bajarsa, bu uning o`quv harakatlarini
nazorat va baholash bilan bog`liq harakatlarini xususiyatlarini ma`lum darajada
shakllantirishdan dalolat beradi. O`quv vaziyatlarida bolalar ayrim turdagi
masalalarni yechish yo’llari bilan tanishadilar, ularni egallagan zahoti aniq bir
masalalarni yechishda amaliy foydalanadilar .
33
Ta’lim asosida jamiyat rivojlanishining obektiv ehtiyojlari turadi. Ta’lim
insonning mehnat olamiga samaraliroq kirishini, jamiyat hayotiga qo’shilishini
ta’minlaydi. Mustaqillikka erishib, erkin bozor munosabatlari asosida demokratik
huquqiy davlat sifatida shakllanish yo’liga o’tgan O’zbekistonda hozirgi bosqichda
Xalq ta’limi tizimiga, yosh avlodda mustaqillik va faollikni, ishbilarmonlik va
tadbirkorlikni shakllantirishga jiddiy e’tibor berilmoqda.
Ta’lim - jarayon bo’lib, u natija va tizimdir. Ta’lim jarayon sifatida bilimlar,
ko’nikma va malakalarning ma’lum yig’indisini, faoliyat va munosabatlarning
tegishli tajribasini o’zlashtirishga qaratilgan maxsus ishlarning tashkil qilinishidir.
Ta’lim natija sifatida bilimlarni, faoliyat va munosabatlar tajribasini o’zlashtirishda
erishilgan darajadir. Ta’lim tizim sifatida davlat muassasalari va boshqarish
organlarining majmuasi bo’lib, ular doirasida insonni tarbiyalash jarayoni amalga
oshiriladi. Shu tariqa, ta’lim doimo bir yo’la tarbiyalash jarayonini ham, o’qitish
jarayonini ham ifodalaydi.
Yosh avlod haqida gap borar ekan, shaxsning kamol topishi, o’z mavqeyini
anglash va o’zini ko’rsatish masalalari birinchi o’rinda turadi. Bu masalalar butun
jamiyat va maxsus yaratilgan ijtimoiy institutlar va insonning o’zi tomonidan
tasodifiy ravishda ham, maqsadga muvofiq yo’sinda ham hal qilinishi mumkin.
Ta’lim tizimida shaxsning ijtimoiylashuvi, kasbni egallashi va moslashuvi
jarayonlarini maqsadga muvofiq tarzda boshqarishga ham da’vat etilgan.
Boshlang’ich maktab har qanday holda ham o’quvchilarda bilimlarni
shakllantirishda va ularning qobiliyatlarini aniqlashda asosiy rol o’ynaydi va undan
keyin ham shunday bo’lishi kerak. Ammo boshlang’ich maktabdagi barcha
o’qituvchilar bolalarning qobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirish uchun tegishli
ishlarni amalga oshirayotirmi?. Masalan, nima uchun yuqori sinflarda a’lo bahoga
o’zlashtiradigan bolalar soni kamayib bormoqda?
Maktabni bitta yoki ikkita o’quvchi a’lo baholar bilan bitirishini qanday
tushunish kerak? Iste’dodli, qobiliyatli bolalar yo’qmi, yoki o’qitish jarayoni
shunchalik samarasiz bo’lib qolganmi?. Bularning sababi nima?. Sababi ko’p.
Birinchidan, boshlang’ich sinf o’qituvchisi bolalar bilan induvidual ish olib borish
34
imkoniyati cheklangan. Sinflarda bo’sh o’zlashtiradigan o’quvchilarga alohida e’tibor
berish zarur. Ikkinchidan, mazkur o’qituvchilarning metodik saviyasi yetarli emas.
Sinfdagi umumiy ishlar jarayonida qobiliyatli bolalarning ijodiy imkoniyatlari
cheklanib qolmoqda.Ular o’z qobiliyatlarini ko’rsata olmayotir. O’qituvchi kuchi va
e’tibori butun sinfga qaratilib, qobiliyatli bolalar ko’zga tashlanmayotir. Umumiy
aytganda, xususan, bolalarni saralash va o’qitishga boshqacha yondashish bilan
ularning ijodiy qobiliyatlarini ro’yobga chiqarish kerak».
Ana’anaviy dars o’tish jarayonida ko’proq ma’ruza, savol-javob, amaliy
mashq kabi metodlardan foydalaniladi. Shu sababli bu hollarda an’anaviy dars
samaradorligi ancha past bo’lib, o’quvchilar ta’lim jarayoning passiv ishtirokchisiga
aylanib qoladilar. Bolalarda betinim jiddiy dars beraverish, ustma-ust nazariy
bilimlar, qoidalar bilan qurollantiraverish ularni o’qishdan bezdirib qo’yadi. Kichik
maktab yoshidagi bolalarida bunday hol ko’p uchraydi. Buning oldini olish uchun
nima qilish kerak?. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda dars jarayoni oqilona
tashkil etilishi, o’qituvchi tomonidan o’quvchilarning bilim olishga bo’lgan
qiziqishlarini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rivojlantirib
turilishi, o’quv mavzuni kichik-kichik bo’laklarga bo’lib ularning mazmunini
ochishda bahs-munozara, aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, rolli o’yinlar
metodlarini qo’llash, rang-barang qiziqtiruvchi misollar keltirish, o’quvchilarni
amaliy mashg’ulotlarni mustaqil bajarishga undash, har xil baholash usullari va ta’lim
vositalaridan joyida va o’z vaqtida foydalanish talab etiladi.
Pedagogik texnologiyaning keng miqyosda ta’lim jarayoniga tadbiq
etilayotganligining boisi shundaki, unda o’quv maqsadlariga garovli erishiladi.
Texnologik yondashuvning eng avvalo yuzakichilikka emas, balki rejalashtirilgan
natijani amalga oshirish imkonini beruvchi samarali yondashuv ekanligini anglagan
o’qituvchilar uni o’z faoliyatlariga tadbiq etmoqdalar.Jumladan, II-darajali «Sog’lom
avlod uchun» ordeni nishondori, oliy toifali o’qituvchi H.Rahmatullaeva innavatsion
pedagogik texnologiyalarning afzalligi haqida shunday deydi: «O’qitishning
innavatsion pedagogik texnologiyalarini ta’lim jarayoniga tadbiq etayotganligi bois
o’quvchilarning dars o’zlashtirishi sifati oshib bormoqda. Bolalarda erkin fikrlash,
35
o’z fikrini mustaqil bayon etib berish, ko’proq bilishga intilish ortmoqda, ular
xotirasida o’tilgan mavzular ko’proq saqlanib qolishga erishmoqdaman».
An’anaviy o’quv jarayonida asosiy omil-pedagog (va uning faoliyati)
hisoblansa, pedagogik texnologiyada birinchi o’rinda o’qish jarayonidagi o’quvchilar
faoliyati qo’yiladi. Bu esa o’quvchining nafaqat ta’lim jarayoni ob’ekti, balki uni
ta’lim jarayonining faol sub’ekti sifatida namoyon bo’lishiga imkon beradi.
Prezidentimiz I.A Karimov milliy mafkura masalalariga to’xtalar ekan, «fikrga
qarshi fikr, g’oyaga qarshi g’oya, jaholatga qarshi ma’rifat» zarurligini uqtiradi va
o’qitish erkin fikrli kishilarni tarbiyalashga qaratilgan bo’lishi, bu islohatlarni amalga
oshirishda innavatsion pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanish lozimligini
ta’kidlab o’tadi.
O’sib kelayotgan yosh avlodda mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirish,
sog’lom va barkamol naslni tarbiyalab yetishtirish murabbiylarning muhim burchidir.
Chunki mustaqil fikrlovchi o’quvchilargina kelajakda har tomonlama yetuk,
barkamol insonlar bo’lib yetishib, mustaqil respublikamizni ilg’or jahon davlatlari
qatoriga olib chiqadilar.Shu o’rinda Z.Nishonovaning «Mustaqil fikrlashga o’rgatish»
nomli maqolasidagi quyidagi fikrlarni keltirib o’tish o’rinlidir: «Hozirgi davr o’qitish
tizimi ham ko’proq xotirani rivojlantirishga qaratilgan. Biroq ayrim o’qituvchilarda
bugun bir mavzuni tushuntirib, tayyor holda o’quvchilarga yetkazib berib, ertasiga
shu mavzuning mazmunini so’rashi yoki she’rni yod olishga berish hollari ko’proq
uchraydi. Bunday darsda hech qanday muammoli vaziyat yaratilmaydi va buning
natijasida o’quvchilarning mustaqil fikrlashiga imkon berilmaydi. O’qituvchilarning
o’zlari o’quvchilarning mustaqil fikr yurita olmasligini bilishadi. Lekin qanday qilib
o’quvchida mustaqil fikr yuritish qobiliyatini shakllantirish mumkin? - deb berilgan
savolga javob berishga qiynaladilar».
J.Tolipovaning fikricha: «Fikr-bu insonning faoliyati, iqtidor, qudrati va
bilimini namoyon etadigan ma’naviy, ahloqiy, insoniy sifatidir. Fikr rivoji jamiyat
ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo’lganligi uchun,
o’quvchilarning kelgusida jamiyatda o’z o’rnini to’g’ri topishi, ijodiy va ijtimoiy faol
36
bo’lishini nazarda tutgan holda o’qitish jarayonida ularning mustaqil va ijodiy fikr
yuritish ko’nikmalarini rivojlantirish zarur»dir.
Ayni kunda respublikamiz ta’lim fidoiylari dars berishning o’quvchilarni
mustaqil fikrlashga undovchi usul va uslublarini joriy qilishmoqda. «Aqliy hujum»,
«Muzyorar», «Intervyu», «Debat», «Bahs-munozara», «Guruhlarga bo’lib ishlash»,
«B, B, B», «Klaster»,«Chigil yozdi», «Konferentsiya» kabi ko’plab dars berish
usullari bugungi kunda o’qituvchilarimiz tomonidan samarali qo’llanib kelinmoqda.
O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan xalq ta’limi xodimi S.Turg’unov
boshlang’ich ta’lim muammolarini tahlil qilib, bu borada o’z fikrini bayon qiladi:
«Mamlakatimiz mustaqil bo’lguncha o’qituvchining ishi ham, ijodkorligi ham
chegaralangan edi. O’qituvchi dars o’tish metodikasida berilgan dars etaplariga qat’iy
rioya qilgan holda konspekt tuzib, shu rejaga asoslangan holda dars o’tmog’i lozim
edi.
Yurtimiz mustaqillikka erishgach, barcha sohalardagi kabi maorifda ham
islohotlar keng ko’lamda olib borilmoqda. Ta’limning uzluksizligini ta’minlash
maqsadida bolalar bog’chasidan boshlab oliy maktabgacha e’tibor kuchaytirilib,
dastur va darsliklar yangilanmoqda, yangi-yangi dars o’tish usullari vujudga
kelmoqda. O’qituvchi ijodkorligi oshirildi, bu esa ta’lim-tarbiya borasida anchagina
siljishni vujudga keltirdi. Noan’anaviy darslar: ertak,sayohat, musobaqa, bozor, sport,
o’yin turlaridan foydalanib yaratilgan darslar durust samara bermoqda. Bu
o’quvchilarning
darsga
bo’lgan
qiziqishlarini
oshirmoqda,
o’qituvchining
ijodkorligini charxlab bormoqda».
Xo’sh, zamonaviy boshlang’ich ta’limning o’zi nimadan iborat bo’lishi
kerak?. Bola 1-4 sinflarda qanday bilimlarga ega bo’lishi lozim? Bolalarda
qachondan boshlab, qanday qilib, qanday usul va uslubda ta’lim berish kerak? Bu
masalalarga javob topishimiz zarur.
Boshlang’ich ta’lim konsepsiyasida boshlang’ich ta’limning maqsad va
vazifalari aniq belgilab berilgan. Chunonchi: bolalarning ongi va tafakkurida mavjud
bo’lgan yashirin imkoniyatlarni aniqlash va rivojlantirish kichik maktab yoshidagi
bolalarda ta’limning dastlabki davridan boshlab yangi imkoniyatlarni o’quv
37
materialini muvaffaqiyatli o’zlashtirishgagina emas, balki hayotiy muammolarni
yechishga ham tayyorlaydi, o’quvchilarda o’rganish va ta’lim jarayoniga bo’lgan
qiziqishini oshiradi.
Mazkur maqsad va vazifalarni chuqur tahlil qilib, quyidagicha talqin qilish
mumkin. Demak, har bir bolada yashirin holda yuragining tubida biror narsaga
qiziqish, intilish ya’ni boshqacha qilib aytganda, iqtidor kurtaklari bo’ladi, ularni
aniqlash hamda rivojlantirish kerak. Bu jarayon esa juda murakkabdir. Ana shu
murakkabligi bilan boshlang’ich ta’lim boshqa ta’lim bosqichlaridan ajralib turadi.
Chunki boshlang’ich ta’limda fanlarning asosi–alifbo o’rgatiladi. Boshlang’ich
ta’limda o’rgatiladigan fanlar alifbosi DTSda belgilab berilgan, shu asosida darslarda
har bir o’quvchi o’zlashtirishi zarur bo’lgan bilimlar doirasi o’rgatiladi. Agar
o’quvchi 4 yil mobaynida shu fanlar alifbosini o’zlashtira olmasa, u ta’limning
keyingi bosqichida o’qishni davom ettira olmaydi. Demak, biz o’quvchilarning turli
o’quv faoliyatlarini, usullarini o’zlashtirishlariga imkoniyat va shart-sharoit yaratib
berishimiz lozim.
Pedagogik psixologiyaning asosiy talablarida boshlang`ich sinf ta`limi
dasturlardagi ko`pgina mavzu va bo`limlarni o`rgatish bolalarni ma`lum bir sinfga
taaluqli namunalarini o`zlashtirishga yo’naltirishi orqali tashkil etishi kerak deb
ta’kidlanadi.Tadqiqotlarning ko`rsatishicha boshlahg`ich sinf o`quvchilarning
masalalarini echishdagi ayrim yo’l va tumanlarni yetarlicha egallanmaganligi bu
tushuncha va yo’llarini shakllantirishda bolalar barcha kerakli o`quv xarajatlarini
bajarishga o`rgatilmaganligining natijasidir .
O`quv jarayonida foydalanishning ahamiyati katta.Ovoz chiqarib mulohaza
yuritish, asoslanib berish aqliy sifatlarini o`stirishga xizmat qilib, kishi o`z
mulohazalari va hatti-harakatini tahlil etishi va anglashini rivojlantiradi.
Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda aqliy o`quv materiallarini
o`zlashtirishi imkoniyatlarini ancha yuqori hisoblanadi.To’g`ri tashkil etilgan
ta`limda bu yoshdagi o`rta maktab dasturida ko’rsatilgan bilimlarga nisbatan
ko`proq bilimlarni tushunishlari va o`zlashtirishlari mumkin.Kichik maktab yoshdagi
38
bolalarning o`ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, shu davrdan boshlab
o`quv materiallarini o`zlashtirmaslikning dastlabki belgilari ko`zga tashlanadi.
N . S. Leytes o`quvchilikning birmuncha o`zgarishi yosh bilan bog`liq holda
bo`ladi. Birinchi bor maktabga kelgan bola hali o`zini anglashi va o`z hati
harakatlarini aniq bilishi qiyin .Faqat o`qituvchigina bolaga me’yorlar qo’yishi
ularning hamisha xatti-harakatlarini baholashi mumkin.
Boshlang`ich sinfda o`quvchilar o`qituvchi tamonidan qo’yiladigan
shartlarni qabul qiladilar va ularning qoidalariga to`la amal qilishiga harakat
qiladilar. Bola uchun o`qituvchi uning psixologik holatini belgilab beruvchi
asosiy figura hisoblanib, bu holat uning nafaqat sinfdagi, balki umumiy
tengdoshlari bilan bo`ladigan munosabatiga, bu munosabat esa o`z –o`zidan
oilasidagi munosabatlariga ham ta`sir ko`rsatadi. Kichik maktab yoshdagi o`quvchi
faolligining asosan uch xil ko`rinishi mavjud bo`lib, bular jismoniy psixik va
ijtimoiy faoliyatidir.
Jismoniy faollik sog`lom avlodlarning harakat qilishiga bo`lgan turli mavjud
to`siqlarni engishidagi tabiiy ehtiyojidir.Bu yoshdagi bolalar nihoyatda serharakat
bo`ladilar, bu jismoniy harakat bolaning atrofdagi narsalarga qiziqishi bilan
qarayotganligi,ularni o`rgatishga harakat qilayotgani bilan bog`liqdir. Bolaning
jismoniy va psixik faolligi o`zaro bog`liqdir. Chunki, psixik sog`lom bola
harakatchan bo`ladi, charchagan siqilgan bola esa hech narsa bilan qiziqmaydi.
Psixik faollik-bu normal rivojlanayotgan bolaning atrof –olamdagi
predmetlarni, insoniy munosabatlarni bilimiga nisbatan qiziqishidir. Psixik faollik
deganda, bolani o`zini bilimiga nisbatan ehtiyoji ham tushuniladi. Boshlang`ich
sinf o`quvchisi uchun eng qiyin qoida bu dars vaqtida jim o`tirishdir.
O`qituvchilar o`quvchilarning doimo jim o`tirishlariga harakat qilishadi, ammo
harakatli passiv, quvvati kam bo’lgan o`quvchigina dars jarayonida uzoq vaqt jim
o`tira oladi. O`quv jarayonidagi kuzatuvlar shunga olib keladiki, aynan ana
shunday passiv, qamquvvat o`quvchilar ham ko`pincha o`zlashtirishdan orqada
qoladilar .
39
Chunki bunday o`quvchilar kamdan kam holatda o`qituvchiga savol
beradilar, tushunmagan narsalarni so’rashga tortinadilar, o`qituvchi bilan
muomala-munosabatiga kirishishda masofa saqlaydilar.Maxsus psixalogiya va
psixadiagnostika fanlari nuqtari nazaridan boshlang`ich ta`lim yoshdagi
o`quvchilarni aqliy rivojlanishiga ko`ra muayyan toifalarga saralaydigan maxsus
muassasalarga yuboradigan davr bo`lib hisoblanadi. Shu bois, aqliy jihatdan
me’yorda bo’lmagan bolalarning 90% idan ortig`i aynan boshlang`ich ta`lim
davrida ko`zga tashlanadi.
Statistik ma`lumotlarga qaraganda , yer yuzida 5%ga qadar shaxslarda turli
jismoniy va ruhiy nuqsonlar uchraydi .
Ayrim hududlarda bu ko’rsatgich 12%ga qadar ko`tariladi .Jismoniy
nuqsonlarga ko`rish ,eshitish, nutq va harakat tizimlardagi mavjud maxsus o`quv
rejalar va dasturlar asosida maxsus sharoitlarda, tegishli tayyorgalikdan o`tgan
o`qituvchilar tomonidan o`qitiladi. Aqliy nuqsonlari bor bolalarga aqli zaiflar
(debil, imbetsil va idiot darajalari) va psixik rivojlanishi suslangan bolalar kiritiladi.
Psixik rivojlanishi suslangan bolalar yaqqol ko’zga tashlanmas ekan, boshlang’ich
ta’limda ishlayotgan tajribali o’qituvchilar bunday bolalarni darhol ilg’ab oladilar.
Mamlakatimiz va chet-el olimlarining o’tkazgan tadqiqotlari asosida PRS
bolalar toifasini shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin.
1-guruhdagi PRS bolalarga shaxsning hissiy-irodaviy sohalaridagi
kamchiliklar, faoliyatni ihtiyoriy boshqarishning qisman izdan chiqishi mavjud
bo’lgan o’quvchilar kiritiladi. Bu guruhga kiruvchi bolalarda tafakkur va nutq
kamchiliklari kamroq zarazlangan bo’lib, deyarli ko’zga tashlanmaydi. Uning
ko’rinishi shaxsn hissiy-irodaviy holatlariga bog’liq kechadi.
Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalarning ikkinchi guruhiga kiruvchi
bolalarda qisman aqliy yetishmovchiliklar uchraydiki, bu kamchiliklar shaxsning
hissiy-irodaviy sohalari va bilim faoliyatini boshqarishidagi yetishmovchiliklar bilan
qo’shilib ketadi. Aqli zaiflik qo’pol tafakkur kamchiligi bo’lganligi bois,
boshlang’ich sinfda ishlayotgan tajribali o’qituvchilar bunday bolalarni darhol ilg’ab
oladilar. Ammo PRS bolalarini o’zining qator, murakkab xususiyatlariga ko’ra
40
ta’lim- tarbiya bilan mashg’ul bo’lgan pedagoglarning barchasi ham farqlay
olmaydi.Tibbiy klinik jihatdan PRS bolalarini tasnif qilinganda, bola miyasida
minimal- kichik, kam darajada asoratlar qoldirishi bu turga xos asosiy
belgidir.Ammo bu asorat aqli zaiflikka olib keluvchi salbiy jarohatlardan bir muncha
yuzakidir.Shu bois PRS bolalarining aksariyati aqli zaiflikka kiritilmaydi.
Afsuski, hozirgi kunda ta’lim- tarbiya maskanlarida, xususan, boshlang’ich
sinflarda ishlayotgan hamma o’qtuvchi va tarbiyachilar ham PRS bolalar haqida
yetarli malumotga ega emaslar. Shu bois, boshlang’ich sinflarda mehnat qilayotgan
mutaxasislar aksariyat hollarda barcha bolalarga bir xilda munosabatda bo’ladilar.
Buning oqibatida PRS bolalar toifasiga kiruvchi o’quvchi bilim olishda o’zining
aqlan va jismonan me’yoridan keyin tengdoshlaridan orqada qoladilar.Buni ruhan
sezgan PRS bola ich –ichidan ezilib yuradi.Buning natijasida ular bora- bora
sinfdoshlariga qo’shilmaydigan yoki ijtimoiy xulq me’yorlariga xilof ishlar qila
boshlaydilar. Sun’iy tarzda sinfda o’zlashtirmaydigan o’quvchilar soni ortadi, bu
muommoni o’z vaqtida oldini olish zarur.
Dostları ilə paylaş: |