O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni Saqlash Vazirligi OlmazorTibbiyot kolleji

Mustahkamlash uchun savollar :
Tirik organizmlar nimalardan tashkil topgan?

Hujayralar bir-biridan nimasi bilan farq qiladi?

Hujayra tarkibida qanday elementlar topilgan?

O’simlik va hayvon hujayralarining bir bridan farqi?

Hujayra tarkibiy qismlarining tuzilishini ayting.

Hujayra tarkibiy qismlariga nimalar kiradi?

Hujayraning funksiyasi nimalardan iborat?

Metabolizm nima va u qanday jarayon?

Jinsiy ko’payish va jinssiz ko’payishning bir-biridan farqi?

O’zgaruvchanlik deb nimaga aytiladi?

Mayzuga oid tayanch iboralar:
1. ATF – adenozin trifosfat,

2. Xloroplastlar - yashil rangli hujayralar

3. O’zgaruvchanlik – yangi belgilarni hosil qilish

4. Metabolizm – tirik organizmda sodir bo’ladigan kimyoviy jarayon

Foydalanilgan adabiyotlar
1.A. G’ogurov, K. Nishonboyev, J. Hamidov. “Biologiya” 2007 yil

2.G’. J. Jalolov, R. N. Boboyeva . “Biologiya” 2007 yil

3.Yo. T. Yormatov. “Biologiya” X – XI sinf 2006 yil

4.J. A. Azimov, Y. D. Davlatov “Qiziqarli biologiya” 2003 yil

5. Ochil Mavlonov “Biologiya” Toshkent 2008 yil

Mavzu – 6: Gen injeneriyasi va biotexnologiya haqida tushuncha.

Reja:

- Genetik injeneriya va biotexnologiyalarni

- Genetik injeneriya haqida tushunchalarni

- Genetik injeneriyaning tadqiqot ob’ektlarini
Bir molekula oqsilning biologik sinteziga javobgar bo’lgan, DNK zanjiridagi nukleotidlar qatoriga “genlar” deb ataladi. Murakkab biologik jarayon ketma – ketligini boshqarishda ishtiroq etadigan, genetik tuzilishi bo’yicha deyarli bir – biriga o’xshash bo’lgan bir necha genlar – genlar majmuasi yoki oilasini tashkil etadi.

Organizmlar genlari yoki genlar majmuasini inson manfaatlarini ko’zladan holda o’zlashtirilishiga “gen injeneriyasi” yoki genetik injeneriya deb ataladi.

Gen injeneriyasi fanining maqsadi genlarning ichki tuzilishini va xromosomada tutgan o’rnini ehtiyojga mos ravishda o’zgartirib, ularning faoliyatini idora etishdir.

Genetik injeneriya fani irsiyatning moddiy asosi – DNK molekulasini spetsifik tarzda bo’lakkarga bo’luvchi va har qanday DNK bo’lagini bir – biriga uchma uch biriktiruvchienzimlar hamda DNK bo’laklariniuzunligi bo’yicha bir – biridan o’ta aniqlik bilan

ajrata oluvchi elektroforez usulining kashf etilishi oqibatida vujudga keldi. DNK bo’lagini avtomatik tarzda sintez qilish usullarining va uskunalarining kashf etilishi bu fanning jadal sur’atlar bilan rivojlanishini ta’minlaydi.

Genetik enjeneriyaning tatqiqot obektlari viruslar, bakteriyalar, zamburug’lar, hayvon va o’simliklarning hujayralaridir.Bu tirik mavjudodlarning DNK molekulasi hujayraning boshqa moddalaridan tozalab olinadigan keyin ular orasida moddiy farq yo’qoladi.

Buyuk fransuz olimi Lui Paster bakteriyalarning xilma – xilligini, ularning irsiyati mavjudligini va xususiyatlarining irsiyatga to’la bog’liqligini, bakteriyalarni klonlash usuli bilan ilk bor ko’rsatib berdi.

1952 – yil Joshua va Ester Lederberglar bakteriyalarda genlar mutatsiyasining o’z-o’zidan sodir bo’lishini bakteriya koloniyalaridan nusha ko’chirish usulini qo’llash vositasida isbot qilib berdi.

Bir turga mansub bo’lgan, lekin ayrim genlari bilan bir-biridan farqlanuvchi bakteriya hujayralari alohida “shtamm” deb ataladi. Genetik xususiyatlarni hisobga olib shtammlarga nom beriladi. Har qanday shtammga oig bir dona bakteriya bo’linib ko’payishi natijasida hosil bo’lgan hujayralar to’plami shtammning kloni deb ataladi.

Ma’lum sharoitda bir organizmirsiy molekulasi har qanday bo’lagining ikkinchi organizm irsiy molekulasi tarkibiga birikish hodisasiga “transformatsiya” deyiladi.Transformatsiya jarayoni 1928 – yilda Griffit tomonidan kashf etilgan.

Bu texnologiyani hozirgi kunda qimmatbaho oqsil regulyator-lar, antitana va gormonlar sintezida gen injeneriyasi bilan barobar ishlatish mukin. Shuning uchun hujayra injeneriyasiga asoslangan biotexnologiyaning imkoniyati cheksiz hisoblanadi.

Respublikamiz Prezidenti I. A. Karimov tashabbusi bilan Fanlar akademiyasi tarkibida Genetika Institutining tashkil topishi, Hukumat qarori bilan gen injeneriyasining taraqqiyotini bel-gilovchi «Geninmar» ilmiy dasturining tasdiqlanishi, Fan va texni-ka Davlat qo'mitasi va O'zRFA birgalikda gen injenerligi markazi «Geninmar» Markazining tashkil etilishi mamlakatimizda genetik injeneriyaga asoslangan biotexnologiyalar yaratish imkonini berdi.

Ushbu ilmiy markaz xodimi I. Abdurahmonov paxta tolasining uzunligini belgilaydigan va g'o'zaning gullashini boshqaradigan genlar oilasini AQSH Texas qishloq xo'jalligi va mexanika (Texas A*M) universiteti biotexnologiya markazi olimlari bilan hamkor-likda ilk bor ajratib oldi. Shiming bilan paxta tolasi sifatini yaxshi-lashga yo'naltirilgan biotexnologiyaga asos solindi. Professor Sh. S. Azimova rahbarlik qilayotgan laboratoriya olimlari gen va hujayra injenerlik usullarini qo'llab xalqimizda «sariq kasallik» deb ataluvchi jigar uchim havfli bo'lgan gepatit В xastaligini tashxis qi-lish uchun diagnostikum va bu xastalikning oldini olish uchun zarur vaksina yaratish bo'yicha ilmiy loyihalarni muvaffaqiyatli yakunladilar.

Biologiya fanlari doktori R. S. Muhamedov, yetakchi ilmiy xodim B. Irisboyevlar rahbarlik qilayotgan ilmiy guruh PCR texnologiyasini qo'llab o'nlab xavfli yuqumli va irsiy kasalliklarning gen injenerligi tashxisi biotexnologiyasini keng tatbiq qilishdi.

Respublika kardiomarkazi bilan hamkorlikda kardiomiopatiya kasalligining irsiylanish qonuniyatlari o'rganilmoqda (B. Irisbaev, G. Hamidullayeva).

Adliya vazirligining Sud tibbiyoti ekspertizasi instituti «Geninmar» markazi bilan hamkorlikda gen daktiloskopiya (gen daktiloskopiya — genning DNK izchilligi va genlar spektriga binoan noma'lum shaxsni aniqlash) usulini tatbiq etdilar va yana-da takomillashtirdilar (R. S. Muhamedova va A. Ikromov).

Professor O. T. Odilova tuproq va yer osti suvlarida to'planib qolgan pestitsid qoldiqlarini parchalab zararsizlantiruvchi pseudomonas bakteriyasi shtammidan shu funksiyalarini bajaruvchi genlar gurahini g'o'za tomiri tolachalari sathida yashovchi rizo-sfera bakteriyasiga ko'chirib o'tkazdi. Bu tajribalardan kutilgan

maqsad pirovardida g'o'za ekiladigan maydonlarda g'o'zaga o'nlab yillar davomida sepilgan gerbitsid va pestitsidlarning qoldig'ini zararsizlantirishdir.

Ushbu satrlardan ko'rinib turibdiki, mamlakatimizning ekologiya, qishloq xo'jaligi, adliya va sog'liqni saqlash sohalari uchun «Geninmar» markazi bir qator gen injenerligi bio-texnologiyalarini yaratib, ularni hayotga tatbiq eta boshladi.

Tirik mavjudotlarning hayot jarayonlarini chuqur o'rganish natijasida kashf etilgan bilimlardan hamda qoida-qonuniyatlardan foydalanib, biologik makromolekulalar va organizmlar ishtirokida yaratilgan har qanday texnologiya biotexnologiya deb ataladi.

Biotexnologiyaning paydo bo'lishi qadim zamonlarga borib taqalgan desa bo'ladi. Insonlar qadim zamonlardan beri biologik jarayonlardan foydalanib ongsiz ravishda sutdan qatiq, bug'doydan bo'za va xamirturush, meva sharbatlaridan sharob yoki sirka tay-yorlash texnologiyasidan foydalanib kelganlar. Bundan tashqari, zotdor hayvonlar yoki sifatli o'simliklar navlarini yaratish asosida ham hayotiy jarayonlarning insonlar tomonidan muvaffaqiyatli boshqarilishi yotadi. Shunday biologik texnologiyalar bio­texnologiyaning birmuncha sodda ko'rinishlari bo'lib, ular an 'anaviy biotexnologiya deb ataladi.

Keyinchalik biologik fanlar, xususan, biokimyo, mikrobiologiya va genetika fanlarining rivojlanishi tufayli birmuncha murakkab bo'lgan, o'ta nozik va unumli zamonaviy biotexnologiyaga asos solindi. DNKni va organizmlar genini manipulyatsiya qilish (klon-lash va transformatsiya) yo'Harming kashf qilinishi bio­texnologiyaning yuqori sur'atlar bilan rivojlanishini ta'minladi. Zamonaviy biotexnologiya mikroorganizmlarni sanoat miqyosida ko'paytirib, ular biomassasidan insonlar uchun zarur bo'lgan mod-dalar olish, fermentlar injeneriyasi, genetik injeneriya va hujayra injeneriyasi yo'nalishlarida rivojlanib bormoqda.

XX asr davomida yaratilgan biotexnologiyalar asosida mikroor-ganizmlar yotadi, desa to'g'riroq bo'ladi.Tez ko'payadigan, genetik jihatdan chuqur o'rganilgan mikroorganizmlardan foydalanib turli xil mahsulotlar: dori-darmonlar, oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa biologik faol moddalarni ishlab chiqarish imkoniyatlari bor. Masalan, bakteriyalar genomiga odam oshqozon osti bezidan olingan insulin genini kiritish orqali biologik faol va toza bo'lgan insulin gormonini, yoki o'sish gormoni genini kiritish bilan soma-totropin gormonini, bakteriyalarni sun'iy muhitda o'stirish orqali ko'plab miqdorda ishlab chiqarish mumkin. Hozirda ko'plab dunyo biotexnologik kompaniyalari shu usul orqali turli dori-dar-monlarni ishlab chiqarmoqdalar.

XX asr oxirlari XXI asr boshlariga kelib molekulyar biologiya fanining taraqqiyoti genetik va hujayra injeneriyasining tez sur'at-da rivojlanishiga olib keldi. Bu davrdagi eng katta yutuqlar, bir tomondan, odam genomining to'la ketma-ketligini aniqlash tufayli qo'lga kiritilgan bo'lsa, ikkinchi tomondan, o'simliklarni urug'dan unib chiqib, gullashi va meva berishigacha bo'lgan barcha hayotiy jarayonlarni boshqaradigan 25 ming genlarning aniqlanishi tufayli erishildi. Endi yaratilayotgan texnologiyalar nafaqat mikroorga-nizmlar, balki birmuncha murakkab bo'lgan hayvon va o'simliklar asosida amalga oshirila boshlandi. Xususan, turli xil qimmatbaho genlar o'simlik va hayvon hujayralariga kiritilib, bu genlarning mahsulotlari xalq xo'jaligida foydalanila boshlandi. Masalan, olim-lar banan o'simligi genomiga ba'zi yuqumli kasalliklarga qarshi vaksina sintez qiladigan genlarni kiritish bilan mevasida tayyor vaksina ishlab chiqaradigan transgan banan olishga erishdilar.

Banan mevasini istemol qilish bilan odamlarda ayrim yuqumli kasalliklarga qarshi immunitet hosil bo'ladi. Bu texnologiyaning juda katta iqtisodiy ahamiyatga ega ekanligini siz darhol sezgan bo'lsangiz kerak. Bundan tashqari, zaharli bo'lgan simobni o'zlashtiradigan bakteriyalardan ajratib olingan genlar hozirda o'simliklar genomiga kiritilib, tuproqdagi simobni o'zlashtiradigan transgen o'simliklar olingan. Bunday transgen o'simliklarni simob bilan ifloslangan joylarga ekilsa, atrofdagi tuproqlar zaharli simob-dan tozalaniladi.

Genetik injeneriyada keyingi paytlarda qo'lga kiritilgan yutuqlardan yana biri insonlardagi turli irsiy kasalliklarni odam hujayralariga funksional genlarni kiritish orqali davolash texnologiyasidir. Bu genlar terapiyasi deb yuritildai. Odam genomi to'la o'rganilishi natijasida irsiy kasalliklarni genlar terapiyasi yor-damida davolash qonuniyatlari yanada ortdi.

Biotexnologiyadagi katta yutuqlar hujayra injeneriyasi yo'nalishida qo'lga kiritilmoqda. Hujayra injeneriyasi bemor a'zosidan bitta sog'lom hujayrani ajratib olib, uni sun'iy ozuqa muhitlarida o'stirish orqali ma'lum to'qimaga xos hujayralar to'plamini olish va bu hujayralar to'plamini butun bir yaxlit a'zogacha tiklash imkoniyatiga ega. Keyinchalik shu yangi organ bemor tanasiga ko'chirib o'tkaziladi va bemor sog'aytiri-ladi. Bu «yangi» organlar yaratish texnologiyasi deb ataladi. Ushbu texnologiya teri, pay va tog'ay to'qimalari uchun juda qo'l kelsa-da, yurak, jigar, buyrak, nerv to'qimalari uchun biroz mushkulroq. 1998-yil Amerika olimi J. Tomson «asos» hujayralarda (ingl. stem cells) «yangi» organlar yaratish texnologiyasini kashf etib, biotexnologiyaning bu yo'nalashi rivojlanishiga keng imkoniyatlar ochib berdi. «Asos» hujayralar shunday hujayralarki, ular embrional hujayralarga o'xshagan, hali u qadar takomillashmagan hujayralar to'plamidan iborat bo'lib, sun'iy muhitda o'sish va har qanday to'qimagacha rivoj-lanish qobiliyatiga ega. Hattoki, «asos» hujayralarni A vitaminli muhitda o'stirishdan nerv to'qimalarini olish ham mumkin. Hozirda hayvonlarning har xil organlariga xos to'qimalar olish texnologiyasi to'la ishlab chiqilgan va tibbiyot maqsadlarida asta-sekin qo'llanilmoqda. Endigi vazifa olingan to'qimalardan foydalanib, faoliyati va shakli bo'yicha tabiiy organlarga o'xshash bo'lgan «yangi» tana a'zolarini yaratishdir. Bunday ishlar dunyo laboratoriyalarida qizg'in sur'atlarda amalga oshi-rilmoqda. Aminmizki, hozirgi o'quvchilar biotexnologiyaning barcha yo'nalishlari qatorida bu nodir yo'nalishini ham rivoj-lantirishda ishtirok etadilar va ona Vatanimizning dunyo fanida tutgan o'rnini yuksak rivojlangan mamlakatlar erishgan darajasi-ga ko'tara oladilar.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Genetik injeneriya va biotexnologiyalarni ayting?

2.Genetik injeneriya haqida tushunchalarni bilasizmi?

3.Genetik injeneriyaning tadqiqot ob’ektlarini ayting?

4.Irsiyatning moddiy asoslarini o’rganish tarixini ayting?

1. 
   Transformatsiya va transduktsiya hodisalari qanday hodisa?
   

Mavzuga oid tayanch iboralar.
Antigen – organizm uchun yod bo’lgan molekulalar.

Gen – DNK bo’lagi.

Genetik enjeneriya – gen yoki genlarning o’zgartirilishi.

Genom – organizmlar genlar yig’indisi

Klon - irsiy jihatdan o’xshash hujayralar

Transduksiya – bakteriya genomidan biror genni olib chiqib ketish.

Transformatsiya – DNK bo’lagining ko’chib o’tishi

Stamm – bir tur hujayraga mansub bo’lgan faqatgina ayrim genlari bilangina farqlanadigan hujayralar
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. A. G’ogurov, K. Nishonboyev, J. Hamidov. “Biologiya” 2007 yil

2. G’. J. Jalolov, R. N. Boboyeva . “Biologiya” 2007 yil

3. Yo. T. Yormatov. “Biologiya” X – XI sinf 2006 yil

4. J. A. Azimov, Y. D. Davlatov “Qiziqarli biologiya” 2003 yil

Mavzu – 7: Irsiyatning moddiy asoslarini o’rganish tarixi. Transformatsiya, transduktsiya hodisalari. Shtammlar. Klonlar.
Reja:

- Irsiyatning moddiy asoslarini o’rganish tarixini.

- Transformatsiya va transduktsiya hodisalarini.

- Shtammlar va klonlarni.

Buyuk fransuz olimi Lui Paster bakteriyalarning xilma – xilligini, ularning irsiyati mavjudligini va xususiyatlarining irsiyatga to’la bog’liqligini, bakteriyalarni klonlash usuli bilan ilk bor ko’rsatib berdi.

1952 – yil Joshua va Ester Lederberglar bakteriyalarda genlar mutatsiyasining o’z-o’zidan sodir bo’lishini bakteriya koloniyalaridan nusha ko’chirish usulini qo’llash vositasida isbot qilib berdi.

Bir turga mansub bo’lgan, lekin ayrim genlari bilan bir-biridan farqlanuvchi bakteriya hujayralari alohida “shtamm” deb ataladi. Genetik xususiyatlarni hisobga olib shtammlarga nom beriladi. Har qanday shtammga oig bir dona bakteriya bo’linib ko’payishi natijasida hosil bo’lgan hujayralar to’plami shtammning kloni deb ataladi.

Ma’lum sharoitda bir organizmirsiy molekulasi har qanday bo’lagining ikkinchi organizm irsiy molekulasi tarkibiga birikish hodisasiga “transformatsiya” deyiladi.Transformatsiya jarayoni 1928 – yilda Griffit tomonidan kashf etilgan.

Bir molekula oqsilning biologik sinteziga javobgar bo’lgan, DNK zanjiridagi nukleotidlar qatoriga “genlar” deb ataladi. Murakkab biologik jarayon ketma – ketligini boshqarishda ishtiroq etadigan, genetik tuzilishi bo’yicha deyarli bir – biriga o’xshash bo’lgan bir necha genlar – genlar majmuasi yoki oilasini tashkil etadi.

Organizmlar genlari yoki genlar majmuasini inson manfaatlarini ko’zladan holda o’zlashtirilishiga “gen injeneriyasi” yoki genetik injeneriya deb ataladi.

Gen injeneriyasi fanining maqsadi genlarning ichki tuzilishini va xromosomada tutgan o’rnini ehtiyojga mos ravishda o’zgartirib, ularning faoliyatini idora etishdir.

Genetik injeneriya fani irsiyatning moddiy asosi – DNK molekulasini spetsifik tarzda bo’lakkarga bo’luvchi va har qanday DNK bo’lagini bir – biriga uchma uch biriktiruvchienzimlar hamda DNK bo’laklariniuzunligi bo’yicha bir – biridan o’ta aniqlik bilan

ajrata oluvchi elektroforez usulining kashf etilishi oqibatida vujudga keldi. DNK bo’lagini avtomatik tarzda sintez qilish usullarining va uskunalarining kashf etilishi bu fanning jadal sur’atlar bilan rivojlanishini ta’minlaydi.

Genetik enjeneriyaning tatqiqot obektlari viruslar, bakteriyalar, zamburug’lar, hayvon va o’simliklarning hujayralaridir.Bu tirik mavjudodlarning DNK molekulasi hujayraning boshqa moddalaridan tozalab olinadigan keyin ular orasida moddiy farq yo’qoladi.

XX asr oxirlari XXI asr boshlariga kelib molekulyar biologiya fanining taraqqiyoti genetik va hujayra injeneriyasining tez sur'at-da rivojlanishiga olib keldi. Bu davrdagi eng katta yutuqlar, bir tomondan, odam genomining to'la ketma-ketligini aniqlash tufayli qo'lga kiritilgan bo'lsa, ikkinchi tomondan, o'simliklarni urug'dan unib chiqib, gullashi va meva berishigacha bo'lgan barcha hayotiy jarayonlarni boshqaradigan 25 ming genlarning aniqlanishi tufayli erishildi.

Endi yaratilayotgan texnologiyalar nafaqat mikroorga-nizmlar, balki birmuncha murakkab bo'lgan hayvon va o'simliklar asosida amalga oshirila boshlandi. Xususan, turli xil qimmatbaho genlar o'simlik va hayvon hujayralariga kiritilib, bu genlarning mahsulotlari xalq xo'jaligida foydalanila boshlandi. Masalan, olim-lar banan o'simligi genomiga ba'zi yuqumli kasalliklarga qarshi vaksina sintez qiladigan genlarni kiritish bilan mevasida tayyor vaksina ishlab chiqaradigan transgan banan olishga erishdilar. Banan mevasini istemol qilish bilan odamlarda ayrim yuqumli kasalliklarga qarshi immunitet hosil bo'ladi. Bu texnologiyaning juda katta iqtisodiy ahamiyatga ega ekanligini siz darhol sezgan bo'lsangiz kerak. Bundan tashqari, zaharli bo'lgan simobni o'zlashtiradigan bakteriyalardan ajratib olingan genlar hozirda o'simliklar genomiga kiritilib, tuproqdagi simobni o'zlashtiradigan transgen o'simliklar olingan. Bunday transgen o'simliklarni simob bilan ifloslangan joylarga ekilsa, atrofdagi tuproqlar zaharli simob-dan tozalaniladi.

Genetik injeneriyada keyingi paytlarda qo'lga kiritilgan yutuqlardan yana biri insonlardagi turli irsiy kasalliklarni odam hujayralariga funksional genlarni kiritish orqali davolash texnologiyasidir. Bu genlar terapiyasi deb yuritildai. Odam genomi to'la o'rganilishi natijasida irsiy kasalliklarni genlar terapiyasi yor-damida davolash qonuniyatlari yanada ortdi.

Biotexnologiyadagi katta yutuqlar hujayra injeneriyasi yo'nalishida qo'lga kiritilmoqda. Hujayra injeneriyasi bemor a'zosidan bitta sog'lom hujayrani ajratib olib, uni sun'iy ozuqa muhitlarida o'stirish orqali ma'lum to'qimaga xos hujayralar to'plamini olish va bu hujayralar to'plamini butun bir yaxlit a'zogacha tiklash imkoniyatiga ega. Keyinchalik shu yangi organ bemor tanasiga ko'chirib o'tkaziladi va bemor sog'aytiri-ladi. Bu «yangi» organlar yaratish texnologiyasi deb ataladi. Ushbu texnologiya teri, pay va tog'ay to'qimalari uchun juda qo'l kelsa-da, yurak, jigar, buyrak, nerv to'qimalari uchun biroz mushkulroq. 1998-yil Amerika olimi J. Tomson «asos» hujayralarda (ingl. stem cells) «yangi» organlar yaratish texnologiyasini kashf etib, biotexnologiyaning bu yo'nalashi rivojlanishiga keng imkoniyatlar ochib berdi.

«Asos» hujayralar shunday hujayralarki, ular embrional hujayralarga o'xshagan, hali u qadar takomillashmagan hujayralar to'plamidan iborat bo'lib, sun'iy muhitda o'sish va har qanday to'qimagacha rivoj-lanish qobiliyatiga ega.

Hujayra gen injeneriyasi yutuqlari hayvon zotlarini yaxshilash uchun ham tadbiq etilgan. Bu yo’nalishdagi dastlabki biotexnologiyalardan biri yuqori ho’jalik va genetik ko’rsatgichlarga ega bo’lgan qoramol zotlari tuhum hujayrasining ko’plab hosil bo’lishiga erishish edi.Ma’lumki, sigirlar bir yilda faqat bir marta, ba’zan 2dona tuhum hujayra hosil qiladi.Shu sabab nomdor qoramol zotini zudlik bilan ko’paytirish imkoni bo’lmagan. Ko’p miqdordagi yuqori sifatli sut beruvchi qoramolga ma’lum garmon inyeksiya qilinib,

tajriba o’tkazayotgan sigirlar ko’plab tuhum hujayra olishga erishiladi. Bu tuxum hujayralar bachadondan sidirilib olininib, sun’iy urug’lantiriladi va hosil bo’lgan zigota xo’jalik ahamiyati kam, xashaki sigir bachadoniga kiritiladi, implantatsiya qilinadi.

Natijada xashaki o’gay ona qoramoldan qimmatbaho zotli avlod olinadi. Bu biotexnologiya bizning mamlakatimizda ham o’llaniladi.

AQSHning dunyoga mashhur Monsanto kompaniyai gen injeneriya usuli bilan o’sish garmonini (growth hormone) ishlab chiqarib sigirlarga inyeksiya qildi va shu yo’l bilan sigirlardan so’g’iladigan sut miqdorini oshirishga erishdi. Hozirgi kunda AQSH oziq-ovqat do’konlarida bu mahsulot sotilmoqda.

Zigota (urug’lantirilgan tuxum hujayra) har xil genlarni mikroinyeksiya qilib transgen sichqon yoki kalamush olish ko’plab laboratoriyalarda bajarildi. Mamlakatimizda akademik J.H.Hamidov rahbarligida shu usulni qo’llab quyon zigotasiga o’sish garmoni geni kiritildi va odatdagiga nisbatan yirik va tez o’suvchi transgen quyon olindi.

Hayvonlarni klonlash. Ma’lumki, klon deb mikroorganizmlarning bir hujayrasi bo’linishi natijasida hosil bo’lgan bakteriya koloniyasiga aytiladi. O’simliklarning kloni bir hujayradan sun’iy shroitda ko’paytirilib yoki qalamchalardan vegetativ ko’paytirish usuli bilan olinadi. Yuksak hayvonlar vegetativ yo’l bilan ko’paymasligi sababli ularning klonini olish yaqin yillargacha muammo bo’lib kelar edi. 1977- yili J.Gyordon tomonidan hujayra injeneriyasini qo’llash natijasida yuksak hayvonlar klonlarini yaratish biotexnologiyasi ishlab chiqildi.

1997-yil shotlandiyalik olim Roslin qo'yning klonini yaratdi va bu ixtiro juda ko'p shov-shuvlarga sabab bo'ldi. Bu tajribа baga qadar yadrosi olib tashlangan zigotaga boshqa embrional hujayradan olingan yadro ko'chirib o'tkazilar va hosil bo'lgan trans- plang tuxum hujayra o'gay ona bachadoniga kiritilar (implantatsiya qilinar) edi. Roslin erishgan natijalarning Gyordon tajribasidan va boshqa yuqorida keltirilgan natijalardan farqi, Roslan ilk bor yadrosi olib tashlangan zigotaga voyaga yetgan organizmning somatik hujayrasidan ajratil-gan yadroni kiritib yetuk organizm olishidir.

Voyaga yetgan organizm somatik hujayrasi yadrosidan klon yaratishda foydalanish ayrim mulkdor shaxslarda o'z shaxsining klonini yaratish istagini uyg'otdi. Albatta, bu yo'l bilan jismonan har qanday odam klonini yaratish mumkin, lekin ruhan va aql jihatdan yaratilgan klon original egasiga o'xshash-o'xshamasligi nazariy jihatdan muammodir.

Gibridomalar. Hujayra injeneriyasining rivojlanishi gibridoma-lar olish biotexnologiyasini vujudga keltirdi va monoklonal anti-tanalar sintez qilish imkonini yaratdi.

Ma'lumki, normal hujayralar juda sekin bo'linib ko'payadi va ularning bo'linishi cheklangan. Rak hujayralar esa tez va cheksiz bo'linadi. Biror foydali oqsil sintezlovchi normal hujayra biomas-sasini sun'iy sharoitda ko'paytirib, shu oqsil moddani ko'plab ish­lab chiqarsa bo'ladi. Lekin normal hujayralardan yetarli biomassa olish cheklangan bo'lganligi uchun bunday muammolar o'z yechi-mini topmagan edi.

1975-yilda ingliz olimlari Keler va Milshteyn sun'iy sharoitda antitana sintezlovchi limfotsit hujayrasi bilan cheksiz va tez bo'li-nuvchi rak hujayrasini bir-biriga qo'shish natijasida tabiatda uchramaydigan gibrid hujayra yaratdilar. Bunday gibrid hujayra

A. Poliklonal antitana olish. Sichqon biror antigen modda bilan immunizat-

siya qilinadi. Taloq hujayralarida moddaning har xil antigen guruhlariga alohida
antitana sintez qiluvchi maxsus splenositlar hosil bo'ladi. Ular moddadagi faqat
o'ziga tegishli antigen guruhni taniy oladi. Hosil boigan har xil antitana aralash-
masi poliklonal antitana deb ataladi.

B. Gibridoma olish va monoklonal antitana sintezi.

Antigenga javoban hosil bo'lgan splenotsitlar mieloma (rak) hujayra bilan qo'shilib gibridoma olinadi. Gibridoma hujayralar alohida-alohida ko'paytirilib, ularning klonlari hosil qilinadi. Har bir klon gibridoma faqat bir antigen belgini tanib bog'lanuvchi monoklonal antitana sintez qiladi. Monoklonal antitana xas-taliklarni o'ta aniq tashxis qilishda ishlatiladi.

Gibridoma hujayrasini maqsadga muvofiq har qanday hujayrani rak hujayrasi bilan biriktirish yo'li bilan hosil qilish mumkin.

Bu texnologiyani hozirgi kunda qimmatbaho oqsil regulyator-lar, antitana va gormonlar sintezida gen injeneriyasi bilan barobar ishlatish mukin. Shuning uchun hujayra injeneriyasiga asoslangan biotexnologiyaning imkoniyati cheksiz hisoblanadi.