O‘zbekiston respublikasi
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Mang`itlar
hukmronligi davrida davlat boshqaruvi va mansablar. Markaziy davlat boshqaruvini bir qator idoralar majmuasi tashkil etib, davlatning oliy boshqaruv organi – oliy davlat mansabi hisoblangan qushbegi tomonidan boshqariladigan davlat devonxonasi (qushbegi devonxonasi) hisoblangan. Qushbegi mansabi ilgaridan mavjud bo‘lgan bo‘lsada, XVII asrga kelib “otaliqlik” unvoniga nisbatan uning ahamiyati va vakolat doirasi ancha toraygan. XVIII asrning o‘rtalariga kelib qushbegi mansabi yetakchi o‘ringa chiqib, u davlat apparatining asosiy bo‘g‘ini sifatida barcha boshqaruvning asosiy funksiyalarini o‘z qo‘lida to‘play borgan. Qushbegi mahalliy beklar orqali markaziy davlat boshqaruvini amalga oshirish bilan bir qatorda, chet mamlakatlardan keladigan mol-mulklardan olinadigan boj to‘lovlari ustidan nazoratni amalga oshirgan. Qushbegi lavozimiga davlatning tajribali, ishbilarmon, siyosatdon kishilaridan tayinlanib, nomzod avval devonbegi mansabida faoliyat yuritgan bo‘lishi lozim bo‘lgan. U saroydagi eng yuqori unvon egasi sifatida davlatda amirdan keyin turgan. Turklardagi ulug‘ vazir yoki 55 Yevropadagi davlat kansleri singari, qushbegi amirning eng yaqin maslahatchisi va ishonchli kishisi bo‘lgan. Qushbegi bir vaqtning o‘zida amirning shaxsiy muhrini saqlash, boshqa davlatlar bilan aloqalarni nazorat qilish, shuningdek moliya ishlarini boshqarish kabi mas'ul vazifalarni ham amalga oshirgan. Buxoro xonligida savdo-sotiqdan olinuvchi barcha bojxona to‘lovlari boshqaruvi ham qushbegi qo‘lida bo‘lishi bilan bir qatorda, u yer solig‘ini yig‘ish va yer-mulklarni berishni ham nazorat qilgan. Bulardan tashqari unga amir saroyi xavfsizligini nazorat qilish vazifasi ham yuklatilgan. Aynan mana shuning uchun ham amir shahardan boshqa joyga ketgan paytda u saroy darvozaxonasining unga maxsus qurilgan joyida amir shaharga qaytguncha kutib o‘tirishga majbur bo‘lgan. Har kuni kechqurun shaharning kechasi qulflanadigan darvozasi kaliti qushbegiga olib kelib berilgan va ertasiga ertalab esa kalitlar yana darvozabonlar boshlig‘iga qaytarilgan. Shuningdek, qushbegi Buxoro shahar hokimi bo‘lish bilan birga, barcha beklarning oliy boshlig‘i ham edi. Uning mahkamasidan markaziy hokimiyatning ko‘rsatmalari va qarorlari chiqib turgan. Qushbegi barcha ishlarni bevosita amirning roziligi bilan qilgan va har kuni qilingan va qilinayotgan ishlar to‘g‘risida amirga yozma yoki og‘zaki axborot berib turgan. Otaliq – amirlik markaziy boshqaruvida o‘ziga xos vakolatga ega bo‘lgan, mang‘it hukmdorlarining tayanchi hisoblangan va ularning hurmatiga sazovor bo‘lgan mansab egasi. Unga Buxoro shahri va Samarqanddan Qoraqo‘lgacha bo‘lgan hududlarda suv taqsimotini nazorat qilish vazifasi yuklatilgan. O‘z navbatida otaliq Shohrud kanali mirobligi vazifasini ham bajargan. Buxoro xonligida ahamiyati bo‘yicha uchinchi pog‘onada moliya idorasi – moliyaviy devonxona turgan, ushbu davlat idorasini oliy moliyaviy amallardan biri sanalmish devonbegi boshqarib, u davlat boshqaruv tizimida ikkinchi mansabdor shaxs hisoblangan. Devonbegi davlat xazinasi, zakot (xorijiy mamlakatlardan keladigan mol-mulklardan tashqari) hamda soliqlarga nisbatan umumiy davlat boshqaruvini amalga oshirgan. Amirlikda markaziy idoralardan biri mudofaa va harbiy masalalar bilan shug‘ullanuvchi vazirlik bo‘lib, ushbu idora bevosita to‘pchiboshiyi lashkar (harbiy vazir) tomonidan boshqarilgan. To‘pchiboshiyi lashkar davlatdagi barcha otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan qo‘shinni 56 boshqargan. U mahalliy hududlarni harbiy masalalarda amalda yordam beruvchi maxsus vakillari orqali nazorat qilgan. O‘z navbatida amirlik markaziy boshqaruvida boshqa bir qator mansab va unvonlar bo‘lib, ulardan to‘rtta asosiy va yuqori darajadagi lavozim egalari hukumatga aloqasi bor shaxslar hisoblangan. Jumladan, Birinchisi, shayx ul-islom – diniy unvonlardan biri bo‘lib, diniy ishlarni boshqargan va nazorat qilgan. Qozi askar – harbiy masalalar va harbiy jinoyatlarni ko‘rib hal qiluvchi mansabdor; Ikkinchisi, a'lamlar – davlatda fiqhiy masalalar bo‘yicha fatvo chiqaruvchi shaxslar. Harbiy muftiylar – harbiylar uchun fatvo tuzuvchi, ayniqsa, davlat boshlig‘ining boshqa bekliklarga safari chog‘ida va harbiy yurishlari paytida harbiylar uchun fatvo chiqaruvchi vakil hisoblangan; Uchinchisi, muhtasib – aholini shariat ta'qiqlagan harakatlardan tiyilib turishiga va yaxshilikka oid harakatlarni qilishiga undash bilan shug‘ullangan. To‘rtinchisi, tarbiyachi-mudarrislar – ushbu mansab egalariga amirlikda katta e'tibor berilgan bo‘lib, ularning asosiy vazifasi talabalarga ilm berish va ularni shariat yo‘li asosida tarbiyalash bo‘lgan. Shuni alohida ta'kidlash joizki, bo‘lajak qozilar, beklar va boshqa mansabdor shaxslar ularning tarbiyasini va ilmini olishi shart bo‘lgan. Undan tashqari yana to‘rt mansab mavjud bo‘lganki, ularni amir bevosita saidlik obro‘- e'tiboriga ega bo‘lgan fuqarolarga in'om etgan. Davlatda yana to‘rt turdagi lavozim mavjud bo‘lib, maxsus tayinlov asosida faoliyat yuritmasdan, balki ijtimoiy mavqeidan qat'iy nazar ushbu mansablarga har qanday shaxs tayinlanishi mumkin bo‘lgan. Aniqrog‘i, amirga ma'qul bo‘lgan olimlar, saidlar, xojalar, o‘zbeklar va boshqalardan biriga topshirilgan mir asad, fayzi, sadr va sudur deb nomlangan lavozimlar. Agar fayzi olim yoki said bo‘lsa, unga muqaddas Buxoro shahrining tashqi qismi muxtasibligi topshirilgan. Agar mirasad olim yoki said bo‘lsa, unga saidlar o‘rtasida rabot(kichik shaharcha)da bir farsang oralig‘ida muxtasiblik vakolatini amalga oshirish yuklatilgan. Sadr – Buxoro shahri rabot ichidagi bir farsang masofada joylashgan vaqflar hisob-kitobini yuritgan bo‘lsa, sudur rabot tashqarisidagi vaqflarni boshqarish masalasi bilan mashg‘ul bo‘lgan. Amirlik markaziy boshqaruvida davlat boshlig‘ining tashkiliy- ijrochilik ishlarini olib boruvchi bo‘limi mavjud bo‘lib, unda quyidagi to‘rt asosiy mansabdor shaxs o‘ziga belgilangan vakolatni amalga oshirgan. 57 Jumladan, devonbegi – tanxo masalalarini qayd etuvchi daftarni yuritish mudiri; mushrif – hukmdor tomonidan taqdim etilgan ashyolar, kiyim- kechaklar, qalqonlar, sovutlar va boshqa sovg‘alarni yozib qoldirish ishlari bilan shug‘ullangan; daftardor – tanho yoki suyurg‘oldan foydalanish bo‘yicha tasdiqlangan yoxud rad etilgan shaxslarning ma'lumotini yuritgan; tanobchi devon – bahor va kuz oylarida xiroj yerlaridan tushadigan tushumlarni yurituvchi lavozimda xizmat qilgan. Davlat boshlig‘i mahkamasining ikki asosiy maxsus xodimi bo‘lib, ular amirning kundalik ish yurgizish masalalari bilan bevosita mashg‘ul bo‘lgan. Parvonachi – amir farmonlari va boshqa qarorlarini beklarga hamda boshqa mansabdor shaxslarga yetkazish masalalari bilan shug‘ullangan. Dodhoh – davlat boshlig‘iga turli masalalar bo‘yicha kelib tushadigan ariza va shikoyatlarni qabul qilib, unga yetkazish hamda berilgan javoblarni o‘z egalariga qaytarish vazifasi yuklatilgan. Markaziy boshqaruvida boshqa bir qator mansablar ham mavjud bo‘lib, ular asosiy vazifa bilan birga qo‘shimcha vakolatlarga ham ega bo‘lgan. Masalan, to‘qsabo – amir majlisi dasturxonini nazorat qilish bilan birga, Xarkanrud tumanining hokimligi va mirobligi ham uning qo‘lida edi. Shu bilan birga, to‘qsabo harbiy harakatlar chog‘ida amir bayrog‘ini ko‘tarib yurgan. Eshikog‘aboshi esa, davlat boshlig‘i o‘z saroyida bo‘lgan vaqtda uni qo‘riqlash bilan bir qatorda Shofirkon tumanini boshqarish va bu hududlarda suv taqsimotini nazorat qilgan. Miroxur – amir otxonasida ishni tashkil etish bilan birga Komi Abu Muslim tumani mirobligi va obodonlashtirish masalasi bilan shug‘ullanar edi. Yana uchta mansab mavjud bo‘lib, ushbu mansablar harbiy-ma'muriy xarakterga ega edi. Ulardan birinchisi, qo‘rchiboshi deb atalib, amir miltig‘i va boshqa quroli sozligi uchun javobgar bo‘lgan. Udaychi esa, harbiy harakatlar jarayonida naqibning ko‘rsatmasiga binoan navkarlar va qo‘shinning taqsimlanishi va joylashuvini kuzatish vazifasini bajargan. Qorovulbegi – soqchilar va qorovullar boshlig‘i sanalib, davlatning asosiy ichki va tashqi xavfsizligi masalalarini nazorat qilib turgan. Amirlikda shig‘ovul, miroxo‘rboshi, mirshab kabi amallar bo‘lib, ular ham o‘ziga xos ravishda tegishli vazifalarni ado etganlar. Masalan, shig‘ovul – davlat vakillari va elchilarni qabul qilib, ularning faoliyatini nazorat qilish bilan shug‘ullangan. Miroxo‘rboshi – hukmdorga tegishli bo‘lgan otlarga yem-xashak yetkazish masalasini tashkil qilib, nazorat ostiga olgan. Mirshab esa, shaharni qo‘riqlash vazifani bajargan. 58 Shuni alohida ta'kidlab o‘tish joizki, markaziy boshqaruvda o‘sha davrda o‘zga davlatlarda amalda mavjud bo‘lmagan tartib, ya'ni harbiy yig‘inlar paytida mahalliy boshqaruv vakillari markaziy boshqaruvda bevosita ishtirok etganlar. Chunonchi, chandavul, qorovul, yo‘lchi va josus kabi. Davlat mahkamasida boshqa bir qator xizmatchi xodimlar bo‘lib, ular faqatgina tegishli xizmat vazifalarini bajarganlar. Ular qatoriga jibachi, sadaqko‘rchi, qilichko‘rchi, mo‘zabardor, oftobachi, ro‘ypokbardor, qurutbardor, tarkashbardor, gulobi, mufarrix, dastorband, jig‘oband, tamakisoz, otashbardor, to‘g‘bichi, shukurchi, nayzabardor, jilovchi kabilar. Masalan, jibachi harbiylar uchun maxsus kiyim tiksa, mo‘zabardor amirning oyoq kiyimlarini saqlagan. Markaziy boshqaruvda har bir sohani, aniqrog‘i savdo-sotiq, hunar- mandchilik, ishlab chiqarish kabi masalalarni boshqarib turuvchi vakillar tayinlangan. Masalan, sharbatdor amirlikda turli ichimliklarni tayyorlash va yetkazishni tashkil etgan bo‘lsa, zargarboshi zargarlar faoliyatini nazorat qilib turgan. Me'morboshi esa, shaharning bosh me'mori hisoblanib, shaharni bezash va qurilish ishlariga umumiy rahbarlikni amalga oshirgan. O‘z o‘rnida ta'kidlash lozimki, amirlikda fuqarolarning xavfsizligini ta'minlashga doir bir qator ishlar amalga oshirilgan. Jumladan, fuqarolarni yo‘llarda o‘g‘ri, talonchi, bosqinchi va turli isyonchilar hujumidan himoya etish maqsadida bir qator mansablar joriy etilgan edi. Ular qatorida zindonband, jilband, jallod va bandiband kabi amaldorlarni sanab o‘tish mumkin. Amir yoki uning vakolati doirasida tayinlangan mansabdor shaxslar, ya'ni amirning joylardagi vakili, mahalliy boshqaruvchilar hamda beklar davlatning mahalliy boshqaruv organlari hisoblangan. Beklar yuqori tabaqa vakillaridan bo‘lib, asosan yirik yer egalari orasidan tayinlangan. Qoida bo‘yicha mansablar qarindoshlik asosida berilgan, ammo shuni alohida ta'kidlash joizki, oddiy fuqaro ham bek bo‘lishi yoki aksincha bek oddiy fuqaroga aylanib qolishi mumkinligi o‘z navbatida beklik boshqaruvini mas'uliyatli vazifa ekanligidan dalolat beradi. Mahalliy boshqaruvni amalga oshirgan beklar ko‘p hollarda boshqaruv masalasida markaziy boshqaruv tartibini joriy etishga harakat qilar edilar. Shuning uchun amirlikning ayrim hududlarida vaqti-vaqti bilan mavjud hokimiyatni tan olmaslik holatlari kuzatiladi. Har qaysi bek o‘zining saroyiga, mansab va unvoniga ega bo‘lgan. Beklarning ishlarni 59 boshqarish va tashkillashtirish bo‘yicha kotiblari bo‘lib, hududlardan tushadigan soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni nazorat qilgan. Xo‘jalik ishlarini dasturxonchi deb nomlangan xazinabon boshqargan. Buxoro xonligida bekliklar huquqiy maqomi bo‘yicha bir-biridan farq qilgan. Masalan, Samarqand bekligi nufuzliligi, Qarshi bekligi ko‘p hollarda davlat boshlig‘i merosxo‘ri hokimligi bilan, Chorjo‘y bekligi esa urug‘ davomchilariga, Buxoro bekligi esa qushbegining o‘zi tomonidan boshqarilganligi tufayli keng imtiyozlarga ega bo‘lgan. Umuman olganda bekliklarning maqomi ularning davlat va jamiyatga keltiradigan foydasi miqdoriga bog‘liq bo‘lgan. Beklar asosan rentadan daromad olganlar, chunki ular amirdan hech qanday moyana haqi olmaganlar, o‘z navbatida ular aholidan soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni yig‘ish ishlariga bosh- qosh bo‘lganlar. O‘z o‘rnida beklar amirning amaldorlari sanalib, amir tomonidan farmon asosida tayinlanganlar hamda amirga hududiy birliklar bo‘yicha iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy masalalar yuzasidan hisob berib turganlar. Yuqoridagi xususiyati bilan beklar ilgarigi, ya'ni xonlik davridagi bek-amir lavozimidan keskin farq qiladi. Beklik mansabi Buxoro xonligi tomonidan belgilab qo‘yilgan “Unvonlar ro‘yxati” bo‘yicha mansablik unvoni tizimida 9 (to‘qqiz) darajadagi unvonlar toifasiga kirgan. Biz ko‘rib chiqayotgan davrda amirlik ma'muriy-hududiy jihatdan 27 ta beklik (viloyat) va 11 tumanga bo‘lingan bo‘lib, har bir beklik, o‘z navbatida amlokdorliklarga bo‘lingan va bek tomonidan tayinlanadigan, lavozimidan ozod etiladigan amlokdor tomonidan boshqarilgan. Amlokdorliklar esa, bir necha qishloqlardan tashkil topgan, ularni qishloqning yoshi ulug‘ va tajribali oqsoqollari boshqargan. Har bir amlokdorlik uch asosiy mansabdor, ya'ni mirob, zakotchi va dorug‘aboshilar orqali boshqarilgan. Mirob – hududning sug‘orish tizimini kuzatish va suvni taqsimlash vazifasini bajargan bo‘lsa, zakotchi soliq va yig‘imlarni nazorat qilib turgan. Beklik lavozimi meros tariqasida qolmasdan, balki har qanday holatda amir tomonidan almashtirilishi yoki lavozimidan ozod etilishi mumkin bo‘lgan. Bek vafot etgan holatlarda uning barcha mol-mulklari davlat xazinasiga topshirilib, uning merosxo‘rlari qolgan merosga nisbatan hech qanday egalik huquqiga ega bo‘lmay, balki keyinchalik markaziy boshqaruvda xizmat qilgan. Bekliklarda yuzaga kelib turadigan kelishmovchiliklarni bartaraf etish maqsadida ayrim hududlarni 60 birlashtirishga yoki aksincha ajratish hollariga ham to‘g‘ri kelgan. Beklik boshqaruvi saroyida ko‘plab mansab egalari mavjud bo‘lgan. 1890 yillarga kelib Darvoz bekligi ma'muriy-hududiy jihatdan 11 ta amlokdorlikka bo‘lingan bo‘lib, beklik Darvoz asoschisi Xudoynazar- Otaliqning nevarasi Muhammad Nazarbek tomonidan idora etilgan. U har yili amirga belgilangan tartibda sovg‘a-salom qilib turishi lozim edi. Yuqorida ta'kidlanganidek, beklik mahalliy boshqaruvida 5 biy, 5 eshikog‘asi, 3 to‘qsabo, miroxo‘rlar, qorovulbegi, jevachi, mirzaboshi, chiroqog‘asi va navkarlar ishtirok etishgan. Sharqiy Buxoro hududidagi Hisor bekligi mahalliy boshqaruvida amal qilgan ma'muriy tuzilishini tahlil etish barobarida Buxoro xonligidagi mahalliy boshqaruv tizimini o‘rganib chiqadigan bo‘lsak, ushbu hududda qoidaga binoan bek lavozimini amirning yaqin qarindoshlaridan biri, ya'ni amir Abdulahadning tog‘asi Ostonaqulibek egallagan edi. Hisor bekligi Buxoro xonligining eng boy hududlaridan biri va bek amirning yaqin qarindoshi sanalganligi sababli unga o‘lim jazosiga mahkum etish huquqi berilgan edi. Ostonaqulibek ixtiyorida bir qator mansabdor shaxslar bo‘lib, bu hududda ham barcha amaldorlar o‘zga bekliklar kabi mahalliy aholidan yig‘iladigan soliqlar hisobiga yashaganlar. Bek tomonidan beriladigan moyana amaldorlar daromadining ma'lum bir qismini tashkil etgan. Ostonaqulibek beklikni o‘zining qushbegisi va katta yasovulboshisi orqali boshqargan. Undan tashqari beklikda maxsus devonxona bo‘limi mavjud bo‘lib, ushbu bo‘lim yetti kotib tomonidan idora etilgan. Shu bilan birga, mahalliy boshqaruvda turli vazifalarni bajaruvchi 25 ta yasovul ham ishtirok etgan. Hisor bekligida boshqaruvni qulay yo‘lga solish maqsadida beklik amlokdorlar tomonidan boshqariladigan 23 ta amlokdorlikka bo‘lingan edi. Amlokdorlar bekning qarindoshlaridan tayinlansada, lekin hech qanday moyana haqi olmaganlar. Ular asosan qishloqlardan yig‘iladigan daromadlar hisobiga yashar hamda hududdagi aholidan jarimalarni qabul qilib olar edilar. Har bir amlokdor 10 tadan 200 tagacha navkarga ega bo‘lib, ular asosan harbiy xizmatni o‘tash, bek va amlokdor saroyini qo‘riqlash hamda qamoqqa mahkum qilinganlarni nazorat qilib, qamoqxonalarga yuborish vazifasini bajarganlar. Navkarlarning ijtimoiy tarkibi turli-tuman bo‘lib, hatto navkarlik xizmatiga ayrim yirik yer egalari ham qabul qilingan. Navkarlarning mansab darajasi ularning mulkiy holatiga qarab 61 belgilangan. Undan tashqari xizmat vazifasini a'lo darajada bajargan navkarlarga bek tomonidan qo‘shimcha ravishda ayrim qishloqlardan to‘lovlarni qabul qilib olish huquqi berilgan. Amlokdorliklarda navkarlarning soni bir xil bo‘lmagan. Masalan, Esonxo‘ja amlokdorligida 195 ta, Bodroqlida – 90, G‘ozimalikda – 80, Qoratog‘ va Regarda 25 tadan, Xonakida – 24, Sarijo‘yda – 18, Sho‘rkonda – 13, Dashnobodda – 11, Sariosiyoda – 8, Hisorda – 7 tadan navkar bo‘lgan. Ko‘lob va Qorategin bekliklarida mahalliy boshqaruvga aloqasi bo‘lmagan doimiy qurollangan zambarak otuvchi qo‘shinlar mavjud edi. Denov va Qo‘rg‘ontepa bekliklarida esa, amirning doimiy armiyasi bo‘lmay, balki beklar boshqaruvni mahalliy harbiy kuchlarga tayanib amalga oshirganlar. Bekliklarda mahalliy boshqaruv tashkil etishda diniy-huquqiy masalalarni hal etuvchi qozi, rais, muftiy va mirshab kabi amaldorlar ishtirok etganlar. Bekliklar qozilari to‘g‘ridan-to‘g‘ri Buxorodan tayinlangan va o‘z faoliyatida bekdan mustaqil bo‘lganlar. Ular odatda bekning harakatlari haqida maxfiy ravishda Buxoroga xabar berib turganlar. Diniy amaldorlar mamlakatdagi sud hokimiyatini, shuningdek, ta'lim va tarbiya maskanlari bo‘lgan madrasalar, boshlang‘ich maktablarni, kundalik hayotda katta o‘rin tutgan masjidlar va boshqa shu turdagi ijtimoiy muassasalarni o‘z nazoratlari ostiga olgan edilar. Shahar jamoat tartibini saqlash mirshablarga topshirilgan. Buxoro shahri mirshabboshisiga bir vaqtning o‘zida amirlikdagi boshqa barcha shaharlar mirshablari ham bo‘ysungan. Hukumatga tegishli vazifalar mir rasas, ya'ni mirshab qo‘lida bo‘lib u shahar muhofazasining ma'muri hisoblangan. Davlatning mahbuslari uning ixtiyorida bo‘lib, amirning shig‘ovullari, xudaychilari (udaychilar) o‘z ixtiyorlari bilan biror ishni qilmaganlar, faqat amir buyrug‘iga bo‘ysunganlar. Tarixchi R. Xoliqovaning ma'lumotlariga ko‘ra, “Buxoro shahri ikki dahaga, dahalarning har biri esa olti jaribga bo‘lingan. Har bir dahani dahaboshi boshqargan. Jaribni esa bobo boshqargan bo‘lib, uning mahkamasi boboxona deyilgan. Uning ixtiyorida faqat tunda ishlaydigan maxsus qo‘riqchilar bo‘lib, ular shabgardlar deb atalgan. Shabgardlar (tunda kezuvchi) – fors-tojik tilidan olingan bo‘lib, “shab” – kechqurun, tun va “gard”- kezmoq, kezuvchi ma'nolarini anglatadi”. 62 Shabgardlarning asosiy vazifasi tunda shaharni kezib yurish va barcha shubhali shaxslarni aniqlash bilan bir qatorda ehtiyojsiz ravishda shaharda yurgan shaxslarni ushlab tegishli tartibda chora ko‘rish bo‘lgan. Ushlangan shaxslar dini va ijtimoiy mavqeidan qat'iy nazar, shahar ko‘chalari va hammomlarni tozalash ishlariga jalb qilingan. Buxoro xonligi mahalliy boshqaruvi tizimida o‘ziga xos o‘rinni rais mansabi egallardi. Ushbu amal yarim diniy, yarim tartibotchi usulda bo‘lib, raisning majburiyatiga eng avvalo, aholining yurish-turishi va hulqini nazorat qilish kirgan. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, Buxoro xonligi 11 tumandan tashkil topib, barcha tumanlar Buxoro shahri atrofida joylashgan edi. Bulardan ikki asosiy tuman – Shohrud kanali atrofida bo‘lib, ushbu tumanlarning qolgan 9 tumandan asosiy farqi shunda ediki, tumanlarning ma'muriy markazi mavjud emas edi. Shimoliyi Rud va Janubiyi Rud tumanlaridan soliq yig‘ish vazifasini Buxoro shahar sadr-rais xizmatchilari amalga oshirganlar. Qolgan 9 ta tumanni ma'muriy jihatdan tuman qozilari boshqargan. Ko‘pgina tumanlar aholi zich joylashgan tuman markazlari- ning nomi bilan ham ikkinchi nom sifatida yuritilgan. Masalan, Xarkan Rud yoki G‘ijduvon tumani kabi. Undan tashqari A. R. Muhamadjonovning ma'lumotlariga qaraganda, Kamat tumani Vobkand, Somejon tumani Romitan deb atalgan. Amirlikda barcha bekliklar ma'muriy markazi bir xil nom bilan atalgan. Aholi yashash joylari sonining ko‘pligiga qarab sharqiy bekliklar yuqori mavqega ega bo‘lgan. Masalan, Boljuvonda 1420, Hisorda 1200, Qorateginda 700, Ko‘lobda 635 taga yaqin aholi yashash joylari mavjud edi. Hozirgi Turkmaniston hududidagi bekliklarda esa, aholi yashash joylari soni eng kam darajada, ya'ni O‘stida 15, Burdaliqda 14, Kelifda esa 24 tadan aholi yashash joylari bo‘lgan. Buxoro xonligida bekliklar va tumanlar ma'muriy-hududiy jihatdan turli xil shaklda bo‘lingan. Ko‘pgina bekliklar bir necha qishloqlardan iborat bo‘lgan amloklardan iborat bo‘lgan. Bir qator tuman va bekliklar mavzelarga bo‘lingan. Masalan, Dexnav, Pirmast, Xutfar, O‘sti va boshqa hududlarda. Xususan, Xutfar tumanidagi mavzelarga kiruvchi bir qator qishloqlar mavjud bo‘lgan. Shu bilan birga, u yoki bu tuman va viloyatning hududi amlok, mavze, guzar va masjid deb atalgan. Har bir mavze 10 dan ortiq masjid deb nomlangan hududiy birliklardan iborat bo‘lgan. 63 Karki bekligi bir necha mavzedan iborat bo‘lgan bo‘lsa ham, lekin ular bekcha deb nomlangan hududiy birliklardan tashkil topgan. Nurato bekligi guzarlarga, guzarlar esa qishloqlarga bo‘lingan. Shu bilan bir qatorda, Qorategin bekligi rabovlarga, ular esa mavze va qishloqlardan iborat bo‘lgan. Sho‘g‘non va Ro‘shon bekligi hududlari oqsoqolliklarga bo‘lingan. Undan tashqari Boljuvon bekligining 60 dan ortiq, Qorategin bekligining 30 dan ortiq va Ko‘lob bekligining 22 dan ortiq aholi yashash joylari daha deb nomlangan hududiy birliklardan iborat bo‘lgan. Buxoro xonligi davlatchiligi masalalari bilan shug‘ullangan xorijlik olimlar amirlik markaziy va mahalliy boshqaruvi massalasida deyarli bir xil fikr bildiradilar. Xususan, J.Kunits bu haqda, “amirning hokimiyati mutloq edi. Turli muassasalar boshliqlari, hokimlar u tomonidan tayinlanar va faqat unga mas'ul edi”, - deb yozadi. Bundan tashqari, muallif mamlakat ma'muriy birlashmalar – viloyatlar, tumanlar va qishloqlarga bo‘linishini hamda ma'muriy amaldorlar beklar, amlokdorlar, oqsoqollar deb atalishini ham ta'kidlab o‘tadi. Yana “Islom odatiga ko‘ra har bir beklikda raislar va unga itoat etuvchilar mavjud edi. Moliyaviy bo‘lim esa zakotchilar – markaziy va mahalliy soliq yig‘uvchilar tomonidan boshqarilardi. Har qaysi beklik o‘zining sud apparatiga ega bo‘lib, u bosh qozi va unga bo‘ysunuvchi qozilardan, shuningdek muftidan iborat edi. Hamma idoralar amir nazorati ostida edi”, - deb ta'kidlaydi. Angliyalik olim Meri Xoldsvort Buxoro xonligining siyosiy ahvoli, markaziy va mahalliy boshqaruv masalalariga alohida to‘xtaladi. M.Xoldsvort “Buxoro va Qo‘qonda amirlik yoki xonlik bekliklardan iborat bo‘lib, ular viloyatlar deb nomlangan hamda xon yoki amir oilasi bilan qarindosh hokimlar yoki beklar tomonidan boshqarilardi. Viloyatlar Buxoroda tumanlarga, Qo‘qonda esa bekliklarga bo‘linib, har qaysisi mahalliy hukmdor oilalaridan chiqqan beklar qo‘l ostida edi. Oqsoqol yoki miroblar mahalliy amaldorlar bo‘lib, ular ijro etuvchi shaxs edilar”. Yana bir ingliz olimi G. Uiler Buxoro xonligida markaziy va mahalliy boshqaruv masalalariga oid quyidagi ma'lumotlarni beradi: “Buxoro xonligining ma'muriy tizimi temuriylar va abbosiy xalifalik qo‘l ostida bo‘lgan Movarounnahrning eron-arab ma'muriyatidan meros qolgan”. G. Uiler ma'muriy boshqaruv masalasida boshqaruv oddiy va erkin bo‘lib, ko‘proq soliq va o‘lponlar undirishga asoslangan edi, - deb ma'lumot beradi. 64 Shu bilan birga, Tojikistonlik olim B.Shamsoning mang‘it urug‘i vakillarini ko‘chmanchi xalq sifatida va amirlik boshqaruvining Safaviylar boshqaruvi tizimiga o‘xshab ketadi hamda mang‘it vakillari faqatgina boshqaruvda ayrim turkiy atamalarni qo‘llaganlar degan xulosalariga qo‘shilib bo‘lmaydi. Safaviylar davlatida sadr lavozimi shariat sudi qaroriga ko‘ra barcha vaqflarni boshqarish, saidlar, ulamolar, shayx ul- islom va mudarrislarga umumiy rahbarlik qilgan. Devonbegi nomusga tegish va tan jarohati yetkazish bilan bog‘liq ishlarni tergov qilgan. Mutavalliy esa, kutubxona, dorixona, oshxona, mexmonxona va boshqa xizmat ko‘rsatish sohasini boshqargan. “Tuhfat ul xoniy”da belgilanishicha, davlat mansablariga eng avvalo, mang’it, xitoy-qipchoq, bahrin, saroy, kenagas, jaloir, o’tarchi urug’larining vakillari tayinlanardi. Muhammad Rahimxon davrida Davlatbiy mang’it (xonning tog’asi) Buxoroning parvonachisi; Xo’jamyorbiy (xitoy qipchoq) xonning otalig’i va bosh amiri (amir al umaro); G’aybulla biy bahrin - Miyonqoldagi ettita urug’ning vakili - devon begidir Doniyolbiy mang’it - (xonning katta tog’asi) Mirasadni (xon maslahatchisi), Jahongirbiy-xon jibachisi (moliya va xazina ishini boshqaruvchi),uning o’g’li-Ulug’ o’roqchi (hosilning bosh yig’uvchisi); Barotbiy mang’it - (xonning akasi) Samarqand va viloyat hukmdori, Imomquli mang’it-YAkkabog’ hukmdori va parvonachi; Nizomiddin Ma`sud- bosh hushbegi; Xudoyor kenagas- Buxoro dodhosi (shahar boshlig’i) etib tayinlandilar va hokazo. Diniy mansablar quyidagicha taqsimlandi: Mahdumi A`zam Kosoniyning avlodidan bo’lgan Isxoqxo’ja o’runi shohnishin (musulmon dindorlari boshlig’i); Muhammad Islom avlodidan Nasrullo xoja- Shayhulislom; Muhammad Xoja Sayyid Atoiy - naqib; Nizomiddin Husayniy-Buxoro va viloyatning qozi kaloni; Xoja Ahrorning avlodi Shahobiddin Xoja Samarqand va viloyatning shayhulislomi etib tayinlandi va hokazo. Buxoro xonligining markaziy va mahalliy boshqaruvi bilan bog‘liq tarixiy-huquqiy manbalarni Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|