153
Yusif ibn Küseyr məqbərəsinin bəzəklərində şirli kərpiclərdən istifadə
olunmamışdır. Bu abidədə yazılar müxtəlif ölçülü kərpiclərin hörgüyə
düzülüşü nəticəsində əldə edilmişdir.
Şəkil 90. Möminə xatın türbəsi.
Möminə
xatın
türbəsi
Azərbaycan
memarı Əcəmi
Naxçıvaninin şah əsəri, Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbinin ən dəyərli
abidələrindən biridir. Türbə Naxçıvan şəhərində yerləşir.
Türbənin kitabəsində: "...bu türbəni dünyanın elmli, adil məliki, böyük
qalib Şəmsəddin Nüsrət əl islam və əl müslimin Məhəmməd Cahan Pəhləvan
/Cahan Pəhləvan atabəy Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Atabəy Eldəniz
...dünyanın və dinin cəlalı, islamın və müsəlmanların namusu Möminə
xatunun xatirəsinə tikməyi əmr etdi!..." yazılmışdır.
154
Şəkil 91. Möminə xatın türbəsinin qoşa minarəli baştağı.
Tədqiqatçı Ə. Ə. Ələsgərzadə baştağın üzərindəki çərçivədə abidənin
tikilmə tarixinin "məhərrəm 582" (miladi 1186)–cı il olduğunu müəyyən
etmişdir. Vaxtilə türbə yaxınlığında olmuş baştağın kitabəsindəki məlumata
və tarixi qaynaqlara görə belə bir nəticəyə gəlinmişdir ki, "...türbə
Məhəmməd Cahan Pəhləvanın ölümündən bir az öncə bitmiş, baştağ isə
onun ölümündən sonra tikilmişdir. Şübhəsiz ki, Məhəmməd Cahan
Pəhləvanın özü də bu türbədə dəfn edilmişdir".Tədqiqatçı Cəfər Qiyasi bu
fikrə onu da əlavə edir ki, yerli əhali arasında abidənin "Atabəy Günbəzi"
adlandırılması türbənin Atabəylərin soy türbəsi olduğuna işarədir.
155
Şəkil 92. Möminə xatın kompleksinə daxil olan məscid.
Möminə xatın türbəsinin ümumi quruluşu Naxçıvan memarlıq
məktəbi üçün xarakterikdir. Türbə yeraltı sərdabə və yerüstü qülləvari
hissədən ibarətdir. Yusif Küseyir oğlu türbəsi ilə müqayisədə memar bu
türbənin xarici bəzəyində həndəsi ornamentlərin daha mürəkkəb
kompozisiyasından istifadə etmişdir. Ornamentlərdə rəngli kaşılardan
istifadə edilməsi türbənin zahiri görünüşünə daha xoş görkəm vermişdir.
XIX əsrə və XX əsr əvvəllərinə aid rəsm və fotoşəkillər onun vaxtilə
böyük bir memarlıq ansamblının tərkib hissəsi olduğunu təsdiq edir. Türbə
orta həcmli daşlardan inşa olunmuş, bişmiş kərpiclə üzlənmişdir.
156
Şəkil 93. Möminə xatın türbəsinin kərpic bəzyi.
Türbənin sərdabəsi planda onbucaqlıdır. Sərdabə yuxarıya doğru
daralan çatmatağlarla tamamlanmışdır. Tağlar sərdabənin ortasında inşa
edilən qalın onüzlü dayağa söykənmişdir ki, bu da sərdabənin örtüyünü daha
da dayanıqlı etmişdir.
Göbələkvari dayağın gözəlliyini və işlənmə effektini daha da artırmaq
məqsədi ilə memar onun tinlərindən qarşı künclərə kərpic qabırğalar –
nervürlər atmışdır. Bu qabırğalar ulduzvari karkas yaratmışdır. Bu karkas da
biçimcə abidəni bəzəyən və riyazi ahəngdarlığa əsaslanan naxış quruluşları
ilə bir köklüdür. Karkasların araları saya naxışlı kərpic hörgüsü ilə
üzləndiyindən konstruksiyanın tektonik gözəlliyi daha aydın duyulur.
Türbənin yerüstü hissəsi xaricdə onbucaqlı, içəridə isə dairəvidir.
Sərdabə və xarici üzlərdən fərli olaraq, Əcəmi qüllənin iç tərəfində
mürəkkəblikdən uzaq olmuş, sayalığa və bütövlüyə üstünlük vermişdir. İç
məkanın uca silindrik tutumu sferik günbəzlə örtülmüşdür.
Türbənin kürsülüyü gövdəsi kimi onüzlü şəkildə olub, cilalanmış iri
daş bloklarla üzlənmişdir. Türbənin gövdəsi yuxarıda piramidal örtüklə
tamamlanmışdır. Lakin bu örtük hazırda qalmamışdır. Indiki halda türbənin
yerüstü hissəsinin hündürlüyü 25 metrə yaxındır. Vaxtilə piramidal örtüklə
birlikdə hündürlüyü 35 metr olmuşdur.
157
Onüzlü gövdənin qalın künc dayaqları bir qədər irəli çıxmış və dərin
düzbucaqlı taxçalar yaratmışdır. Taxçaların üst hissəsi tağvari formada
stalaktitlərlə tamamlanmışdır.
Şəkil 94. Möminə xatın türbəsinin kərpic bəzyi.
Stalaktit və tağlar adi və kaşılı kərpicdən düzəldilən ornamentlərlə
örtülmüşdür. Türbənin üzərində kitabələrdən ibarət memarlıq bəzək
elementləri diqqəti cəlb edir. Kərpicdən yığılan kitabə türbənin görkəminə
xüsusi gözəllik vermişdir. Ə. Ələsgərzadənin fikrinə görə onüzlü türbənin
bütün üzləri yuxarıda Yasin surəsinin mətni ilə haşiyələnmişdir. İki dəfə
təkrar olunan bu surə, bir dəfə bir üzdən beşinci üzə, ikinci dəfə altıncı
158
üzdən onuncu üzədək davam edir. Yasin surəsi ilə haşiyələnmiş taxçalar lap
yuxarıda başqa bir yazı qurşağı ilə əhatə olunmuşdur. Bu, kaşı ilə işlənmiş
97 sm hündürlüyündə olan bu kitabə türbənin sifarişçisini və kimin
xatirəsinə inşa edilməsini göstərən əsas kitabədir. Kitabəli frizin arxasınca
türbənin tamamlayıcı çadırına keçid üç cərgədə yerləşdirilmiş stalaktitlə həll
edilmişdir.
Şəkil 95. Türbənin giriş qapısı üzərindəki kitabələr.
Giriş qapısı türbənin şərq tərəfində yerləşdirilmişdir. Giriş qapısı
dayaz sivri tağça içərisinə salınmış, onun üstündə kərpicdən kufi xətti
ilə "Bənna Əcəmi Əbu Əkr oğlu" kitabəsi yığılmışdır. Baştağ
kompozisiyasının üstündə, tinləri birləşdirən düzbucaqlı çərçivədə eyni
xəttlə türbənin tikinti tarixi yazılmışdır (1186).
Dostları ilə paylaş: |