159
Şəkil 96. Türbənin bəzəmə motivindən nümunələr.
Türbənin xarici səthi həndəsi ornamentlə naxışlanmışdır. Möminə
Xatun türbəsinin on səthinin doqquz tağçasının şəkilləri bir-birindən
tamamilə fərqlənən həndəsi ornamentlərə malikdir. Türbənin giriş qapısı
olan onuncu səthin tağçasında doqquz səthdən birinin ornamentləri təkrar
edilmişdir. Ornamentlər başlıca olaraq kərpicdən və firuzəyi kaşılardan
yığılmışdır. Ornamentlərin əsasında çoxguşəli ulduzlar və çoxbucaqlılar
durur. Memar müxtəlif ornamentləri bir-biri ilə əlaqələndirərək ahəngdarlıq
yarada bilmişdir.
Türbənin yerüstü hissəsinin içəri tərəfi zəngin dekorativ bəzəkdən
mərum olmaqla başlıca olaraq sadədir. İş tərəfdə 20 m hündürlükdə yerləşən
kitabə qurşağı və dör ədəd böyük ölçülü medalyon vardır. Medalyonlar gəc
160
üzərində oyma üsulu ilə işlənmiş həndəsi və bitki ornamentlərindən
ibarətdir. Özünəməxsus kompozisiyada işlənən medalyonların özəyinin
"Allah" sözü təşkil edir. Bu özəyin ətrafında çoxguşəli ulduzların arasında
Ömər, Osman, Əli sözləri yazılmışdır.
Culfa karvansarası Culfa rayonunun Gülüstan kəndində, Araz
çayının sol sahilindədir. Culfa (Gülüstan) karvansarasının qalıqları 1974-cü
ildə çöl-tədqiqat işləri zamanı aşkar edilmiş, 1978-ci ildə binanın planı tam
üzə çıxarılmışdır.
Şəkil 97. Culfa karvansarası.
Bakı-Culfa dəmiryolu xətti çəkilərkən (1939-1940) karvansaranın
təqribən yarısı dağılmışdır. Tədqiqatlar nəticəsində Culfa karvansarasının
Azərbaycanda yolüstü karvansaralar içərisində ən görkəmli və möhtəşəm
abidə olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Ümumi uzunluğu 37 m olan Culfa
karvansarasının eyni tipi Araz çayının sağ sahilində, demək olar ki,
bütünlüklə salamat qalmışdır. Karvansaraların hər iki sahildə üzbəüz
yerləşməsi hələ Araz çayı üzərində körpü tikilməzdən əvvəl burada çay
bərəsinin işlədiyini göstərir və karvansaraların tikilmə dövrünü XIII əsrin
əvvəllərinə aparıb çıxarır. Karvansara çaydaşıdan tikilmiş və gəc məhlulu ilə
161
suvanmışdır. Culfa karvansarasının içərisində çoxlu yaşayış otaqları vardır.
Bəzi otaqların örtük hissəsi maraqlı konstruksiyaya malikdir. Binanın şimal
tərəfində sağ və solda tağ formasında dərin divar oyuqları olan böyük zal
mövcuddur. Bu zal haqqında qəti fikir söyləmək çətindir. Lakin belə plan
quruluşuna malik köhnə məscidlər də məlumdur.
Şəkil 98. Möminə xatın türbəsinin sərdabəsi.
Qarabağlar Türbə Kompleksi. Naxçıvan Muxtar Respublikasında
yerləşən tarix və mədəniyyət abidələr yalnız Azərbaycan tarixi üçün deyil,
həm də Yaxın Şərq və Cənubi Qafqaz tarixinin öyrənilməsi üçün
əhəmiyyətlidir. Muxtar respublikamızdakı bir çox tarixi abidələr dünyada
bənzəri olmayan mədəniyyət inciləridir. Belə mədəniyyət incilərindən biri
də Qarabağlar Türbə Kompleksidir. 4 iyul 2016-cı ildə Qarabağlar Türbə
Kompleksinin bərpası və tədqiq olunması haqqında Naxçıvan Muxtar
Respublikası Ali Məclisi Sədrinin Sərəncamı qüvvəyə minmişdir.
162
Şəkil 99. Qarabağlar türbəsi.
Qarabağlar Türbə Kompleksi Orta əsr Azərbaycan memarlığının nadir
sənət əsərlərindəndir. Şübhəsiz ki, belə mədəniyyət inciləri birdən birə
yaranmamış, mədəni inkişafımızın təkamülünün nəticəsi olmuşdur.
Araşdırmalara əsaslanaraq demək olar ki, nadir konstruksiyalı memarlıq
abidələri Naxçıvanda hələ Eneolit və Tunc dövründən başlayaraq inşa
olunmuşdur. Tədqiqatlar göstərir ki, Kəngərli rayonunun ərazisi, o cümlədən
Qarabağlar kəndi Azərbaycanın dünya əhəmiyyətli tarix-mədəniyyət
abidələrinin qruplaşdığı əsas regionlardan biridir.
Qarabağlar kəndinin ərazisində aşkar olunan ən qədim abidələr
hələlik Eneolit dövrünə aid olsa da, burada daha qədim abidələrin aşkar
olunacağı gözlənilir. E.ə. III minillikdən başlayaraq Qarabağlar kəndində
qala tipli yaşayış məskənləri formalaşmışdır. Hazırda bu kəndin ərazisində I
Bəzəkli, II Bəzəkli, Qalacıq, Qarabağlar qalası, I Suzqunlar, II Suzqunlar
qalası adı ilə qeydə alınan müdafiə istehkamları mövcuddur. Bu abidələrin
163
tədqiqi Orta Tunc dövründən başlayaraq Qarabağlarda memarlıq sənətinin
inkişaf etdiyini təsdiq edir.
Şəkil 100. Qarabağlar türbəsinin qoşa minarəli baştağı.
Tarixi mənbələrin verdiyi məlumata görə, Qarabağlar Orta əsrlərdə
Azərbaycanın əsas şəhərlərindən biri, mühüm ticarət və sənətkarlıq mərkəzi
olub. Qarabağlar ətrafında böyük Orta əsr yaşayış yerlərinin,
karvansarayların aşkar olunması onun tarixi ipək yolunun üzərində
yerləşməsi ilə bağlı olmuşdur.
Şəhərin Yaxın Şərq ölkələri ilə Avropanı
birləşdirən mühüm karvan yollarının üstündə yerləşməsi sayəsində burada
sənətkarlıq, ticarət, iqtisadi həyat xeyli tərəqqi etmişdi. Şəhər, adından da
göründüyü kimi çoxlu bağ və yaşıllıqlarla örtülmüşdü. Bəzi mənbələrin
məlumatlarına görə şəhərin əsasını XII əsrdə Şirvanşah Mənuçöhr tərəfindən
qoyulub. Şəhərin Elxanilər dövründə (1256 – 1353) salınıb inkişaf etməsi ilə
də bağlı məlumatlar vardır. Maraqlıdır ki, Qarabağlar türbəsinin də tikilməsi
həmin dövrə təsadüf edir.
Türbənin Qarabağlar kəndində tikilməsi, şübhəsiz ki, bu kəndin
Elxanilər dövlətinin mühüm iqtisadi-mədəni mərkəzlərindən biri olduğunu
göstərir. Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, qədim dövrdən başlayaraq Orta
əsrlərədək Orta Asiyada yaşayan türk tayfalarının Azərbaycana axınları
Dostları ilə paylaş: |