Keçən əsrin əvvəlində ilhama gəlib İssık-Kula
yüzlərlə şeir yazmış “qırğız bülbülü” şair Alıkul
Osmonov göl haqqında əbədi uşaqlığı kimi bəhs
edirdi:
... Mən də gənc olmuşam, İssık-Kulum,
Çox qayğısız olmuşam...
Sən bahara sevinirsən,
Ördəklərə dalğanla layla deyirsən.
Baxıram onlara, zənn edirəm ki,
Sevgilimlə sükuta dalmışam da mən.
Yaman qoçaq olmuşam, İssık-Kulum,
Zirək, qıvraq olmuşam...
Uşaq kimi oynaqlarkən,
Dalğa dalğanı qumlarla örtür.
Baxıram, zənn edirəm ki,
Cayloonun sərinindəyəm.
Sən yüz verstlərlə qaçan bir çapar atsan,
Sən göylərdə süzən qara qartalsan,
Mavi dağları qoyub gələn quş...
Camdan süzən köpüklü kumıstək,
Dalğaların sahilə şığıyır sənin...
2002-ci ildə mən İssık-Kulu ziyarət etdim və
onun gözəlliyindən ilhamlanaraq belə misraları
olan şeir yazdım:
Göydə yüz minlərlə ulduz var,
Yerdə bir dənə - İssık-Kulum mənim.
Hərgah həyat insana bircə kərə bəxş olunursa,
tam xoşbəxtlik duymaq qəsdilə sehrli İssık-
Kul gölünün sahilində bircə gün belə keçirmək
sadəcə zəruridir. Bu gölün səxavəti cəmi insanlara
kifayətdir. Bica yerə deyirlər ki, yer üzündə tam
bəxtiyarlıq olmur. Düşünürəm, hər şey insanın öz
əlindədir və yaşamağı və təbiətlə harmoniyada
yaratmağı bacaran hər kəs bəxtəvərliyi tapmağa
qadirdir.
Kərimbəyov K. “İssık-Kul” 1960-cı il, kətan, yağlı boya. 22 x 35, 5
Göl tərpəşsə, su üzünə köpük qalxar,
Xalq tərpəşsə, ortalığa nadinc çıxar;
Tək adam bir daşı tərpətməz,
Elliklə dağı yerdən qaldırarlar.
33
“Manas” trilogiyası kimi abidə daha heç bir xalqda yoxdur.
Trilogiya qırğız xalqının dünya mədəniyyət xəzinəsinə verdiyi dəyərli töhfədir.
S.M.Abramzon
Səxavətli Manasın ruhu
Əfsuslar, köçəri əcdadlarımız bizə Hindistanın,
Fransanın, İtaliyanın, Yunanıstanın və digər
ölkələrin belə zənginliklə malik olduqları nə
həşəmətli ehramlar və məbədgahlar, nə tor şəbəkəli
kilsələr və tağlar, nə də başqa qədim abidələr qoyub
getməmişlər.
Fəqət fəxr edirik ki, əcdadlarımız bizim
üçün mənəvi qalalarını – sözün sehrli qüvvəsi ilə
yaranmış ən qüdrətli sənət əsəri olan qəhrəmanlıq
dastanı “Manas”ı – ucaltmış və bizim üçün qoruyub
saxlamışlar. Bu qala heç bir bərpaya ehtiyac
duymur. O hər zaman eyni cingilti ilə himn vuran
zəngə bənzəyir.
Düşünsək, məhz “Manas” eposu qırğız
xalqının millət kimi özünü qorumasında başlıca
rol oynayaraq, doğma dilin çoxsaylı tarixi
keşməkeşlərdə əriyib qeybə çəkilməsinə imkan
verməmişdir.
“Manas” eposu qırğız xalqının müqəddəs
məfhumu, əbədi vicdanı, böyüklüyünə, dərinliyinə,
təsir qüvvəsinə görə şifahi xalq yaradıcılığının
qeyri-adi nüsxəsidir. Burada əcdadlarımızın keçdiyi
başlıca tarixi mərhələlər əksini tapmışdır. “Manas”
dastanı təkcə xalq dühasının monumental yaratdığı
deyil, ona hər insanda qəhrəman oyatmağa qadir güc
və qüvvə hopdurulmuşdur. Bu, xalqımın mənəvi və
əxlaqi paklığının apogeyidir. Bu, Qırğızıstan xalqını
keçmişdə və gələcəkdə birləşdirən bayraqdır.
Sanskritdə “manas” – ağıl deməkdir. Yalnız xalq
qəhrəmanı ağıllı deyil, ondan bəhs edən dastanın
özünün başdan-başa hər sətrindən xalq müdrikliyi
axıb tökülür. “Manas” barədə “okeanabənzər epos”
deyirlər. Hətta böyük akınlar onu sonadək nəql edə
bilməmişlər – dünyəvi həyatları buna çatmamışdır.
Hər birisi də öz qeyri-kamilliyinə təəssüflənərək,
dünyalarını dəyişmişlər.
Əfsanəvi
Manasın
surətində
eposun
yaradıcıları doğma ölkənin şərəf və müstəqilliyini
qoruyan, ədalət uğrunda ideal xalq mübarizi
yaratmışlar. Dastanın əsas ideyası qırğız xalqını
yadelli düşməninə qarşı mübarizədə birləşdirmək
kimi alicənab amaldır. Eposda mərkəzi yeri qırğız
xalqının birliyinin və həmrəyliyinin saxlanması
ideyası tutur. Bu əsərdə dastana ad vermiş
Səxavətli Manasın nəhəng surəti boyaboy ucalır.
Məhz o parçalanmış qırğız tayfalarını xalq şəklində
birləşdirməyə vəkil olunmuşdu.
Epos özünə çoxlu olmuş vaqiələri, xalq
nağıllarını, əsatirləri əxz edərək, minilliklər boyu
yaradılmışdır. Dastan bahadır Manas, oğlu Semetey,
nəvəsi Seytek barədə trilogiya-hekayətdən
ibarətdir. Eposun tam nəşri 20 irihəcmli cildi güclə
tutardı və ən azı yarım il onun oxunmasına sərf
olunardı. Bir çox qırğız bu günə qədər dastandan
parçaları əzbərdən iqtibas gətirir, kəlamlar isə
çoxdan danışıq dilinin bir hissəsinə çevrilmişdir.
...Manasın qorxunc üzünü
Görən Alooke qorxdu:
Gözləri – yanar kömür,
Kirpik – od dilimləri,
İnsanlar arasında
Ona tay-tuş yox.
Dediyi sözləri –
Atılmış güllədir.
Tək canında min
Pəhləvan qüvvəsi var.
Belə sima heç kəsdə yox.
Ağıllıdır, zalım deyil,
Danışdığı kəlmələri
Xalqına fayda verir...
“Manas” dastanından
34
Şıqayev Y.A. “Ad” 1998-ci il, kətan, akril. 200 x 100
35
Qırğızlar Manasın adına “Səxavətli” epitetini
bica yerə əlavə etmirlər. Söhbət xalq qəhrəmanının
ən dəyərli mənəvi keyfiyyətindən gedir. Qəhrəmana
münasibət irihəcmli və şairanə danışıq rəmzlərində
təcəssüm etdirilmişdir. Qırğızlar ixlaskarlıqla nura,
gölə, aya, suya yanaşırlar. Xalq bahadır Manası
Aykol Manas adlandıranda, bu ismi-şərifə gizli
məna verir. Ay – işıq, nur, xeyirxahlıq, kol (göl) –
dərinlik, paklıq, sahilsizlik deməkdir. Bu iki sözün
vəhdəti Böyük Ruh məfhumunu bildirir.
“Manas” dastanı qırğız xalqının şifahi nəzm
yaradıcılığının şah əsəridir. Bu, həqiqətən, xalqımın
çoxillik tarixinin şairanə sözlə təcəssüm etdirilmiş
epos-dəryasıdır. Vaqiən, heç bir dünya epik əsəri
“Manas” dastanı ilə nə həcmi, nə bədii poetikası, nə
məzmununun zənginliyinə görə müqayisəyə girə
bilməz. Eposun həcmi 500 553 misradır. Böyük kor
müəllif Homerin cahanşümul “İliada”sı (15 693)
və “Odisseya”sı birgə 27 803 misradan ibarətdir.
Qırğız dastanının həcmi qədim Yunanıstanın ədəbi
abidəsindən az qala 20 dəfə böyükdür. “Manas”
“Mahabharata”dan iki dəfə yarım, “Şahnamə”dən
isə beş dəfə iridir.
Manası “əfsanəvi” adlandırırlar. Uzun müddət
eposun qəhrəmanı hamı üçün mifik, nağılvari
qəhrəmanın təzahürü idi, lakin son dövrlər onu
daha tez-tez gerçək tarixi şəxsiyyət kimi qəbul
edirlər və bir sıra sübut bizim həqiqətdən əsla uzaq
olmadığımızı göstərir. Bahadır Manası “dirildən”
və uzaq keçmişdə həyatda mövcud olmağını isbat
edən çoxlu dəlillər mövcuddur.
Keçən il Bişkekdə “qırğız” etnoniminin
2 000 illiyinə həsr olunmuş tədbir keçirildi.
Tədbirdə məşhur Rusiya alimi Sergey Qriqoryeviç
Klyaştornı tarixi bəyanat vermişdir ki, qırğızların
böyük qələbəsindən sonra Çin hökmdarının
Səxavətli Manası qəbul etməsi və onu yüksək
hərbi adla təltifatı barədə qədim xronikalara
Toktəliyev E. “Sayakbəy” 1987-ci il, kətan, yağlı boya. 109, 5 x 1999, 53
36
Dostları ilə paylaş: |