Poetika izm 2

______________________________________________________ Poetika.izm 
  
 
188 
which   was complicated and broad figurative  meaning category in the poetic history of 
the Eastern people literature. The author refers to the work by theoretician Shamsaddin 
Muhammad  ibn  Qays  al-Razi,  “Al-mojam  fi  maayyir  asharr  al-Ajam”  about  poetic 
metaphor  figure,  as  well  as  to  the  views  of  other  researchers  of  modern  poetry  and 
reveals that this type is the figurative form of expression at the historically philosophy, 
poetic point of view and aesthetic ideas. 
The  visual  and  functional  development  of  metaphor  has  been  traced  in  article 
according  with  the  requirements  of  literary  theory,  as  well  as  the  features  of  the 
metaphor  of  Nizami  Ganjavi,  which  are  considered  the  pearl  of  the  East  poetic  idea 
within the system. 
It is noted that the metaphor with simple and complex form in poetry of Nizami 
forms  a  unity  with  the  perfection  of  the  content  and  beauty  of  configuration.  Nizami’s 
metaphor creativity attracts attention as well as with accurate comparative objects. 
According to Islamic ideas the metaphors representing Sufi symbols in “Khamsa” 
by  Nizami  Ganjavi,  the  specific  pecularities  are  researched.  Ganjavi  glorified  the 
philosophical thoughts about truth, divine secrets- the unity of God (tevhid) and the unity 
of the  universe,  using the  mystic terms  with simple style.  He also advocated the socio-
moral values of human been kneaded with love and compassion, sent to the worth named 
Universe, and used from poetic methapor typies to explain the questions of inviting the 
kings to the justice and forming the assembly and management over justice. The mystic 
Sufi symbols in “Khamsa” selected by the poet, have been used in accordance with the 
creativity  methodology  and  artistic  and  literary  rules.  Therefore,  running  through  the 
multi  stages,  the  metophoric  embodies  in  the  creation  of  Nizami  based  on  a  deeper 
meaning of  the society's ethics. 
In the article the features of the metaphoric embodiment in Sufi symbolic poetry 
after  Nizami  have  been  also  researched  in  the  creativity  of  Khadju  Kirmani, 
Abdurrahman Jami and Hagiri Tabrizi. 
 
   
Təhminə BƏDƏLOVA 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 
[e-mail]
 
 
MƏHCUR ŞİRVANİ LİRİKASINDA SÖZ SƏNƏTKARLIĞI 
 
Açar sözlər: Məhcur Şirvani, lirika, klassik poeziya, bədii xitab, söz və məna 
Key  words:  Mahjur  Shirvani,  lyrics,  classical  poetry,  artistic  address,  word  and 
meaning 
 
Məhcur  Şirvaninin  lirikasında  işlənən  poetik  fiqurlar  içərisində 
şeirin “söz gözəlliyini” zənginləşdirən, ahəng uyarlığını təmin edən vasi-

---

______________________________________________________ Poetika.izm 
  
 
189 
tələr – “sənəthaye-ləfzi” – maraq doğura biləcək məsələlərdəndir. M.Şir-
vani lirik yaradıcılığında bədii xitab, bədii sual, bədii təzad, təkrir və onun 
ayrı-ayrı  növləri  kimi  şeirin  ifadəliliyini  artıran  vasitələrdən  daha  çox 
istifadə etmişdir. 
Bədii  xitab  poeziyada  çox  tez-tez  işlədilən  və  obrazın  xarakterik 
cizgilərinin  fərqləndirilməsində  xüsusi  əhəmiyyəti  olan  ifadə  vasitələrin-
dəndir.  
Ədəbiyyatımızda bədii xitabın sənətkarın özünə müraciət formasın-
dan daha çox istifadə edilmişdir. Maraqlıdır ki, Məhcurun işlətdiyi bədii 
xitablar içərisində şairin birbaşa özünə müraciət formasına rast gəlmirik. 
Onun  ən  yaxın  müsahibi  ürəyi  və  könlüdür.  Klassik  poetikada  bədii 
xitabın bu növü təcride-qeyri-məhz adlanır. “Təcride-qeyri-məhz – özünə, 
yaxud  özünü  və  könlünü  qeyriyə  (başqa  bir  şeyə)  oxşatmaqla  ona  xitab 
etməkdir” [1, s. 71]. 
 
Cahanda hal bilməz yar sevmək, ey könül, müşkül! 
Vəfasın tərk edən dildar sevmək, ey könül, müşkül! [2, s. 368] 
 
Göründüyü kimi, şair eyni xitabı hər misrada təkrar etmişdir. Bədii 
xitablardan  bəhs  edən  tədqiqatlarda  qeyd  edilir  ki,  “bədii  əsərdə  xitab-
ların...  ən  çox  bədii  keyfiyyətə  malik  olan  növü  təkrarlanan  xitablardır” 
[3, s. 311]. 
Bundan başqa şair  Tanrıya, müxtəlif təşbih  və epitetlərlə adlandır-
dığı sevgiliyə, dosta, saqiyə, bülbülə və s. də xitab edir. 
Şair-aşiqin hər yerdən əli üzüldükdə, eşqinə, mübtəla olduğu əlacsız 
dərdə, düşdüyü çətin vəziyyətə çarə tapmadıqda Yaradana tapınır, Ona üz 
tutur, Ondan yardım diləyir. 
 
Yarəb, bu rahinə yüz dutan əqvam xətriçün! 
Sayiri-mücahidani-islam xətriçün! [4, V. 72
б
] 
 
 
Bəzən şair bütöv bir bəndi bədii xitablar üzərində qurur. Bu baxım-
dan  onun  “Ey  könül,  müşkül”,  “Qurban  olduğum”,  “Di,  görüm”  rədifli 
müxəmməsləri, “Gəl vəqtdir” rədifli müəşşəri daha çox seçilir. 
Maraqlıdır ki, Məhcurun Tanrıya müraciətlərində xahiş, yalvarış və 
ümid motivləri hiss olunursa, ürəyinə, qəlbinə xitablarında daha çox yal-
nız  ən  məhrəm  sirdaşla  bölüşə  biləcəyin  kədər,  qəm,  çarəsizlik  çalarları 
duyulur. 
 
Bəlayi-eşqə, ey dil, yox nəhayət, intəhasızdır, 
Bulunmaz çarə hərgiz dərdinə, bil kim, dəvasızdır... [2, s. 375] 
 

---

______________________________________________________ Poetika.izm 
  
 
190 
Məhcurun  şeirlərində  işlədilən  bədii  xitabların  böyük  əksəriyyətini 
sevgiliyə  ünvanlanmış  xitablar  təşkil  edir.  Şair  burada  şeirin  ümumi 
əhvali-ruhiyyəsindən asılı olaraq obrazın ayrı-ayrı cizgilərini daha qabarıq 
təsvir  etmək  üçün  bir-birindən  fərqlənən  maraqlı  xitablar  işlətmişdir:  ey 
əzizim,  namdar,  yar,  ey  mayeyi-can,  ey  xanə  xərab,  əya  tazə  nihal,  ey 
yanağı gül, ey təbi pakizə xisal, gözəlim, zalım, əfəndim, ey həbibim və s. 
Əsərin  emosional  təsirini  artırmaq,  oxucuda  qüvvətli  hiss-həyəcan 
doğurmaq,  ən  ümdəsi  isə  aşiqin  duyğularını  ifadə  etmək  məqsədilə  şair 
bəzən fikirlərini  sual  tərzində  ifadə  etmiş  və  bununla da klassik poetika-
nın istifham (bədii sual) adlanan növündən də məharətlə istifadə etmişdir. 
 
Könlüm arzumənd, gözüm yollarda, 
Neyçün bu gülzarə canan gəlməyir? 
Bağrım kabab etdi, cigərim büryan, 
Neyçün canan bizə mehman gəlməyir? [2, s. 365] 
 
Bəzən  şair  bütöv  bir  bəndi  bədii  suallar  üzərində  quraraq  daha 
məzmunlu  və  zövq  oxşayan  bədii  lövhələr  yaradır.  Bu  baxımdan  “Gəl, 
vəqtdir” müəşşəri, “Di görüm”, “Bəsdir, bəs!” müxəmməsləri xüsusilə se-
çilir. 
Əsərin bədii təsirini və poetik dəyərini artıran və bununla da oxucu 
qəlbini və marağını ələ alan vasitələrdən biri də klassik poetikada müqa-
bilə adlanan bədii təzaddır. Məhcur Şirvani də şeirlərində məzmunca bir-
birinə  zidd  anlayış  və  vəziyyətlərin  qarşılaşdırılması  yolu  ilə  maraqlı 
təzad yaratmağa nail olmuşdur. 
Məhcurun  lirikasında  bədii  təzadın  bədii  təzadın  həm  əks,  həm  də 
inkar növünə rast gəlmək mümkündür. 
 
...Mən çəkim yayını, çəkməz ola kim Rüstəmi-Zal... [2, s. 367] 
...Qəhr çox etməvü lütf eyləvü gül qəh-qəhü qəh... [2, s. 367]
 
 
Göstərilən  misallarda  çəkim  –  çəkməz  ola,  etmə  –  eylə  sözlərinin 
eyni  misra  daxilində  həm  təsdiqdə,  həm  də  inkarda  işlədilməsi  şeirin 
lakonikliyini təmin etmiş, eyni zamanda fikrin daha təsirli və sirayətedici 
çatdırılmasına nail olmuşdur.  
 
Hər bir zamanda sübhü məsa yad edin müdam, 
Zinhar unutmayın bizi, nisyan əmanəti [4, V. 73
a
]. 
 
Bu  misallarda  şairin  təbiəti  müşahidə  qabiliyyəti,  onun  özündəki 
əksliklərdən istifadə edərək qəhrəmanının daxili-mənəvi düşüncələri, hə-
yəcanları və sarsıntılarını ifadə etmək qabiliyyəti əksini tapmışdır.  
 

---