Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TARİXİ POETİKA Zəhra ALLAHVERDİYEVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
______________________________________________________ Poetika.izm 179 TARİXİ POETİKA Zəhra ALLAHVERDİYEVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu zahra.allahverdiyeva@mail.ru SUFİ-SİMVOLİK POEZİYADA METAFORA Açar sözlər: sufi-simvolik poeziya, metafora, Nizami Gəncəvi, Xacu Kirmani, Həqiri Təbrizi Key words: Sufi-symbolic poetry, metaphor, Nizami Ganjavi, Khadju Kirmani, Hagiri Tabrizi Məlum olduğu kimi, qədim və orta əsrlər ədəbiyyatında sufi simvol- larının formalaşması və yayılması fəlsəfi-estetik fikrin tarixi inkişafı ilə bağlıdır və bu dövrün poeziyasında sufi terminologiyası və məcaz sis- temilə sıx vəhdətdə inkişaf edir. Ədəbiyyatda islami ideyaların ekvivalent ifadəsinə yönəldilmiş sufi simvolları həm də poetikada silsilə məcaz tipologiyasının yaranması ilə müşayiət olunur və bu simvollar poetik fiqurların zənginləşməsində mü- hüm rol oynayır. Bu baxımdan, sufi simvolları metaforaya çevrilməkdə aktiv xüsusiyyətə malikdir. Məlumdur ki, metafora – Şərq xalqları ədəbiyyatının poetika tari- xində mürəkkəb və geniş kateqoriyalı məcaz növü olmaqla, bədii təfək- kürün müəyyən fundamental məsələlərinin ifadəsinə yönəldilən mürəkkəb funksiyalı fiqurdur. Rusiyada İ.Y.Kraçkovski, İ.M.Filiştinski, M.N.Osmanov, A.B.Ku- delin, A.R.Musulmankulov, eləcə də Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında X.Yusifli, R.Azadə, Ə.Səfərli, N.Araslı, M.Quliyeva və başqalarının klassik poetikaya, o cümlədən metaforaya aid qiymətli tədqiqatları möv- cuddur [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10]. ______________________________________________________ Poetika.izm 180 Bu işdə məqsəd, metafora məcaz növünün sufi simvollarına bağlı xüsusiyyətlərinin araşdırılmasıdır. XIII əsrin əvvəllərində Şəmsəddin Məhəmməd ibn Qeys ər-Razi mükəmməl Şərq poetika mənbələri, o cümlədən İbn Qüteybə, Cahiz, İbn-əl-Mutazz, Kudama bin-Cəfər kimi ərəb poeziya nəzəriyyəçiləri və Azərbaycan filologiya məktəbinin nümayəndəsi Xətib Təbrizinin [11, s. 24] əsərlərinə söykənərək yazdığı “Əl-möcəm fi məəyyir əşar əl-Əcəm” (Əcəm şeirinin qaydaları lüğəti) əsərində “istiarə” – metafora anlayışını aşağıdakı şəkildə izah etmişdir: “Bu məcazi ifadə növlərindən biridir, lakin məcazi ifadə həqiqinin qarşılığıdır. Həqiqi (ifadə) odur ki, dil quraşdırıcısı sözü onun ilkin mənasının güc və davamlılığından almışdır [11, s.239]. Ş.Qeys ər-Raziyə görə, metaforanın hərfi mənası “isti-aram-borc (vermə)”dir. Məsələnin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər hansı adın mə- nası o adın həqiqi mənası ilə ümumi atributla üst-üstə düşür. Məsələn, igidi cəsurluq və qorxmazlıq xüsusiyyətinə görə, “şir” adlandırırlar [11, s.239]. Şəmsəddin Qeys ər-Razi metaforanı bəyan elminə daxil edir və poetikanın əsas kateqoriyalarından biri olan bəlağətin tərkib hissəsi olaraq öyrənir [11, s. 240]. Bəlağət və onun tərkib hissələri haqqında əhəmiyyətli tədqiqat aparmış Azərbaycan alimi Mahirə Quliyevanın araşdırmasına əsasən, “Bəlağətin məzmunu yetkinlik, yetişmək deməkdir... Söz bütöv və yetkin olmaqla yanaşı öz ünvanına dəqiq çatmalıdır. Bəlağətli nitq yetkin, bütöv, dinləyiciyə tam şəkildə forma və məna gözəlliyi ilə yetişən, çatan bir nitqdir” [10, s. 20]. Beləliklə, metafora tarixən fəlsəfə və ədəbiyyatın ideya və estetik baxımdan qoşa inkişafını tənzimləyən obrazlı ifadə formasıdır. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında metafora poetik üslub və dil se- mantikası zənginliyinin göstəricisi olmaqla, özünəməxsus yer tutur. ______________________________________________________ Poetika.izm 181 Bu poetik fiqur zahiri struktur formasına və simvolik mənaya bağ- lanan funksional əlamətlərə malikdir. Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatında metaforanın ifadəsi bir çox halda, zahiri struktur formasını saxlamaqla, islami-sufi ideologiyasına xas müxtəlif fəlsəfi-bədii təzahür- lərlə ifadə olunur. Odur ki, metaforanın tarixi inkişafında ənənə və oriji- nallıq meyarlarını izləmək son dərəcə mürəkkəb bir prosesdir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi tələblərinə uyğun olaraq, metaforanın zahiri və funksional inkişafı əsasən aşağıdakı yüksələn xətt üzrə sistemləşdirilir: 1. Müqayisə olunan obyektlər arasında alternativlərin tapılması. 2. Metafora obyektinin substantiv hallandırılması və təhlili. 3. Simvolik mənaya yönəldilmiş poetik fiqurun yaradılması – bu- raya simvoluk üslubun müxtəlif kateqoriyaları daxildir [12]. Metaforanın inkişafında zahiri və funksional istiqamətləri müəyyən- ləşdirmək üçün Nizami Gəncəvi, Xacu Kirmani, Həqiri Təbrizi və başqa klassik sənətkarların yaradıcılığı üzrə bir neçə nümunəyə diqqət yetirək. 1. Müqayisə olunan obyektlər arasında alternativlərin tapılması. Orta əsrlərin poeziya materialları əsasında müasir ədəbiyyatşünas- lıqda A.Vejbiskaya, Maks Blek, Donald Devidson və başqaları arasında mübahisəyə səbəb olan “metafora və yaxud müqayisə” problemini bir- mənalı şəkildə həll etmək mümkündür: müqayisəsiz metafora mövcud deyildir. Metafora müqayisənin yekunudur. Bu baxımdan, Şərq poetik fikrinin nadir incisi hesab edilən Nizami Gəncəvi metaforaları sadə və mürəkkəb formada müşahidə olunmaqla, zahiri və batini (elmi ədəbiyyatda ezoterik – Z.A.) anlamları əhatə etmək- lə, həmçinin dəqiq müqayisə obyektlərinin tapılması ilə diqqəti cəlb edir. İslami ideyalara uyğun sufi simvollarını ifadə edən metaforaların Nizami “Xəmsə”sində spesifik xüsusiyyətlərini izləmək mümkündür. Şair sufi terminlərindən çox sadə bir üslubla həqiqəti söyləmək, ilahi sirləri açmaq – Allahın birliyi (tövhid), aləmin vəhdəti (vəhdəti-vücud), məhəb- bət və mərhəmətdən yoğrularaq dünya adlı “mülkə” göndərilmiş insanın, cəmiyyətin əxlaqi dəyərlərinin inkişafında rolu, şahların haqqa dəvəti, cəmiyyətin və idarəçiliyin ədalət üzərində qurulması və s. məsələlərin izah edilməsi üçün istifadə edir. “Buna görə də, Nizami “Xəmsə”sində sufi terminləri şair tərəfindən xüsusi seçilmiş olan yaradıcılıq metodolo- giyasına uyğun müəyyənləşdirilmiş ədəbi-bədii qanunlara tabe edilmiş Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|