Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?

127
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Gustave’a Doré Dzieje Świętej Rusi, czyli o francuskim obrazie Rosji w czasie wojny krymskiej
Wydarzenia opisane powyżej powodują, że w 1855 roku Dzieje Świętej 
Rusi bynajmniej nie musiały być odbierane jako zabawne, jak może je odbie-
rać współczesny czytelnik. Tym też, za Davidem Kunzlem, tłumaczyć można 
brak szczególnego zainteresowania dziełem Gustave’a Doré
55
, które mimo 
swej szyderczej i prześmiewczej formy pokazuje jednak barbarzyństwo, ok-
rucieństwo, ale i potęgę Rosji. Dzieje Świętej Rusi mogą być zatem odbiera-
ne jako przykład diwinifikacji Rosji, w konkretnych czasach, z konkretnych 
powodów. Dodatkowo Gustave Doré, pokazując postawy względem Rosji 
nad Sekwaną, tworzy satyrę nie tylko na Rosję, ale i na Francję. Jak zauważa 
Kunzle, w owym czasie Francja, pokonana przez Rosję w 1812 roku, bała się, 
że potwór może mieć apetyt na coś więcej, aniżeli tylko francuską kulturę
56
.
Bibliografia
Doré G., Dzieje Świętej Rusi. Malownicze, dramatyczne i karykaturalne. Na 
podstawie tekstów kronikarzy i historyków Nestora, Sylvestre’a, Karam-
zina, Segura etc. w rysunkach 500 z komentarzami przedstawił Gustaw 
Doré. Drzeworyty wykonano w nowej szkole, którą kierował Sotain ilustra-
tor Dziejów Rusi, bitew, portretów, pejzaży, scenek rodzajowych, kwiatów, 
zwierząt, skorupiaków i rzadkich roślin, przeł. J. Waczków, Gdańsk 2004
Chwalba A., Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2008
Filipowicz M., Emigranci i jankesi. O amerykańskich historykach Rosji, Lub-
lin 2007
Kunzle D., Gustave Doré’s History of Holy Russia: Anti-Russian Propagan-
da from Crimean War to the Cold War, „Russian Review”, vol. 42, 1983, 
no. 3, s. 271-299
Malia M., Lokomotywy historii. Zwroty w dziejach i kształtowanie nowoczes-
nego świata, Warszawa 2008
Malia M., Russia under Western Eyes. From the Bronze Horseman to the Le-
nin Mausoleum, London 1999
Śliwowska W., Rosja-Europa. Od końca XVIII w. do lat osiemdziesiątych XIX 
w., [w:] Dziesięć wieków Europy. Studia z dziejów kontynentu, red. J. Żar-
nowski, Warszawa 1983
55
  D. Kunzle, Gustave Doré’s History of Holy Russia: Anti-Russian Propaganda from Crimean War to the Cold War, 
„Russian Review”, vol. 42, 1983, no. 3, s. 287.
56
  Ibidem, s. 285.

---

---

Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Paweł Jarosz
Obsesja historii.  
O pewnym aspekcie twórczości 
Jana Polkowskiego
History Obsession. Of an Aspect of Jan Polkowski’s Work
Abstract: Polkowski emerged as a mature, fully formed poetic personality at 
the time of great changes in the Polish reality – the autumn of 1980. Thus, 
viewed from the reader’s point of view, his poetic activity began in the 80’s 
and, being a part of independent culture and shaping its ethos, it resounded 
in unison with the political and spiritual climate of the time. one of the major 
roles of the poet in Polkowski’s poetry is that of a witness. Only the forms of 
the testimony differ, which most often carries the belief that a catastrophe 
befell the last century. History is to the poetry something more than just an 
illustration. At the same time, poetry has expressed on many occasions its 
distrust towards the verdicts of the history. The case of Polkowski’s poetry rep-
resents a difficult process of the forming of a modern awareness of history.
1. 
Moment historyczny
Poeta urodzony w roku śmierci Stalina zawiesza głos, gdy Polska od-
zyskuje wolność. Powraca po siedemnastu latach milczenia
1
 i od 2008 roku 
publikuje cztery tomy poezji i jedną powieść. W międzyczasie aktywnie 
uczestniczy w życiu publicznym, będąc choćby przez kilka dni rzeczni-
kiem upadającego właśnie rządu Jana Olszewskiego
2
. Debiut Polkowskiego 
1
 
Nie bez podstaw przecież Stanisław Barańczak nazywa go poetą miniatury i dyskrecji. Zob. „wyobraź sobie, 
że piszesz po polsku”, [w:] idem, Przed i po. Szkice o poezji krajowej przełomu lat siedemdziesiątych i osiem-
dziesiątych, Londyn 1988, s. 82.
2
 
Zbiorem fantastycznych i dość ironicznych anegdot o Polkowskim jest fragment felietonu Jerzego Pilcha, 
Z duszą na ramieniu, [w:] idem, Bezpowrotnie utracona leworęczność, Kraków 1998, s. 5-9. Pilch przypomi-
na tam między innymi o pseudonimie – POLPOT – jaki nosił w tamtych czasach Polkowski. Anagram – 

---

130
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Paweł Jarosz
i pierwsze reakcje na jego twórczość były wyraziste, choćby z tego powo-
du, że jest on jednym z pierwszych, o ile nie pierwszym poetą od początku 
istniejącym tylko w drugim obiegu. To mocne i ważne signum jego dzia-
łalności. Polkowski wszedł do historii literatury jako ważny dla myślenia 
o poezji najnowszej punkt odniesienia, zarówno dla krytyki literackiej, jak 
i poetów, którzy przyszli po nim (Marcin Świetlicki, Artur Szlosarek, Marcin 
Baran). Jest też chyba najwybitniejszym przedstawicielem swojego pokole-
nia, czasu stanu wojennego słów, przestrzeni nowej prywatności (to prze-
cież jeden z najczarniejszych momentów historii kraju, który jest „jak błąd 
gramatyczny”, a jednocześnie stanowi naturalny i ważny temat tej poezji). 
Tragedia rozgrywa się głównie na poziomie świadomości społecznej, men-
talności zbiorowej, w dużo mniejszym stopniu jest ona tragedią historycz-
ną. Polska jest wtedy ziemią jałową, wszystko jest zanurzone w językowej 
i symbolicznej mgle, w magmie, naznaczone bezruchem i nijakością. Pa-
noszy się obrzydliwy i brutalny cynizm, ludzie porażeni są depresją. My-
ślą o emigracji lub po prostu ją wybierają, zarówno w zewnętrznym, jak 
i duchowym aspekcie. Jednocześnie jest to rzeczywistość, w której litera-
tura zepchnięta jest do podziemia, jest zajęciem ryzykownym, a na pewno 
niepozbawionym konsekwencji moralnych wyborów
3
. To właśnie ten hi-
storyczny moment uwarunkował problematykę twórczości Polkowskiego, 
życie środowiska opozycji krakowskiej i znaczenie drugiego obiegu. Podob-
nie rzecz ma się z „literackimi antenatami” autora Elegii z Tymowskich Gór, 
by wymienić choćby tych najważniejszych: Giennadij Ajgi, Krynicki, Höl-
derlin, Wat, Mandelsztam, Miłosz, Herbert, Wierzyński, Lechoń, Wittlin; 
jedni ważni ze względu na swoją poezję, drudzy ze względu na biografię, 
jak choćby Mandelsztam
4
.
2. 
Życie i okolice
Poezja okolicznościowa jest domeną życia, jest jego zapisem, zapi-
sem okoliczności, które się na życie składają. Wprawdzie otwiera się przy 
okazji nużąca „oświeceniowa” perspektywa i wszelkie problemy osobistych 
zależności, tudzież personalnych niechęci, a na usta ciśnie się słowo grafo-
man, bo przecież każdy pamięta poetykę „zakazanych piosenek”, to jednak 
jest to wyjątkowo popularny typ liryki – ostatnio ożywiany mocno choćby 
jak łatwo się domyślić – nawiązuje do postaci Pol Pota (Saloth Sarem, 1928-1998, polityk kambodżański 
i przywódca Czerwonych Khmerów).
3
 
Pisałem o tym szerzej w artykule: Ciemna wyobraźnia – zranione pismo (Jan Polkowski), [w:] Czytanie współ-
czesności, red. M. Łukaszuk, M. Peroń, Lublin 2010, s. 165-183.
4
  Zwraca na ten fakt uwagę również Anna Nasiłowska, sugerując, iż Polkowski uważa, że los tego wielkie-
go poety – rosyjskiego Żyda, który zginął w łagrze – jest możliwy do powtórzenia. (Zob. A. Nasiłowska, 
Literatura okresu przejściowego, Warszawa 2006, s. 136).

---