Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?

Jerzy Kłoczowski
Tadeusz Mazowiecki  
(1927-2013)
Poznałem Tadeusza w Warszawie jesienią pamiętnego 1956 roku, gdy wraz 
z grupką przyjaciół z KUL-u uczestniczyłem w spotkaniu, które doprowa-
dziło do utworzenia Klubu Inteligencji Katolickiej. Tadeusz mocno zaanga-
żował się w warszawskim Klubie, który rychło stał się głównym ośrodkiem 
ruchu klubowego. Udało się także utrzymać kluby w Krakowie, Poznaniu 
i Toruniu. Bardzo ważne miejsce w coraz wyraźniej rysującym się ruchu 
miały pisma, w Krakowie odnowiony „Tygodnik Powszechny” oraz „Znak”, 
w Warszawie „Więź”, której redaktorem został właśnie Mazowiecki. Na 
KUL-u istniało środowisko utrzymujące bliskie stosunki z całym ruchem. 
Miałem w nim swój udział, i na tym gruncie między innymi spotykałem 
przy różnych okazjach bardzo czynnego Tadeusza. Ceniłem zarówno jego, 
jak i prowadzoną przez niego „Więź”.
Ruch, bo tak można go określić z powodu braku formalnych więzi, był 
związany z pogłębiającą się reformą Kościoła, tak istotną od czasu papieża 
Jana XXIII i Soboru Watykańskiego II. Sytuacja Polski w dobie reżimu ko-
munistycznego i miejsce w niej Kościoła odciskały się mocno na naszych 
debatach i działaniach.
Lata „Solidarności” od 1980 roku i przełomu 1989/91 przyniosły Mazo-
wieckiemu możliwość odegrania jakże zasadniczej roli. Sylwetka najbliższe-
go, obok Bronisława Geremka, doradcy i współpracownika Lecha Wałęsy 
zasługuje na dogłębne opracowanie, które z pewnością przyczyniłoby się 
do lepszego poznania i zrozumienia rozpoczynających się przemian. Wie-
lokrotnie miałem okazję do przyjacielskiej rozmowy z Tadeuszem czy Bro-
nisławem i zapoznanie się z ich poglądami na istniejącą sytuację. Wiedzieli 
o moich wyjazdach za granicę i możliwościach przekazania naszym przyja-
ciołom z różnych krajów ważnych informacji. Czasami miałem możliwość, 
by poglądy Tadeusza czy Bronka przedstawić bezpośrednio papieżowi Ja-

---

190
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
In memoriam
nowi Pawłowi II, który zawsze z największym zainteresowaniem słuchał 
takich ocen na temat aktualnej polskiej sytuacji.
Mój udział w tak zwanym komitecie Lecha Wałęsy, a później w zespo-
le kierującym przygotowaniami do wyborów w 1989 roku stanowił okazję 
między innymi do bliskich kontaktów tak z Tadeuszem, jak i z Bronkiem. 
Doszło wówczas do jedynej chyba różnicy zdań, jaką miałem z Tadeuszem, 
która zresztą nie miała żadnego wpływu na naszą przyjaźń. Wraz z lubel-
skim Komitetem Wyborczym uważałem, że na pierwsze miejsce w wybo-
rach do sejmu i senatu powinniśmy wystawić jednego wspólnego kandydata. 
Wybory były bardziej plebiscytem niż demokratyczną procedurą i powin-
niśmy je wygrać maksymalnie w ustalonych ramach. Pamiętam, że przed 
ostateczną decyzją i instrukcją z Warszawy dla komitetów Geremek prosił 
mnie, bym zadzwonił do Tadeusza i uzyskał jego zgodę na jednego kandy-
data. Nasza rozmowa nie dała jednak rezultatu, Tadeusz nie wyraził zgody.
Dobrze zapamiętałem epizod nieco późniejszy, z jesieni 1990 roku, gdy 
Mazowiecki w arcytrudnej sytuacji walczył, trochę wbrew sobie, w prezy-
denckich wyborach. Rozmawiałem o tym z papieżem, który przekazał mi 
pozdrowienia dla Tadeusza. Nazajutrz prosto z lotniska pojechałem do 
gmachu premiera i przekazałem Tadeuszowi pozdrowienia. Jego radość 
była wyjątkowa. Mówił, że dawno nie miał żadnego sygnału od Jana Pa-
wła II i że te pozdrowienia mają dla niego najbardziej zasadnicze znacznie.
Nie ma tu miejsca na moją niezwykle pozytywną ocenę działań publicz-
nych Mazowieckiego, jego kultury politycznej i poczucia odpowiedzialno-
ści, służby w sprawie, którą reprezentował. Wolno mieć nadzieję, że jego 
śmierć i żywa jeszcze pamięć – tak widoczna w tych dniach – przybliży 
Jego przykład i Osobę światu polskiej polityki i polskiego społeczeństwa 
obywatelskiego.
Pragnę dodać, że Tadeusz dobrze rozumiał nasze lubelskie inicjatywy 
dotyczące Europy Środkowo-Wschodnie i jej miejsca w Unii. Był człon-
kiem Towarzystwa Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, można było 
zawsze na niego liczyć.

---

Jerzy Kłoczowski
Jean-Marie Mayeur  
(1933-2013)
W październiku 2013 roku zmarł w Paryżu wybitny historyk francuski Je-
an-Marie Mayeur, wielki przyjaciel Polski, członek Towarzystwa Instytutu 
Europy Środkowo-Wschodniej, doskonale znający nasze cele i popierają-
cy je na forum międzynarodowym przy różnych okazjach. Przyjaciel mój 
i mojej rodziny, bliski też wielu Polakom.
Urodził się w Alzacji 28 października 1933 roku. Swej małej i bliskiej oj-
czyźnie poświęcił później osobną rozprawę naukową na temat autonomii 
i polityki w Alzacji według konstytucji z 1911 roku (Autonomie et politique 
en Alsace, 1970). Z domu rodzinnego wyniósł głęboki, mądry katolicyzm 
i patriotyzm, którym to wartościom pozostał wierny do końca życia przy 
jednocześnie bardzo otwartej postawie wobec innych i całej złożonej rzeczy-
wistości. W pracach naukowych zajmował się historią polityczną i historią 
chrześcijaństwa XIX i XX wieku. Jego solidne, źródłowe i obiektywne opra-
cowania naukowe czy też przeznaczone dla szerszej publiczności cieszyły się 
i nadal cieszą się dużym uznaniem. Brak polskich tłumaczeń jego prac zdaje 
się raz jeszcze łączyć z wyjątkowo słabą znajomością u nas nowoczesnej hi-
storii społeczno-religijnej, tak ważnej również dla historii chrześcijaństwa.
W drodze naukowej Jeana-Marie znajdujemy szereg ważnych instytucji, 
w których pracował przez lata, jak: Université Paris XII (1971-1981), Paris 
IV Sorbonne (1981-2002), Institut d’histoire moderne et contemporaine du 
CNRS (którym kierował w latach 1978-1983).
Nie uchylał się od zajmowania stanowiska w sprawach publicznych 
w nawiązaniu do swych osiągnięć naukowych i intelektualnych. Bliski ka-
tolickiemu ruchowi „Esprit” wykazywał się postawą otwartą i tolerancyjną 

---

192
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
In memoriam
przy życzliwym krytycyzmie i poszukiwaniu mądrych rozwiązań w spra-
wach spornych.
Szereg rozpraw naukowych Mayeura dotyczy problematyki polityczno-
-religijnej, tak złożonej i ważnej w sposób szczególny dla Francji od schyłku 
XIX wieku. Są to na przykład prace poświęcone partiom katolickim i de-
mokracji chrześcijańskiej (1980), życiu politycznemu III Republiki Fran-
cuskiej (1984), problematyce laickiej (1997), katolicyzmowi społecznemu 
i demokracji chrześcijańskiej, zasadom rzymskim i doświadczeniom fran-
cuskim (1986).
Osobno chciałbym podkreślić udział Jeana-Marie w kilkuosobowej re-
dakcji dzieła – można powiedzieć monumentalnego – mianowicie bardzo 
szeroko pojętej, ekumenicznej, 14-tomowej historii chrześcijaństwa od po-
czątku do końca XX wieku. Grube tomy zaczęły się ukazywać od 1990 roku; 
całość doczekała się edycji w tłumaczeniu niemieckim i włoskim. W wy-
dawnictwie Janusza Krupskiego wyszły dwa tomy w języku polskim, tom IV 
i V pod red. Jerzego Kłoczowskiego. Nikt, niestety, nie podjął kontynuacji 
tej ważnej pracy, obejmującej całość dziejów Kościołów i wspólnot chrześ-
cijańskich w świecie w ciągu 2 tys. lat.
Mayeur był autorem i redaktorem dwóch „bardzo ważnych i jakże ak-
tualnych tomów”, poświęconych współczesności. Są to tomy: II (czasy wo-
jen i totalitaryzmów, 1914-1958) oraz XIII (kryzysy i odnowa od 1958 roku 
do dzisiaj, to znaczy do roku wydania – 2000). Różnorodność chrześcijań-
stwa jako ważnego zjawiska światowego przedstawiona jest bardzo jasno, 
namacalnie, mimo różnorodności w obu tomach.
Jean-Marie bardzo interesował się Polską, odwiedzał ją i naszą Europę 
Środkowo-Wschodnią. Przyjeżdżał do nas i – zwłaszcza w latach „Solidar-
ności” – doszło między nami do wielu istotnych spotkań i rozmów. Jego 
córka Elżbieta nauczyła się świetnie mówić po polsku i dziś działa w służ-
bie dyplomatycznej Francji. Jest nadzieja, że będzie miała okazję do przy-
jazdu do naszego kraju, by skutecznie pogłębiać polsko-francuską przyjaźń.
Swój referat na temat naszego miejsca w Europie (Przemiany i złożoność 
Wschodu i Środka Europy), wygłoszony na konferencji w Warszawie, tak 
zakończył: po kompletnym, długim zapomnieniu „Unia polsko-litewska, 
Europa Środkowo-Wschodnia za Jagiellonów [...] Rzeczpospolita Polsko-
-Litewska odnalazły swe życie” (East-Central Europe in European History, 
Lublin 2009, s. 210).
Żegnamy Cię serdecznie, Drogi Przyjacielu.

---

Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
O Autorach
Wiesław Caban – prof. dr hab., profesor w Instytucie Historii Uniwersytetu 
Jana Kochanowskiego w Kielcach, historyk zajmujący się dziejami XIX 
wieku. W ostatnich latach badacz problematyki udziału Polaków w mo-
dernizacji Imperium Rosyjskiego przed I wojną światową. 
  E-mail: [e-mail]
Mirosław Filipowicz – dr hab., prof. KUL i IEŚW, dyrektor Instytutu Europy 
Środkowo-Wschodniej, historyk historiografii, kierownik naukowy pro-
jektu: Polska-Rosja: czy fatalizm wrogości? O nowe ujęcie historii. 
  E-mail: [e-mail]
Leonid Gorizontow – profesor Narodowego Uniwersytetu Badawczego «Wyż-
sza Szkoła Ekonomiki», członek Komisji Historyków Polski i Rosji. Badacz 
dziejów Rosji, Polski, Ukrainy i Białorusi XIX i XX wieku, historii histo-
riografii. Autor m.in. pracy: Парадоксы имперской политики: Поляки 
в России и русские в Польше (XIX – начало XX в.). 
  E-mail: [e-mail]
Iwona Hofman – prof. dr hab., kierownik Zakładu Dziennikarstwa na Wydziale 
Politologii UMCS i Pracowni Badań nad Instytutem Literackim, polito-
log i medioznawcza; autorka 8 monografii i ok. 130 artykułów naukowych 
poświęconych m.in. koncepcjom politycznym i publicystyce „Kultury”; 
redaktor 2 serii wydawniczych: „Współczesne media”, „Oblicza mediów”. 
  E-mail: [e-mail]
Paweł Jarosz – asystent naukowy w Instytucie Europy Środkowo-Wschodniej, 
badacz literatury współczesnej. 
  E-mail: [e-mail]
Jerzy Kłoczowski – prof. dr, Prezes Zarządu Towarzystwa Instytutu Europy 
Środkowo-Wschodniej, mediewista, autor i redaktor licznych prac po-
święconych Europie Środkowo-Wschodniej. 
  E-mail: [e-mail]

---

194
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
O Autorach
Maria Leskinen – dr hab., pracownik Instytutu Słowianoznawstwa RAN, docent 
Moskiewskiego Państwowego Uniwersytetu im. M. W. Łomonosowa i Ro-
syjskiego Państwowego Uniwersytetu Humanistycznego. Badaczka kultury 
Rzeczypospolitej i Rosji XVII-XIX wieku, historii historiografii. Autor-
ka m.in. prac: Мифы и образы сарматизма. Истоки национальной 
идеологии Речи Посполитой; Поляки и финны в российской науке 
второй половины XIX века: «Другой» сквозь призму идентичности. 
  E-mail: [e-mail]
Aleksander Morozow – docent Moskiewskiego Państwowego Obwodowe-
go Uniwersytetu, prezes Rady Redakcyjnej czasopisma „Преподавание 
истории в школе”. Specjalista w dziedzinie metodyki edukacji historycz-
nej. Autor podręczników historii dla szkół średnich. 
  E-mail: [e-mail]
Swietłana Mulina – dr hab., docent i kierownik Centrum Polskiej Historii, Języka 
i Kultury Omskiego Państwowego Uniwersytetu Agrarnego im. P. A. Sto-
łypina. Badaczka losów polskich zesłańców w Rosji. Autorka m.in. prac: 
Мигранты поневоле: адаптация ссыльных участников Польского 
восстания 1863 года в Западной Сибири; Поляки в Западной Сибири. 
Последняя треть XVIII – первая треть XIX века (słownik). 
  E-mail: [e-mail]
Łukasz Nosal – doktorant w Instytucie Historii Katolickiego Uniwersytetu 
Lubelskiego. Zajmuje się polskimi elitami intelektualnymi okresu PRL. 
  E-mail: [e-mail]
Tomasz Stępniewski – dr, adiunkt, Instytut Nauk Politycznych i Spraw Między-
narodowych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II oraz Instytut 
Europy Środkowo-Wschodniej. 
  E-mail: [e-mail]
Rafał Stobiecki – prof. dr hab., profesor Uniwersytetu Łódzkiego, kierownik 
Katedry Historii Historiografii i Nauk Pomocniczych Historii w Instytucie 
Historii Uniwersytetu Łódzkiego. Członek Komitetu Nauk Historycznych 
PAN oraz komitetów redakcyjnych i rad programowych kilku czasopism. 
Zajmuje się dziejami współczesnej myśli historycznej, ze szczególnym 
uwzględnieniem okresu PRL, dziejopisarstwa polskiego na emigracji po 
1945 roku oraz historiografii rosyjskiej i radzieckiej. Autor m.in. prac: Bol-
szewizm a historia. Próba rekonstrukcji bolszewickiej filozofii dziejów; Klio 
na wygnaniu. Z dziejów polskiej historiografii na uchodźstwie w Wielkiej 
Brytanii po 1945 r. 
  E-mail: [e-mail]

---

195
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
O Autorach
Agata Stolarz – asystent naukowy w Instytucie Europy Środkowo-Wschod-
niej. Zajmuje się metodologią historii i współczesną refleksją teoretyczną 
w dziedzinie humanistyki. 
  E-mail: [e-mail]
Aleksy Wasiliew – dr, docent Rosyjskiego Państwowego Uniwersytetu Humani-
stycznego i Narodowego Uniwersytetu Badawczego «Wyższa Szkoła Eko-
nomiki». Badacz historii kultury, polskiej i rosyjskiej pamięci historycznej. 
  E-mail: [e-mail]
Rafał Wnuk – dr hab., profesor w Instytucie Historii KUL. Jeden z twórców 
Muzeum II Wojny Światowej. Badacz dziejów Europy Środkowo-Wschod-
niej w okresie II wojny światowej i w latach powojennych. 
  E-mail: [e-mail]
Wojciech Zajączkowski – dr, ambasador RP w Rosji, absolwent Katolickiego 
Uniwersytetu Lubelskiego, doktoryzował się w Instytucie Studiów Poli-
tycznych PAN. Politolog i historyk. Specjalizuje się w dziejach szeroko 
pojętej Rosji. Autor m.in. książki: Rosja i narody. Ósmy kontynent. Szkic 
dziejów Eurazji. 
  E-mail: [e-mail]

---

Pol
ska – R
osja: czy 
fatal
izm w
rogości? 
O no
w
e ujęci
e hi
st
ori
i
Rok 11 (2013)
Zeszyt 3
Rok 11 (2013)
Zeszyt 3
Rocznik 
Instytutu Europy 
Środkowo-Wschodniej
Rocznik 
Instytutu Europy 
Środkowo-Wschodniej
Rok
 11 (20
13)
Rocznik Instytutu
Eur
opy Śr
odk
ow
o-Wschodni
ej
Mirosław Filipowicz 
Leonid Gorizontow 
Rafał Stobiecki 
Wiesław Caban 
Rafał Wnuk 
Aleksy Wasiliew 
Maria Leskinen 
Swietłana Mulina 
Aleksander Morozow 
Polska – Rosja:  
czy fatalizm wrogości?
O nowe ujęcie historii
Wojciech Zajączkowski 
Elity polityczne WNP
Rozpad ZSRR w 1991 roku doprowadził do powstania na jego miejscu piętnastu niepodległych państw i odpowied-
nio piętnastu ośrodków władzy oraz piętnastu narodowych elit politycznych. Proces ten nie dokonał się z dnia na 
dzień, lecz rozciągnął się na kilka lat, przebiegając szybciej lub wolniej w zależności od konkretnego przypadku. 
Skala przemian, jakich doświadczyli obywatele państwa radzieckiego, była olbrzymia, wiązała się bowiem ze zmia-
ną najbardziej elementarnych wymiarów ich życia, takich choćby jak stosunki własnościowe czy ideowe podstawy 
ładu politycznego i społecznego. Kraje bałtyckie faktycznie odtworzyły swoje struktury państwowe, jeszcze zanim 
Związek Sowiecki przestał istnieć, podczas gdy inne republiki zostały do tego w pewnym sensie zmuszone przez 
rozwój wydarzeń, choć nigdy do samodzielności nie aspirowały.
Iwona Hofman 
Problem mniejszości narodowych w „Notatkach Redaktora” i archiwum Jerzego Giedroycia
Problematyka mniejszości narodowych występowała na łamach „Kultury” w dwóch aspektach: politycznym i kul-
turowo-historycznym, co wiązało się z programem pisma. Do czynników ugruntowujących tę tematykę zaliczam: 
realizację programu adresowanego do emigracji z państw Europy Środkowej i Wschodniej oraz tzw. programu krajo-
wego, który najogólniej określić można jako edukację narodową poprzez m.in. wyjaśnianie trudnej historii Polski i jej 
sąsiadów oraz aspiracji wolnościowych na obszarze ULB (Ukraina, Litwa, Białoruś), kluczowe dla myśli Giedroycia 
przekonanie o znaczeniu słowa, tj. oddziaływania na opinię publiczną za pomocą publicystyki i przy wykorzystaniu 
najlepszych piór dziennikarskich, wypracowanie do dziś aktualnej koncepcji politycznej partnerstwa polsko-ukraiń-
skiego.
Agata Stolarz 
Gustave’a Doré Dzieje Świętej Rusi, czyli o francuskim obrazie Rosji w czasie wojny krymskiej
Dzieje Świętej Rusi
 Gustave’a Doré, mimo obiecującego tytułu, o historii Rosji powiedzą czytelnikowi niewiele. Po-
czątki dziejów Rusi gubią się w mrokach starożytności
 – głosi pierwsze zdanie publikacji. Według ich autora zginęły 
tak bardzo, że stały się niewidoczne, w związku z czym tekst zastępuje przysłowiowa czarna plama. Pierwsza epoka 
dziejów wschodniego imperium w ogóle nie znalazła uznania w oczach autora, który określa ją jako niezbyt inte-
resującą
; na obrazie naszkicowanym przez artystę widzimy niedźwiedzie polarne w mroźnej krainie. Jeden z nich 
poznaje później uroczą morświnicę i z ich związku rodzi się nie kto inny jak tylko pierwszy Rus.
Yearbook of the Institute of East-Central Europe 
Volume 11 (2013), Issue 3 

---

Document Outline

• Rocznik_2013_z 3_cover
• pusta
• Rocznik_2013_z 3
• Rocznik_2013_z 3_cover back