Практикум по процессам и аппаратам пищевых производств/ С. М. Гребенюк, А. С. Гинзбург и др под ред. С. М. Гребенюка

Şəkil 1. Uducu mayelərin binar sistemlərinin təsnifatı
Bu zaman qarışıq buxarlarının təzyiqi, təmiz komponentlərin buxarlarının
təzyiqləri cəminə bərabər olur. Belə qarışıqlara benzol – su, karbon sulfid – su
qarışıqları misal ola bilər. Əgər binar qarışığın komponentlərindən biri digərində
qismən   həll   olursa,   onda   bu   qarışığın   buxarlarının   təzyiqi   2   –   əyrisi   ilə   təsvir
olunur.   Belə   sistemlər   su   –   izobutil   spirti,   su   –   izoamil   spirti   aid   edilir.
Komponentləri   tam   və   bütün   nisbətlərdə   qarşılıqlı   həll   olan   qarışıqlar   üçün
buxarların təzyiqi 3 – əyrisi ilə dəyişir. Belə qarışıqlara etil spirti – su qarışığı
misal ola bilər. 
5 – əyrisi qarışığın minimum ümumi təzyiqinə cavab verən xüsusi nöqtələrin
əmələ gəlməsi ilə komponentlərin tam həll olmasına uyğun gəlir. Su – qarışqa
turşusu və aseton – xloroform qarışıqları belə sistemlərdəndir. 
Nəhayət, 4 – əyrisi, maksimum  və ya minimum  təzyiq əmələ  gəlmədən,
komponentlərdən birinin digərində tam həll olmasına uyğun gəlir. Belə sistemlər
ideal qarışıqlar    adlanır. Bunlara metil spirti – su, benzol – ksilol, ammonyak –
su, metil spirti – etil spirti sistemləri aid edilir. 
Qovma   prosesinin   hesabatını   aparmaq   üçün   müvazinətdə   olan   maye   və
buxar fazalarının tərkibini bilmək lazımdır. 
Binar sistemlərin müvazinət faza tərkibi Konavalov tərəfindən öyrənilmiş və
iki qanun şəklində ifadə edilmişdir. Konavalovun I qanunu maye fazanın tərkibinə
nəzərən buxar fazasının keyfiyyət tərkibini təyin edir. 
2 – ci şəkildə etil spirti – su sistemi  üçün müvazinət əyrisi təsvir edilir.
Konavalovun I qanununa uyğun olaraq, müvazinət əyrisi dioqanalın üstündən keçir
və ona görə də mayeyə nisbətən buxarda daha çox spirt olur. 
Lakin   II   qanununa   görə,   əyri   dioqanalı   azeotrop   qarışıq   tərkibinə   malik
müvafiq nöqtədə kəsir. Normal təzyiqdə bu nöqtə 78,15
o
 S qaynama temperaturuna
uyğun gəlir. Elə bu təzyiqdə su 100
o
 S – də, etil spirti isə 78,3
o
 S – də qaynayır.
Deməli, azeotrop qarışıq minimum temperaturda qaynayır. 
3

---

Baxılan sistemdə təzyiq dəyişən zaman müvazinət yerdəyişməsi baş verir.
Müvazinətdə olan buxar fazasının tərkibi dəyişir. Bu dəyişkənliyin xarakteri M. S.
Vrevckiy
tərəfindən
müəyyən
edilən
 
iki
qanunla
izah olunur.  
Şəkil 2. Etil spirti – su sistemi üçün müvazinət əyrisi
Sadə qovma.  Qida müəssisələrində istifadə edilən qovma metodlarını iki
qrupa bölmək olar:
1) S a d ə   q o v m a;
2) M ü r ə k k ə b   q o v m a.
3 – cü şəkildə göstərilən qovucu kubda yerinə yetirilən sadə qovma prosesini
nəzərdən keçirək (Bax: şəkil 3). Əgər kub xaricdən nazik  istilik – izolyasiya qatı
ilə örtülürsə, onda kubda buxarların kondensləşməsi baş verməyəcək və qovma
prosesi kuba fleqma qayıtmadan gedəcəkdir. 
1 – kubunda yaranan bütün buxarlar 2 – kondensatoruna yollanır və burada
tamamilə kondensləşərək, distilyat şəklində oradan kənarlaşır. 
4

---

Belə   aparatda   işin   fasiləli   yerinə   yetirilməsinə   baxmayaraq   qovma
prosesində verilə maye qarışıqda asan buxarlanan komponentin % – lə miqdarı
fasiləsiz  olaraq  azalır,  belə  ki,  buxar  vəziyyətinə  çətin  buxarlanan  komponentə
nisbətən asan buxarlanan komponent daha çox keçir. Bunun nəticəsində də yaranan
buxarda   asan   buxarlanan   komponentin   miqdarı   tədricən   azalır.   Distilyatın   ilk
porsiyaları daha çox asan buxarlanan komponentə malik olur, sonrakı porsiyalarda
isə bu komponent az olur. Əgər distilyat bir qəbulediciyə yığılırsa, nəticədə asan
buxarlanan komponentin orta qatılığına malik məhsul alınır.
Şəkil 3. Qovucu kub.
Mürəkkəb qovma – 4 – cü şəkildə fasiləsiz işləyən rektifikasiya aparatının
sxemi
 
təsvir
edilmişdir.
5

---

Şəkil 4. Fasiləsiz işləyən rektifikasiya aparatı
Aparat 1 – sütunundan, 2 – defleqmatorundan və 3 – soyuducusundan təşkil
olunmuşdur.   Sütun   şərti   olaraq   2   hissəyə   bölünür.   a   –   hissəsi   qarışığın
rektifikasiyaya   daxil   olduğu   hissədən   yuxarıda   yerləşir   ki,   bura   da   sütun
təminedicisi adlanır. Sütunun b  hissəsi aşağıda yerləşir və hissə sütun boşaldıcısı
adlanır. 
Sütun,   ayrılan   komponentlərdən   ibarət   olan   buxar   və   maye   fazaların   sıx
təmasına   xidmət   edir.   Buna   görə   də   absorber   aparatlarında   olduğu   kimi,
rektifikasiya sütunlarında da bu məqsədlə təmas (kontakt) qurğular yerləşdirilir.
Çox vaxt bu məqsədlə müxtəlif tip boşqablardan istifadə edilir. 
Defleqmatorun   əsas   məqsədi   buxarların   qismən   kondensləşməsi   hesabına
sütunun təminedici hissənin ayrılan komponentlərdən ibarət     f l e q m a     ilə
(maye ilə) təmin  etməkdir. 3 – soyuducusu defleqmatordan  daxil olan distilyat
buxarlarını kondensləşdirir. 
A və B komponentlərindən ibarət (A komponenti asan buxarlanandır) binar
qarışıq   misalında   rektifikasiya   prosesinə   baxaq.   Qaynama   temperaturunadək
qızdırılmış   qarışıq   boşqablardan   keçərək   sütunun   b   –   hissəsinə   daxil   olarkən,
aşağıdan yuxarıya verilən qızdırıcı buxarla qarşılaşır. Bu zaman asan buxarlanan A
– komponenti maye fazadan buxar fazasına keçir, sütundan çıxan qalıq isə yalnız
çətin   buxarlanan   komponentdən   ibarət   olur.   Sütunun   a   –   hissəsi   A   –
komponentinin qatılığını çoxaltmağa xidmət göstərir. Bunun üçün defleqmatordan
üst boşqaba A – komponentinin yüksək qatılığına malik fleqma (qatışığın fraksion
ayrılmasından sonra aparatda qalan qəliz maye) daxil olur. Boşqablardan keçərək
fleqma özündəki asan buxarlanan komponenti buxara verir və özü çətin buxarlanan
komponenti qəbul edir. Belə mübadilə nəticəsində defleqmatora daxil olan buxar A
–   komponenti   ilə   zənginləşir,   zənginləşən   buxarlar   defleqmatorda   tədricən
6

---